Жер бедері

Ғылыми зерттеу орталығындағы Тассай ауылының жер бедері толқынды, әлсіз тербелетін жазықтықтарының ауданын көрсетеді. Ойлы шұңқырдың шығыстан батысқа қарай созылған, баяу көрсетілген пішіні орталықтың жоғарғы шұңқырдың тереңдігі симметриялы бетімен орналасқан, сондықтан көп бөлігі тұрақталған. Шұңқыр тереңдігі солтүстікке қозғалуына байланысты созылады. Шұңқырдың оңтүстік шығыстағы иілген бөлігі кбіне оңтүстік және оңтүстік батыстың жағдайына жер тегістелген және қажетті егіншілікті суғару үшін жарамды. Оңтүстік иілген бөлігі көбінесе жеткілікті суғару үшін жарамсыз. Ойлы шұңқырдың шығыстан батысқа қозғалуы биіктігіне қарай азаяды және жер бедері тегіс болып қалыптасады. Батыстың жер бедері көбінесе солтүстікке қарай көп иілген жерлерді терең есем балкалармен кесілген. Жер бедерінің көптеген аймағы жыртылған. Жер бедері шаруашылықта техникаға және де егіншілікпен айналысуға рұқсат етілген.

2 Ғылыми зерттеу бөлімі

2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу

Астықты қабылдау, сақтау және тамақ өнеркәсібінде пайдалану кезінде астықтың сапасын анықтау үшін жүргізілетін жұмыс көрсеткіштерін 5 топқа: ботаника – физиологиялық, адамның сезім мүшелері арқылы анықталатын сенсорлық, физикалық, химиялық және технологиялық көрсеткіштер деп бөлуге болады.

Астық қоспаларының сапасы әр дәннің жеке және оның ішіндегі басқа түсті қосындылардың қасиетттеріне байланысты болады. сондықтан астықтың сапасы тек кешенді түрде анықтағанда толық білуге болады.

Ботаникалық – физиологиялық көрсеткіштер

Бұл көрсеткіштер ауыл шаруашылығында және тамақ өнеркәсібі салаларында шешуші орын алады. Бұл көрсеткіштерге дәннің қай дақылдан жататыны, оның түрі, күздік немесе жаздық формалығы, ботаникалық сорты, ішкі және сыртқы дән құрылысының ерекшеліктері, дәннің өнімділігі және өсу күші жатады. Бұл көрсеткіштер астық қоймаға келіп түскен кезде бірге келіп түскен құжаттар арқылы және оның түсі, қай дақылға жататындығы сенсорлық әдістермен де анықталады. Астықтың сортын, жаздық немесе күздік формаларға жататындығын тек құжат арқылы анықтауға болады, ал оның өнімділігі мен өсу энергиясын лабораториялық әдістермен ғана анықтайды.

Сенсорлық немесе адам сезім мүшелері арқылы анықталатын көрсеткіштер

Астық сенсорлық немесе тек адам сезім мүшелері арқылы анықталатын көрсеткіштеріне оның түсі – түгі, иісі және дәмі жатады. Бұл көрсеткіштер астықтың жаңанемесе ескірмегендігін, сонымен бірге оның адам қажетіне толық жарамдылығын көрсетеді.сенсорлық сапа көрсеткіштер астық аспасын анықтауда шешуші орын алады. Астықтың түсі – түгі, иісі және дәмі арқылы ғана оның тамақ өнеркәсібіне толық жарамдылық сипаттамасын анықтауға болады. Бұл тәсілдің бір кемшілігі ол сипаттама ауызша ғана айтылып, цифр немесе басқа да жазба түрде сипаттама беру қиын. Сондықтан бұл баға лабораториялық көрсеткіштер арқылы толықтыруды керек етеді. Сенсорлық әдістермен астықтың арқылы толықтыруды керек етеді. Сенсорлық әдістермен астықтың дайын тағамдар алуға жарамдылығын, оның келешектегі дәмін, қош иісін, сыртқы көрінісін алдын ала түгелдей болжауға болады.

Толық піскен, уақытында орып – жиналған, басқа қолайсыз жағдайларға ұшырамаған астық қана өзінің табиғ түсі – түгін сақтап, одан алынатан тағамдардың дәмді, қош иісті болуын, сыртқы пішінінің бұзылмауын толық қамтамассыз ете алады. Бұл көрсеткіштер астық піспей орылса, өнім кетсе, жауын – шашынның астында қалса, ылғалдылығы жоғарласа, таза болмаса тағы басқа да қолайсыз жағдайларға ұшыраса өзгеріп кетеді.

Әр дақылдың өзіне тән түсі, реңі болады. ол рең дәннің ішкі қабыршақтарында орналасқан пигменттерге байланысты. Сондықтан оны анықтайтын маман алдын ала оның қандай екенін білу керек. Бірақ, барлық жағдайда бұзылмаған дәннің сырты жылтыр болады. Ал жылтырлық астықтың сақтау режимі бұзылса, піспей жиналса, ауа райының қолайсыз жағдайына ұшыраса оның қабыршақтарының жылтырлығы тез жоғалып кетеді. Сондықтан астықтың өзінің табиғи түсін білмей – ақ, оның сапасы жақсы немесе нашар екенін анықтауға болады.

Өз түсінен, жылтырлығынан айрылған дән, көбінесе өзінің тіршілік қабілетін жойып алады. Мұндай дән сақтау кезінде микроорганизмдердің көбеюіне мүмкіндік береді, тез бүлінеді. Осымен бірге оның технологиялық қасиеттері де төмендейді.

Астықтың иісі. Әр дақылдың өзінің меншікті иісі болады. Олардың астық ескірген сайын бәсеңдеп, жоғалып кетуі мүмкін. Сондықтан астық қоспаларының иісі жоқ деп есептеуге болады.

Бірақ желдетілмейтін қоймаларда көбірек жатып қалған астықта жер иісі немесе көмірқышқыл газдың иісі пайда болуы мүмкін. Бұл астықтың тыныс алу процесінің салдары. Сондықтан бұл астықтың технологиялық қасиеттеріне өзінің ықпалын тигізбейді және ұшып кетеді.

Астықтың өзіне жат иістер астық қоспаларының ішінде бұлардың басқа жат арамшөп қосындылары болса намесе астықтың өзі шіри бастаса, сонда шығатын сасық және бөтен иістерін өзіне сіңіріп алуынан да болады. Егер астық қоспаларының ішінде жусан, сарымсақ, түйе бұршақ, әшкек сияқты күшті иісті дақылдар тұқымы немесе өзі қосылып кетсе, олардың иісі астыққа сіңіп қалады. Қазақстанда егістерде ащы жусанның көп өсетіндігінен, оның қоржындары астық қоспаларына өзінің ащы иісін қалдырады. Мұндай астық жусан дәмді немесе жусан иісті деп аталады. Егер астық сарымсақ бастарының иісін сіңірсе, оның сарымсақ иісті астық деп атайды. Бұл иіс астықты тазалау, кептіру кезінде оңай ұшып, ал аздап қалған қалдықтары болса, нан пісірген кезде түк қалмай шығып кетеді.

Астықты тасыған кезде автомобильдің қорабында басқа иісті (жанар және жағар май) заттар болса, олардың иісі де астыққа сіңіп қалады, ал егістік қара күйе ауруымен жарақаттанған болса, онда ол жаман иісті қара күйелі астық деп аталады да, улы заттар ұстайды. егер астық қоймасында астық кеңесі көбейіп кетсе, онда кене (бал иісіне ұқсас) иіс пайда олады. Қоймаларды газбен дәрілеген кезде оның технологиясы бұзылса, у дәрігерлердің иісі де қалысуы мүмкін.

Астық сақтау технологиясы бұзылса, оның өзінің ішінде де әр түрлі иістер пайда болады. Оның ішінде уыт иісі тараған.

Уыт иісі. Уыт деп өнген астықты кептіріп ұнтақтаған кезде түсетін, сыра және спирт шығаруға арналған шикізатты айтады. Оның тәтті қышқылдау иісі болады. Бұл иіс қоймадағы астық өте бастаса немесе олар өзінен - өзі қыза бастаса тез өрістеп шыға келеді. мұндай астықта крахмалдың көлемі азайып, қанттың көлемі көбейеді де, астықтың дәмі тәтті бола бастайды, өсімдік татып кетеді. Олрадың қабыршақтары өзінің табиғи түсін жоғалтып, алдымен қызара бастайды да кейін қарайып кетеді. Эндосперм сұр түске көшеді. Егер олардың қышқылдығын өлшесек, онда оның ботқаларының қышқылдығы, майларының қышқылдық саны әдеттегіден бірнеше есе көп болады. Мұнда аммиак та көбейеді. Олардың бәрі астықтың технологиялық қасиеттерін төмендетеді. Мұның құрамындағы белокты, крахмалды бөлшектейтін ферменттердің активтігі өскенін көрсетеді. Уыт иісті астықты кептіріп, тазаласа, оның иісі бірқатар азаяды. Бірақ мұндай астықты тек қана әдеттегі жақсы пісіп сақталған бидайға қосып қана пайдалануға болады.

Уыт иісті бидайда және басқа түрлі астық қосындыларын тазалау үшін тиісті шара қолданылмаса, мұндағы бұзылу процестері одан әрі үдеп, астықтың шіруіне себеп болатын көрсеткіш саңырауқұлақтар көбейіп онда тамақты қыратын қышқыл уыт иісі пайда болады. астықтың дәмі қышқылдау тәтті болып өзгеріп, сыртқы қабыршақтары қоңыр тартады, ал эндосперм ақшыл қоңырқай тартып бұзылады. Астықтың технологиялық қасиеттері төмендейді. Ферменттердің активтігі екі есе, ал ұнның қышқылдығы мен майдың қышқылдық саны 2-3 есе, ал аммиактың көлемі 40 есеге дейін артады. Бидайдың дән маңызы өзінің қасиетін жойып, оның сапасы үшінші топқа дейін төмендейді немесе тіпті жуылмай да қалады. Астықтың бұзылуы одан әрі жүре берсе, көгерген иіс пайда болады. бұл иіс грибтердің дән астығы қабаттарына жетіп, олардың құрамындағы органикалық қоспаларды бұза бастағанын көретеді. Бұл иістің әсері астықтың қандай мөлшерде бұзылғанына байланысты, астықтың үстіңгі қабаттары қара қошқыл тартып, эндоспермі қоңырқай болады. Осындай дәннен алынған ұн ботқаның қышқылдығы 14,5⁰-қа жетеді. Майдың қышқылдық саны 4-5 есе өседі. Амилаза ферменттерінің активтігі тез өсіп, әр 10г ұнның құрғақ заттарнынан 772 мг-ға жақын мальтоза (уыт қантын) шығара бастайды. Крахмалдың саны азайып, суға және спиртке еритін заттар көбейеді. Бұл иіс кетпейді және мұндай ұн нан пісіруге жарамайды.

Шірік иіс. Астықтың бұзылуы барысында көк иістен соң сасық шірік иіс басталады. Бұл органикалық заттардың толық бұзыла бастауы кезеңінің белгісі. Дән қараяды, дән маңызы жуылмайды. Бөлініп шығатын аммиактың көлемі 220 мг/процентке жетіп, сасық иіс айқын сезіле бастайды. Мұндай сасықты сапасы жойылған ақаулы (дефектілі) астық деп атап, тамақ өнеркәсібінде пайдалануға тиым салады.

Астық сақтау кезінде ылғалдылығы өсіп, бұзылған, қызған өнімді ақаулы астық деп атап, оның 4 дәрежелі дефектілігін белгілейді. Мұны оның иісімен қатар, одан бөлініп шығатын аммиактың көлемі арқылы дәлелдеу жиі қолданылады.

1-ші дәрежелі ақаулық – астықтан улы иісі білінеді, ферменттердің активтігі ұлғая бастайды, дәннің тыныс алу процесі де тездеген. Мұндай астықта көгерткіш саңырауқұлақтар көбейе бастайды, оның сақтауға шыдамсыздық белгілері білінеді. Мұндай астық ұн тартып, нан пісіруге толық жарамды.

2-ші дәрежелі ақаулық – астықта көк иіс пайда болады. Бұл дәрежеде егер дәннің тек қабыршақтары ғана зақымданған болса, ұн тартқанда олар толығымен кебекке шығып кетеді де, ұнға аз қосылады. Бұдан алынған ұн жаманды-жақсылы нан пісіруге жарамды болады.Егер ұрық зақымданған болса, онда оны тек мал дәрігерінің рұқсатымен ғана малға жем ретінде пайдалануға болады. болмаса тек спирт тес спирт шығаруға пайдаланады. Егер көгерткіш саңрауқұлақтар көп тарап, ішкі эндоспермге дейін жаралаған болса, онда одан күшті көк иіс шығады. Мұндай астықты тамаққа да, жемге де пайдалануға болады және мұндай астықты үшінші дәрежелі ақаулыққа жатқызады.

Егер ақырғы 4-ші дәрежелі ақаулы астық тек қана техникалық керектерге жарайды. Бұл астықтың сипаттамасы – шірік иіс айқын сезіледі, яғни 4-ші дәрежелі бұзылу басталған, астық шіріген. Мұндай астық қоспасының температурасы өте жоғары көтеріліп күйіп кетеді.

Бұл айтылған сипаттама тек қана ауызша сипаттамалар. Кретович пен Прохорованың зертеуіне қарағанда, осы сипаттамалармен қатар бұл астықтың аммиак бөліп шығару мөлшері төмендегідей өзгереді.

1-дәрежеде – астық қоспасында өнгендәннің саны 3 процент болса, аммиактың саны 5-15 мг/ процентке дейін жетеді. Егер өнген дәннің саны 3 проценттен асса, аммиактың көлемі 22 мг/ процентке дейін жетеді, ал тазалап кептіргенде ол түгел ұшып кете қоймайды.

2-дәрежеде – егер 3 процент өніп кеткен дән болса, онда 15-40 мг/процент аммиак болып, ал егер өнген дәннің саны 3 проценттен жоғары болса, аммиактың көлемі 22-40 мг процентке жетеді.

3-ші дәрежелі – аммиактың көлемі 40-100 мг/ процентке жетеді.

4-ші дәрежелі – 100мг процентке жоғары аммиак бөлінсе осы көрсетілген дәрежелі ақаулыққа жатқызуға болады делінген.

Астықтың иісін анықтау өте тәжірибелі маманға ғана жүктеледі. Ол таза ауада көп жүретін, басқа иіс – қоңысты сабын пайдалану, шылым тарту сияқты мінездері жоқ адам болуы тиіс.

Астық дәмін анықтау. Толық піскен, дер кезінде орып жиналған, жақсы сақталған астықтың дәмін басқа әдістерге қосымша ретінде ғана анықтайды. Алдыңғы екі әдіс арқылы астықтың толық сипаттамасын білуге болады. астық дәмін тату, оның сырты аздап болса да кір кір болғандықтан онша да қолайлы болмайды. Дегенмен астық дәмін тату кезінде төрт түрлі дәмін анықтауға болады. Олар: ащы, қышқыл, тұзды және тәтті дәмдер. Ол дәмдер өзара шектесіп жатады. Дегенмен оларды айыра біліп, сол арқылы астықта жүріп жатқан биологиялық процестерді сезуге болады. ол дәм тілге қысымдық, жылулық немесе ауыртпалық сезімдер көрсетеді. Кейде осы төрт түрлі дәмнің бәрі немесе бірқатары бірігіп түрлі – түрлі сезімдер білдіруі де мүмкін. Ол дәм сезімдерінің ауыз қуыртатын, майлы, ұн дәмдес, тамақты тырнайтын, босыған шірік, ауызды уылдыратын, ащы, бой сергітетін, дуылдататын тәрізді тағы басқа да әсер көрсететін түрлері кездеседі. Олардың ішінде қышқыл және тәтті дәмдер бөлекше сезіліп тұрады. Астықтың немесе басқа тағамдардың дәмі оның температурасы 10-нан 30⁰С-ға дейін болғанда жақсы сезіледі.

Тілдің әр бөлігі дәмді әр түрлі сезеді. Мысалы, тілдің түбі ащы дәмді жақсы сезеді, ал ұшы оны нашар сез Кездейсоқ жағдайларға ескерту шаралары:

1. Айналмалы механизмдерге қорғаныстар орнату.

2. Егістік жұмысты жүргіжу алдында жұмысшылармен нұсқау жүргізу.

Уеді. Жоғарыда айтылғандай, жақсы піскен, бұзылмаған астықтың дәмі жоқ немесе өте нәзік ғана тән дәмі болады, ал өніп кеткен тәтті немесе қышқыл, немесе уыт, шірік дәмдері пайда болады. мұнда әр түрлі амин қышқылдары альдегидттер, асқын тотыұтар пайда болады.

2.2 Астық сапасын анықтаудың физикалық тәсілдері

Астық сапасын анықтаудың физикалық тәсілдеріне дәннің формасын, оның ұзындығын, жылтырлығын, қалыңдығын, ірілігін, көлемін, толықтығын немесе шөпектігін, біркелкілігін, 1000 дәннің және бір литр дәннің массасы, шыны тәрізділігін, тығыздығын, қауыздылығын, механикалық зақымдануы, сызаттануын, механикалық және аэродинамикалық қасиетттерін, тазалығын, зиянды жәндіктермен зақымданғандығын анықтау қажет. Бұл көрсеткіштер астықты сақтау және өңдеу процестерінде шешуші орын алады. Осы көрсеткіштердің көмегімен оның кейбір сапаларының мөлшерін, оны қоймаға құю, бір орыннан екінші орынға ауыстыру, тазалау және өңдеу сияқты көп мәселелерді шешуге болады және қандай көлемдегі қойманың керектігін анықтайды. Барлық лабораториялық жұмыстар осы физикалық тәсілдермен астық сапасын анықтаудан басталады.

Астықтың және басқа дақылдар дәнінің пішіні әр түрлі болады. Әр дақыл бірінен –бірі өздерінің тұқымдарының сыртқы пішінімен айырылысады. Бір дақылдың ішіндегі әр кіші түрдің, сорттардың да тұқымдарының пішіндері көбінесе әр түрлі болады. Кейде бір масақтың, әсіресе жүгерінің бір собығының тұсындағы дәндерінің өзінің әр түрлі болуы мүмкін. Бұл әр дәннің ерте немесе кеш байлануына т.б. түрлі табиғи жағдайларға байланысты болады. Үлкен партиялы астықтың көлемі әр дәннің көлемі мен оның арасындағы қуыстардың көлемінен тұрады. Сондықтан бұл екі көлемдіктердің өзара байланыстары да әр түрлі. Бұлар дән пішіндерінің әртүрлілігіне байланысты.

Белгілі шектерді еске ала отырып дән пішінін мына төмендегі негізгі геометриялық формаларға жатқызған жөн: шар пішінді, жасымық тәрізді, эллипсоидша оралған, тіпті ешқандай формаға да ұқсамайтын (жоғарыдағы айтылған үш размерлері әр түрлі) болып келу де мүмкін.

Шар пішінде дөп-дөңгелек дәннің барлық үш бірдей өлшемдері бірдей болады. одан бұршақ, тары қонақ жүгерінің және жүгерінің кейбір сорттары жатады.

Жасымық тәріздес немесе екі жағы да дөңес линзаға ұқсас формаға жасымық және басқа да бірқатар өсімдіктердің дәндері жатады. Олардың ұзындығы жалпақтығынан әлде қайда үлкен.

Дәнді дақылдардың үш өлшемдері үш түрлі, еш қандай геометрилық формаға ұқсамайды. Сонда да олардың дөңгелектеу ұзыншақ (қара бидай), бүйрек тәріздес (үрме бұршақ) сияқты деп бөліп жүр. Қарақұмықтың дәні үшбұрышты пирамида тәрізді деп аталып кеткен.

Астық және басқа да дақылдар дәндерінің пішіні оны тазалау және сорттау барысында шешуші орын алады. Астық тазалайтын машиналардың елекіштерінің тесіктері әр дақылдың дәнінің формасына, оның ірілігіне арналып жасалынады. Егер дән ірі болып, пішіні шарға ұқсас болса, оның эндоспермі де үлкен болып, сыртқы қабықтарының көлемі азая түсеті. Соның нәтижесінде одан алынатын ұнның шығымы көбейеді. Мұндай астықтың бір литрінің массасы да үлкен болады, литрлік пуркаға салғанда тығыз орналасып оның малмағы өседі.

Дәннің линиялық өлшемдері – ұзындығы, көлденеңі мен қалыңдығы, оның ірілігінің бірден – бір белгісі. Дәннің ұзыны деп оның төменгі ұрығының ұшынан басқа жоғарғы аралығын, ал қалыңдығы деп оның арқасы мен ішкі сайы бар аралықтың өлшемдерін айтады. Бұл өлшемдерді микрометр және басқа да аспаптар арқылы өлшеп, немесе ВНИИЗ сына тәрізді саңлаулы классификаторымен өлшеп анықтауға, ал іс жүзінде өндірісте әр түрлі тесіктері бар елеуіштерді пайдаланып анықтауға болады. егер ғылыми – зерттеу елеуіштерді пайдаланып анықтауға болады. Егер ғылыми – зерттеу мекемелерінде осы өлшемдерді қолмен өлшеп анықтаса, онда оны математикалық статистика әдістері арқылы есептеп, дұрыстығын табады.

Әдетте ірі дән ұн, жарма сияқты дайын шикізаттарды көбіре береді. Олардың эндоспермі үлкен, ал қабыршақтары аз болады.

Бұл қатынастар бидайды ұн тартуға дайындау процесінде елеулі орын алады. Бидайды дайындау ең алдымен оны сулап жылытудан басталады. Мұндай оның бұл өлшемдері өзгеруі мүмкін.

Егер бидайдың әр түрлерінің осы өлшемдері салыстыратын болсақ, онда, ВНИИЗ – дің мәліметіне қарағанда, жұмсақ бидайдың көлденеңі және қалыңдығы үлкендеу, ал қатты бидайдың бұл өлшемдері сәл кішілеу болады. Сондықтан бұларды сорттау және оларды арамшөптердің тұқымынан айырып алу үшін қолданылатын елеуіштердің тесіктері осы мөлшерді еске алып, солар арқылы бөліп алуға лайықталған.

Жеке дәннің көлемі астық қоспаларының ішіндегі қуыстардың көлемі, бір литр астықпен салмағын, тазалауға және өңдеуге арналған астықтың көлемін және онан шығатын өнімнің көлемін есептеп табуға керекті көрсеткіш. Ірі дәннің көп және сапалы өнім беретіні ежелден белгілі, ал 1000 дәннің массасы да осындай ұқсас дәнмен салыстырғанда көбірек болады.

Дәннің ірілігі оның толықтығына, ал бұлардың өзі жердің құнарлығы мен ауа райының жағдайына байланысты өзгеріп тұрады. Осы күнгі астық қоймаларына түсіп жүрген дәннің көлемі төменде берілген (мм³)

Бидай 11-56

Қара бидай 10-30

Жүгері 140-260

Арпа 20-40

Толған дән деп толық піскен, барлық өзіне сай құрылыс бөлшектерінің біркелкі ең тұрақты кәмелетке жетіп, өркендеген кезін айтады. Толған дән ірі де ұсақ та болуы мүмкін. Ұсақ дәннің көлемі кішірек болғанмен, ол әбден жетіліп кәмелетіне толған немесе оның эндоспермінің өркендеу кезеңі ертерек тоқтап қалған сатыда болуы да ықтимал. Шөпек немесе ұшқын дән деп толық жетілмеген, кәмелетке толмаған, сыртқы қабаттары өзінің өсу кезеңдерінде кездескен қолайсыз жағдайлардың салдарынан қатпарланып қалған дәндерді айтады. Кейде мұндай дәннің эндоспермінде болмай, тек қабыршақтардан ғана тұруы мүмкін. Қуаңшылық жылдары мұндай дәннің саны өте көбейіп, ал ауа райы қолайлы жылдары олар өте азайып кетеді. Сонда да астық қоспалары осындай әр түрлі толымдылықтағы дәндердің қоспасынан тұрады. Шөпек дәннің бетін әжім басып кетуі олардың ішкі құрылыстарының тегіс толмағандығын көрсетеді. Неге десең дән қабыршақтары ерте жарыладыда, содан кейін барып эндоспермге қоректік заттар құйыла бастайды. Ол құйылу дереу тоқтай қалса, қабыршақтардың іші бос қалып, кепкенде тырыса бастайды. Екінші жағдай – табиғи жағдайда олардың екеуінің өсуі бірдей жүріп біріне бірі сай өсіп жетіледі. Құрғақшылық түсе қалса, дәннің жеміс қабыршағы тағы біраз өседі, ал қоректік заттар қуаңшылықтан эндоспермге жетіп үлгере алмайды. Сондықтан эндоспермде әдетте көп жиналатын ұсақ, көпқырлы хондриосом крахмалдары жетіспей қалады.

Егер бидайдың әр ботаникалық түрлерін өзара салыстырсақ, онда қатты бидай ертерек және көбірек қуаңшылыққа ұшырап, тез шөпектенеді. Сондықтан да ол шөлге төзімсіз келедіде, қуаңшылық аудандарда аз кездеседі. Ал жұмсақ бидай шөлге төзімді, ұсақ көп қырлы хондриасомды крахмалдың азаюына қарамастан өзінің сыртқы пішінін тез өзгерте қоймайды. Тек мұндай астықтың шынылығы жоғарлайды. Сондықтан да суармалы аудандарда және жаңбыр көп жауған жылдары осы хондриосомды крахмалдардың көбірек жиналуына байланысты астықтың дәні толық болып, оның эндоспермі көбінесе ұн тәрізді болып қалады. Міне осының бәрі дәнге қоректік заттардың әр түрлі ағылып келуінің салдары.

Шөпек дәннің пайда болуы жер қыртысының құрғап кетуінен, ауа райының қуаңдануынан, астықтан дәннің көктей семіп қалуынан, қара күйе, фузариоз, тотығу сияқты аурулардың салдарынан шырмауық тәрізді өсімдік паразиттерінің соруынан, сары ала қоңыздың өсімдікті немесе дәнді зақымдануынан тағы басқа да кездей соқ жағдайлардың салдарынан болады.

Жоғарыда көрсетілген шөптердің өзі де әр түрлі болады, яғни толық жетілген дәннің аздап қана солуынан бастап ұшық болып ұшып кетуіне дейін болады. осы шөпектің әрқайсысы қай кезеңінде қолайсыз жағдайға шалдығуына байланысты. Дән жаралған соң ең алдымен оның ұзыны, одан кейін көлденеңі, ең соңында қалыңдығы өседі. Осыған байланысты қай кезеңжде қуаңшылыққа ұшыраса, содан кейінгі жүретін процестер бәсеңдеп не тоқтап қалады. Осының салдарынан көбінесе шөпек дән не ұзын, не жалпақ болып қалуы мүмкін.

Шөпек дәнді оның сыртқы пішініне қарап көз мөлшерімен де анықтауға болады. олардың екі бүйірі қабысқан, жотасы арық малдың жотасындай қырлы-сырлы болады. Мұндай дәнді астықтың тазалығын анықтағанда дәнді қосындылар тобына жатқызады. Мамбиш пен Рыбкина көптеген астық парияларын зерттеп дәнді қалдықтарға дәннің жеке массасы 15 мг-нан кем болса жатқыза беруге болатынан айтады.

Біркелкілік – деп астық қоспаларының ішіндегі барлық дәннің бірдей ірілігі, немесе ылғалдылығы, немесе тазалығы, немесе түсті-түгі, немесе химиялық құрамы т.б. көрсеткіштері бойынша біркелкі болуын айтады.

Біркелкілік астықтың ылғалдылығын анықтаудаерекше орын алды. Егер бірнеше кішігірім партиялардың ылғалдылығы біркелкі болса оларды бірімен – бірін қоса беруге болады. егер астықтың үлкен тазартылған және құрғатылған партиясында аздап болса да ылғалдылығы жоғары астық қосылып кетсе, сол арада активтік аймақ пайда болып, астықтың қыза бастауына себепші болады. Ылғалдылығы тұрақты шектен жоғарыастық өзінің бос қозғалып тұратын немесе астықтың белок сияқты заттарымен байланысы жоқ су басқа құрғақ дәнге шабады. Соның салдарынан астықтың тыныс алу процесі жиілеп, жылу бөліне бастайды да, біраз уақыттан соң астықтың өзінен өзі қызу процесі басталып кетеді.

Біркелкілігін әр дәннің линиялық мөлшерін жеке-жеке өлшеп, сонан соң математикалық әдістер арқылы олардың ауытқуы шектерін табады, ал өндіріс орындарында оларды тиісті елеуіштермен елеп, процентін табады. Содан кейін, немесе әр елеуіштен өтпей қалған массаны, немесе екі елеуіште қалған дәндердің массаларының қосындылары арқылы бағаланады.

1000 дәннің массасы анықтау көбінесе тұқымға арналған астықтың сапасын тексергенде қолданылады. әдетте бір дақылдың бір сортының ірі 1000 дәннің массасы ұсақ 1000 дәннің массасынан әлдеқайда үлкен болады. бұл оны зндосперміндегі қоректік заттар қорының көп екенін, дәннің толықтығын көрсетеді. Дән ірі болған сайын оның эндоспермі мен қабыршақтарының арасындағы қатынасы өсе береді.

Астықтың ірі, яғни мың дәнінің массасының үлкен болуы оның зернопульт (астық басқару тетігі) арқылы тазалауда маңызы зор. Ірі және ауыр дән астықты зернопультпен лақтырғанда алысқа ұшады, ал ұшақ дән мен оның ішіндегі жеңіл қалдықтар жақын түседі.

Ірі бидайдан ұн көп шығады.

Егер 1000 дәннің массасына оның тұқымдық сапасы жағынан баға берсек, онда ірі дәннен өніп шыққан өсімдік күшті және осы себептен жазда өнімді де көп береді. Сондықтан тұқымға тек қана ірі, 1000 дәнінің массасы жоғары астықты пайдалануға болады.

1000 дәннің массасын, астықты тазаланғанннан соң, одан орташа сынама алып, тегіс жерге жақсылап араластырып, жаймалап, төрт бұрышты жасап, оның қисық сызығы бойынша төрт үш бұрышқа бөледі де, әр үш бұрыштан кез – келген 250 дәннен санап алады. Сонан соң екі қарама – қарсы жақтан екі үш бұрыштан алынған 500 дәнді қосып өлшейді. Егер осы екі 500 дәннен тұратын өлшемдердің арасындағы айырмашылығы 5 проценттен аспаса, оларды қосып, мына формула арқылы 1000 дәннің құрғақ затқа шаққандағы массасын табады:

Мұнда, А – 1000 дәннің, ылғалдықсыз массасы, г;

В – ылғалды

1000 – дәнді санауды жеңілдету үшін мына аспаптар қолданылады: СР-100-ұшында 100дән орналасатын тесіктері бар электрлік шаң сорғыш, екіншісі – электрлік мотордың орнына суды пайдаланатын сорғыш, үшіншісі– электронды санағыш.

1000 дәннің массасы әр дақылдың ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі болады. Мысалы, Қазақстанда бидайдың құрғақ затқа шаққандағы 1000 дәннің массасы 30-47 г дейін өзгереді. Ол өзгерістьр жердің құнарлығына, ауа райының қолайлығына және агротехникалық шаралардың қолдану дәрежесіне байланысты болады.

Дәннің шынылығы

Бидайдың технологиялық қасиеттері, ең алдымен бидай ұнының қиыршық болып келуі, оның шығымдылығының жоғары болуы бидай дәнінің шыңылығына байланысты. Бидай дәнінің эндоспермінің ткандарының өзара байланысы әр түрлі болуы байланысты әр дән екі түрлі структуралы (құрылымды) болады: Шыны жалтыр және ұнтәрізді ақ құрылымдар. Кейде ол екеуінің арасындағы жартылай шыны түрінде кездеседі.

Шыны эндосперм деп, егер эндосперм арқылы жарсақ, онда оның сынығының беті көкшіл мүйіз немесе бір тұтас әйнек тәрізді болып, өзара тығыз орналасқан заттардан тұратын құрылымын айтады. Егер осы сынықтың беті борпылдақ бос және ақ бор немесе ұнға ұқсас болса, онда мұндай эндоспермді ұн тәріздес деп атайды.

Осы бидай дәндерін ДСЗ диафаноскофына салып қарасақ, әйнек тәрізді эндоспермді көресіз, ал дән электр жарығын шыны сияқты жақсы өткізеді, ал ұн тәріздес эндосперм өткізбей қараңғы тартып тұрады, яғни оның тығыздығы нашар, арасында қуыстар көп. Бұл екі структураға жарықты түгел немесе түгел өткізбейтін эндоспермдер жатады. Егер жарық жартылай ғана өтіп, шала жарық болып тұрса, онда мұны жартылай шыны тәрізді деп атайды. Егер дәннің бір кішкентай түрі үлкен болса, сол құрылымға жатқызады.

Эндоспермнің шыны немесе ұн тәріздес болуы, оның құрамындағы крахмал түйіршіктерінің формасына, орналасқан орнына, құрамына, санына және белоктық заттардың санына, орналасу орнына байланысты. Мұның бәрі бидайдың ботсникалық түріне, кіші түріне, сортына байланысты өзгеріп отырады.

Бидайдың шынылығын, ұн тәріздестігін О.Г.Александров және В.Г Александровалар зерттеген. Солардың мәліметіне қарағанда, астық пісе бастаған кезде ең алдымен эндоспермдер ірі домалақ формалы пластидті крахмал байланады, ал сүт қалыптасып пісу кезінде ұсақтау келген қиыршықты хондриосомды крахмал пайда болады, олар ірі пластидті крахмал түйіршіктерінің арасындағы бос қуыстарға орналасқан. Кейін келе, астық толық пісе бастаған кезде, одан да ұсақ хондриосомды крахмал шоғыр – шоғыр болып орналасады. 1954 жылы Х.Гесс, кейінірек Н.Кознина бидайдың эндоспермінде екі түрлі белоктар байланатының ашты. Біріншісі крахмал түйіршігімен бірге қалыптасқан белок, екіншісі – олармен байланысы жоқ бос орналасқан. Ұн тартқанда немесе дәнді кескенде крахмал мен бірге қалыптсқан белок онымен бірге қалады да, ал бос орналасқан белок бөлек түсіп қалады. Ұн тәріздес эндоспермдер хондриосомды крахмалдың сыртын онымен бірге қалыптасқан белок қаптап тұрады және олар домалақ емес көп бұрышты болып келеді. бірақ олардың арасындағы байланыс онша мықты емес. Олардың арасындағы бос жатқан белоктар мен қатар бос ауа орналасқан қуыстар да болуы мүмкін. Сондықтан эндосперм сынғанда, сынық крахмал түйіршіктерінің шекарасы арқылы сол бос немесе осал қалыптасқан орындармен қисық – қисық өтеді. Сондықтан ол ақ түсті болып көрінеді.

Хондриосомды крахмалдың нан пісіру процесіне тура қатынасы бар. Ол көп болса да, аз болса да нанның сапасы төмен болады. Нан жақсы болу үшін домалақ крахмал түйіршіктерінің саны көп қырлы түйіршіктерден көбірек болуы керек.

Шыны және ұн тәріздес эндоспермдерде белоктың санын алатын болсақ, ұн тәріздес эндоспермде белоктық заттар эндоспермнің сыртқы қабаттарында көбірек болып орталық қабаттарына қарай азая түседі, ал шыны эндоспермге олар азды – көпті бірдей тарап орналасқан, ал қатты бидайды алсақ, оның эндоспермінің орталық қабаттарында белок көптеу болады. Бидай дәнінің тағы бір ерекешелігі шыны эндоспермінде ұн тәріздес эндосперммен салыстырғанда, белок көбірек болады да, дән маңызды да көп байланады.

Бидай дәнінің эндоспермінің құрылымы ол дақылдың сортына, жер қыртысы мен ауа райының қолайлығына, дәннің толу және пісу ерекшеліктеріне байланысты. Оларға егістікке берілген тыңайтқыштардың түрі, нормасы, ауаның температурасы, жер қыртысының ылғалдылығы т.б агротехникалық шаралардың түрлері мен олардың ерекшеліктері өз әсерлерін тигізеді.

Егер астықтың толу және пісу кезеңдері тез жүрсе, онда тек шыны эндосперм пайда болады. Мұндай жағдай тек Қазақстанның солтүстік, батыс және орталық облыстарында кездеседі. Суармалы аудандарда, күзде жаңбырдың көп жаууына байланысты астықтың пісу кезеңі созылып кетсе, онда ұн тәріздес эндосперм құрылымының көбеюі мүмкін.

Бидайдың шыны немесе ұн тәрізділігін екі түрлі әдіспен анықтайды. 1. Дәнді ұстарамен эндоспермі арқылы көлденең кесіп, көз мөлшерімен анықтау; 2. Оны диафаноскоф арқылы оның электр сәулесін өткізгіш арқылы санап анықтау. Шыны дәннің эндоспермі біртұтас қатты, жай көзбен қарағанда көк мүйіз болып көрінеді де, ал ұн тәріздес дән ақ түсті борпылдақ бос болады. бұларды лабораториялық жұмыстарда анықтаймыз.

Қазақстанда шынылық мөлшерін олардың тұтас шыны дәндері мен жартылай шыны дәндерінің жарты санын қосып, жалпы шынылық деген түсінік арқылы бағалайды. Халықаралық анықтамаларда бұл ұығмды тек қана толық шыны дәндерді санап анықтайды. Сондықтан кейінгі кезде бізде осы әдісті қолданып анықтауға көштік.

Лабораториялық әдістермен қатар шылықтың мөлшерін оның сыртқы пішінінің және түсінің ерекшеліктеріне қарай да табуға болады. Мысалы, қызыл дәнді бидайды тексеретін болсақ онда шыны дән қанық қызыл болып, ал ұн тәріздес дәні сары немесе ақшыл қызыл, сары бүйірлі алапес болып та келеді. Сондықтан орыс тілінде мұндай дәнді желтобочка деп алып кеткен. Ал ақ бидайды алатын болсақ, оның шыны дәндері, өзінің ішіндегі тканьдарына тығыз бір қалыптас екенін білдіретін мүйіз тектестігі сезіліп тұрады да, ұн тәріздес эндоспермнің сыртқы пішінінің өзінен оның іші ұнтақ ақ борпылдақ екені сезіліп тұрады. мұндай бағаны тек қана тәжірибесі мол мамандар ғана бере алады. Ұн тәріздес эндоспермді бидайдың ұзыны қысқалау, көлденеңі мен қалыңдығы әдеттегіден үлкендеу болады. Астықты бағалауда жалған шынылық деген түсінік те кездеседі. Егер астық жаңбырдың астында қалса, өніп кетсе, піспей жиналса т.б. қолайсыз жағдайларға ұшыраса онда дән сыртындағы өзіне меншікті жылтырлығынан айырылып, ішкі құрылысы жалған шыны болып қалыптасуы мүмкін. Мұнда ондай күмәнді дәнді инемен шұқып жіберсе, ол ұн тәріздес болып шыға келеді.

Бидайдың алапестігін анықтағанда оны бидайдың сары ала қоңызбен зақымданумен шатыстырмау керек. Сары ала қоңыздың зақымдаған орнында ортасында қара нүктесі бар сары түсті таңба қалады. Оны тәжірибелі көзбен оңай айырып алуға болады. Бұл таңба көбінесе ұрықтың айналасында болады, ал дәннің жоғарғы шетінде кездеспейді. Мұндай жерді инемен шұқып жіберсе үгіліп тұрады.

2.3 Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау

Астықтың сапасын химиялық тәсілдермен анықтау. Астықтың химиялық құрамы өте күрделі. Оның эндоспермінде қоректік заттар қорына жататын крахмал, протеин деп аталатын қоректік белоктар, ұрықта – ядролық күрделі белоктар, қант, май, ферменттер, витаминдер т.б. болады, ал дәннің қабыршақтары клетчаткадан тұрады.

Дәннің құрамында әртүрлі химиялық заттардың кіруімен тұрмай, олардың көлемі тез өзгеріп отырады. Бір дәннің өзінде, оның әр бөлігінде әртүрлі, ал бір химиялық заттың өзі әр бөліктерінде әрқалай орналасқан.

Астық тану пәнінде тек қана астықтың ылғалдылығы, күл беретін заттар туралы жалпы ұғым, белок пен дән маңызының саны мен мапасы, астықтың қышқылдануы сияқты кейбір негізгі химиялық тәсілдер ғана берілген.

Астықтың ылғалдылығы

Барлық жер бетіндегі тіршілік ететін тірі организмдер өзінің тіршілігін сақтау үшін құрамында азық – көпті судың болуын керек етеді. Дән де тірі организм. Ол да тыныс алады. Тыныс алған кезде түрлі химиялық реакциялар жүріп тұрады. Бұл тірліктің белгісі. Егер оның құрамынан суды түгелдей ажыратып алып тастасақ, тіршілік тоқтайды да, оның құрамында белок және басқа органикалық заттар тез бұзылып минералды заттарға айналады. Бірақ бұл қоректі судың көлемі де белгілі бір мөлшерде болады. Судың осы мөлшерден көп болып кетуі де қолайсыз жағдайға ұшыратуы мүмкін.

Астық оның ылғалдылығына қарай төртке: құрғақ астық, орташа ылғалды астық, дымқыл астық және су астық деп бөледі.

Астықтың ылғалдылығына байланысты төрт күйлі жағдайының шектері

Астықты мемлекетке тапсыру кезінде тұрақты және төменгі шектер деп аталатын ұғымдар қолданылады. Қазақстанның оңтүстік облыстарында тұрақты шектік ылғалдық 14 процентке тең, ал оңтүстік облыстарда ол 15 процентке тең деп белгіленген. Барлық қабылданған астықтың салмағы осы тұрақты шекке есептеліп алынады. Мысалы, колхоз немесе совхоз 100 тонна астық тапсырды делік. Оның ылғалдылығы 10 процент болсын. Сонда алынған астықтың 100 тоннасына (14 – 10 = 4 тонна) үстеме 4 тонна қосылып, оның есепке алынған салмағы 104 тонна қабылданды деп жазамыз. Егер қабылданған астықтың ылғалдылығы 20 процент болса (20-14 = 6) оның есепке алынған салмағы 100-6 = 94 тоннаға тең болады.

Ылғалдылықтың ең жоғарғы шегі 17 немесе 19 процентке тең. Егер тапсырылған астықтың ылғалдылығы осы шектен аспаса, сонда ғана ол қабылдануға тиіс.

Бұл тек қабылдау кезінде пайдаланылатын шарттар болса, бидайдан ұн тарту үшін оның ылғалдылығын 15,5 – 16,0 процентке жеткізу керек. Қорыта айтқанда астық шаруашылығындағы судың атқаратын қызметі үшін неше түрлі. Ол пайдалы да, зиянды да болуы мүмкін.

Ғылыми, астықты қабылдайтын және өңдейтін мекемелерде астықтың ылғалдылығын анықтаудың көптеген әдістері қолданылады. Осы әдістердің бәрін екі топқа бөлуге болады: 1. Тура анықтау – суды кептіріп, ұшқан суды немесе кепкен астықтың салмағы арқылы анықтау; 2. Жанама әдістер – мысалы, астықтың ылғалдылығына байланысты оның электр тогын өткізе білу мөлшерін өлшеу әдісі арқылы есептеп табу.

Қазіргі қолданылып жүрген әдістердің әрқайсысы дәнге әр түрлі әсер етеді. Атықтың кептіруде, сумен бірге одан көптеген көмір қышқыл газы, оттегі, азот, сутегі, кейбір көмірсутектер, азотты заттар ұшып шығып кетеді және дәннің құрамында бірқатар биохимиялық өзгерістер жүріп, оның құрамы аздап өзгеруі мүмкін. Барлық қолданылып жүрген әдістердің осындай өздеріне тән жетістіктері мен кемшіліктері болады. кемшіліктерін түгел жою мүмкін емес. Сондықтан бұл әдістердің бәрі тек жуықталған нәтиже береді. Олардың ішінде ең шындыққа жақын нәтиже беретін әдіс – үлгілі немесе жталондық әдіс. Бұл әдіс бойынша ұшып кететін заттардың көлемі жоққа тән. Сондықтан бұл әдісті жаңа шығарылған приборларды және жаңа әдістерді сынауға пайдаланады. Ол әдіс ГОСТ 17197 “Вакуумды – жылулық ОВЗ-1 қондырғысында астықтың ылғалдылығын өлшеудің әдістерінде” жазылған. Мұнда астықты алдымен 105⁰-да кептіреді. Тек осы жағдайда су тегіс ұшып басқа өзгерістер аз жүреді. Астықтың өзінің ішінде астықты ұстағыш қондырғы бар.

ISO (Халықаралық стандарт жасайтын мекеме), ІАСС (Халықаралық астық химиясы ассоциациясы) және Англя, Франция, Польша сияқты бірқатар мемлекеттерде үлгілі әдіс ретінде Гильбо әдісі қолданылады. Мұнда астық вакуумды (10-12мм сынап бағасында), 40-50⁰С температурасында Р₀О₅ үстінде 150 сағат ішінде дәннің тұрақты салмағына дейін кептіріп өлшейді.

ТМД – дағы стандарттық әдіс бойынша астықтың ылғалдылығын өлшеу. Бұл әдіс еліміздің барлық түкпір түкпірінде қолданылады. Мұнда ұсатылған дәнді 130⁰С температурада 40 минут СЭШ –і, СЭШ-3 және СЭШ-3М қондырғыларында келтіреді. Су дәнмен құрғкатылған дәннің салмақтарының арасындағы айырмасы сол дәннің ылғалдылығын көрсетеді. Егер дән су болып ұстатуға келмесе, оны алдымен дән күйінде 105⁰С температурада 30 минут кептіріп алып, содан кейін ұсатып 130⁰С 40 минут кептіреді де, оның ылғалдылығын осы екі өлшемнің қосындысы ретінде алады.

Ғылыми мекемелерде астықты ұсатып оны 105⁰ температурада астық кептіретін қондырғыларда оның тұрақты салмағына дейін кептіріп анықтайды. Мұнда астықтың ішкі құрылысы бұзылмай өте жэақсы нәтиже береді. Бұл өлшеу 5 сағатқа дейін созылады. Сондықтан өндіріс жағдайында пайдалануға қолайсыз.

Жаңа және бұзылмаған астық ащы да, тәтті де, қышқыл да емес, болар болмас өсімдік татитын нәзік тұщы дәмі болды. Ол көп жатып қалса немесе қолайсыз жағдайда сақталса, оның түсі де дәмі де бұзылады.

Астық үнемі тыныс алады. Тыныс алғанда күрделі органикалық заттар (белок, крахмал, май) бұзылып, алдымен оның құрамына кіретін кішігірім бөліктеріне, одан әрі бара әр түрлі қышқылдарға (аммин, май, көмір қышқылдарына) айналады. Міне осылардың бәрі дәннің ішінде жиналып, астықтың қышқылдығын ұлғайтады. Қысқаша айтқанда, қышқылдық астықтың жаңа екенін немесе бұзылмай жақсы сақталып жатқанын анықтайтын көрсеткіш.

Сонымен қышқылдық деп, астықтың ішіндегі негіздермен қосылып, реакция беретін барлық заттардың қосындысын айтады.

Ақуыз

Атықтың құрамында орта есеппен 14 процент (бұршақ тұқымдастарда 24 процент) ақуыз бар. Астықтың тамақтық құндылығы ақуыздың мөлшері мен оның сапасына байланысты. Бірқатар мемлекеттерде астықтың құндылығын толық сипаттау үшін оның құрамындағы белоктың мөлшерін және оның сапасын анықтайды.

Ақуыздың мөлшерін бір ғана стандартты Кьелдаль әдісімен анықтайды. Бұл әдіс астықтың құрамындағы барлық азоттық заттардың көлемін анықтауға негізделген. Егер бидайдың немесе басқа дақылдардағы азотты тапсақ, оны ақуыздық коэффициентке көбейтіп, ақузды басқа сөзбен айтқанда азоттық заттардың көлемін анықтаймыз. Ол коэффициенттің ғылыми – зерттеу жұмыстардың негізінде табылған. Ол бидайдың немесе ұнның ақуызын табу керек болса 5,7 – ге, ал кебектің, ұрықтың ақуызын табу керек болса 6,25 тең. Мысалы Кьелдаль әдісімен 2,34 процент азот бар екені анықталды десек, бұл санды (2,34*5,7=13,34 процент) 5,7 коэффициентіне көбейтіп осы бидайда 13,34 процент белок бар екенін білеміз.

Белок масақтың әр жеріндегі дәнде, оның ірілігіне, ұсақтығына т.б. болып жатқан себептерге байланысты өзгеріп тұрады. Мына Д.Ф.Торжинскаяның мәлімдемесімен танысып білуге болады.

Дәндегі ақуыз

Осы мәліметтерге қарағанда ірі, толық жетілген дән ақуызды көп ұстайды. Көпжылдық ғылыми-зерттеулердің қортындысына қарағанда Қазақстанның солтүстік, ортлық қуаңдау аудандарында өсірілген бидайда ақуыздың көлемі 20 процентке дейін жетеді. Мұндай бидай күшті бидай деп аталып, басқа ақуызы аз нашар бидайдың құндылығын арттыруға пайдаланылады.

Иондалған сәулелердің қатынасы

Кейінгі кезде зиянды жәндіктермен күресу үшін және дымқыл астықты сақтау, консервілеуге байланысты зерттеу жұмыстары көптеген ғылыми – зерттеу мекемелерінде жүргізілуде. Соның бірі Н.И.Соседовтың (ВНИИЗ) зерттеуіне қарағанда дымқыл дәнді рентген және гамма – сәулелерімен 80 Кл/кг (Кулон на кг) дейін доза өңдегенде оның пайдасы тимейтіні анықталған. Егер оны 545 Кл/кг дозамен өңдесе астықтың тыныс алу жылдамдығы үш рет бәсеңдеп, дымқыл дәнді төрт айға дейін консервілеуге болатынын анықтаған.

Москва К.А.Тимирязов атындағы ауыл шаруашылығы академиясында Л.Трисвитятскийдің басқаруымен бірқатар оқымыстыларының зерттеулерімен 11-18 крад (110-180 Джоуль) дозасымен зиянды жәндіктерді оның имаго фазасында өңдегенде, олардың толық өлетіні, ал оның дозасын 1-800 рад/с (0,01-8,00 Вт/кг) дейін жоғарылатқанда ересек жәндіктердің өлетіні анықталған.

Олар зиянды жәндіктермен күресу және астықты консервілеу бағывтында жүргізілген жұмыстармен қатар ол сәулелердің астыңтың биохимиялық қасиеттеріне тигізетін әсерін де зерттеген.

Рентген және гамма сәулелер 30 крад (300 Дж/кг) дозасында астықтың қасиетіне ешқандай әсер етпейді екен. Тек 25-тен 545 кл/кг дозада кликовинаның қаттылы аздап қана біртіндеп өсе бастағаны байқалған. Осы дозада көмірсутектерден аздап крахмалдың өзгеретіні туралы хабар жоқ, ал майдың иодтық саны азаятындығы байқалған. Бұл әлі зерттеліп болмаған.

Денсаулық министрлігі 100крад дозаға дейін астықты өңдегенде адамның денсаулығына зиянды болмайтынын анықтады. Сондықтан келешекте астықтың зиянды жәндіктерімен күресте у дәріні орнына ионданған сәулелердің қолданылуы мүмкін. Бұл зияны жоқ пайдалы әдіс.

Радиация көбінесе тұқымдық астықты өңдеу және селекция бағыттарында толық пайдаланылады.

Қорытындылар мен ұсыныстар

Поиск по сайту: