АЛТЫН БАЛТА

(Сирия халык әкияте)

Борын–борын заманда бер карт яшәгән, ди. Бик ярлы карт булган, ди, бу! Аның тимер балтадан башка бер әйбере дә булмаган, ди. Якын кешесе дә юк икән моның. Карт көн саен урманга бара, анда әзрәк утын кисә һәм шул утынны күтәреп өенә алып кайта торган булган.

Алып кайткан утынның бер өлешен кышка калдырган. Икен­че өлешен кәҗә сөте белән арыш ипиенә алыштырган, ди, карт. Ул шулай ачлы–туклы көн күргән, ди.

– Әле дә балтам бар, югыйсә ачка үләр идем, – дип кабатлый икән бу.

Бер көнне иртә таңнан торып, карт урманга утынга киткән, ди. Әмма басманың уртасына җиткәч, көчле давыл чыккан да басманы чалшайткан һәм картның аркасындагы утыны белән балтасы суга төшеп киткән, ди.

Көч–хәл белән басмадан чыккач, карт:

– Харап булдым, харап булдым. Инде нишләрмен, каян балта алырмын, нәрсә ашап яшәрмен, – дип, ахылдап, бик озак җирдә елап яткан, ди. Аның елау тавышын елгада йөзеп йөрүче бер балык ишетеп, бик кызганган, ди.

Озак та үтмәгән, яр буенда елап ятучы картка ул алтын балта китергән дә:

– Мә, бабай, елама, сиңа алтын балта китердем, – дип әйткән, ди.

Карт балтаны тотып та карамаган:

– Бик матур балта икән дә, минеке түгел шул бу, – дигән ачынып.

Балык йөзеп киткән дә икенче балта алып килгән, ди. Монысы көмеш балта икән.

Карт монысын тотып караган да тагын:

– Бик матур балта икән дә, минеке түгел шул бу, – дип бик каты офтанган, ди.

Балык өченче балта артыннан киткән. Монысы тимер балта икән. Карт үзенең балтасын шундук таныган, ди, һәм куанып:

– Менә монысы минем балтам! – дип кычкырып ук җибәр­гән һәм балыкка зур рәхмәтләр укыган.

Балык аңа:

– Син, бабай, бик тугры кеше икәнсең. Алдамадың, – дип картны мактаган, ди. Аннары:

– Бу балталарның өчесе дә сиңа булсын, – дип әйткән дә, суга чумып, юкка чыккан.

Карт исә өч балтаны күтәреп, шатлана–куана, авылына кайтып киткән, ди. Юлда үзе белән булган хәлне, елгадагы балыкның аңа өч балта бүләк итүен, очраган бер кешегә, һич тә яшермичә, сөйләп кайткан, ди.

Картның сүзләрен күршесе дә ишеткән, ди. Ул бик саран, бик көнче, бик алдакчы кеше булган. Картка аны–моны әйт­мичә, иртәгесен, балтасын алып, басма янына киткән. Басмадан елга уртасына җиткәч, балтасын юри суга төшереп җибәргән, ди. Ә үзе кычкырып–кычкырып еларга тотынган, ди.

Балык моның тавышын ишетеп, аңа да алтын балта китергән, ди.

– Балтаң шушымы? – дип сораган, ди, балык әлеге алдак чыдан.

– Шушы, шушы. Нәкъ үзе, – дип калтыранып җавап биргән, ди, ул балыкка.

Балык шушы сүзләрне ишеткән дә алтын балтаны алдакчыга бирмичә суда югалган.

Яр буенда бик озак елап-үкереп ятса да, алдакчының яны­на килүче булмаган, ди. Әнә шулай ул, алтын балтадан гына түгел, үзенең балтасыннан да колак каккан, ди.

АРЫСЛАН, БҮРЕ, ТӨЛКЕ

Бервакытны Арысланга сырхау тиде. Барча ерткыч хайваннар Арысланның хәлен сорарга килделәр. Ләкин Төлке килмәгән иде. Бүре барып Арысланга Төлкене яманлады. Арыслан Бүрегә әйтте:

— Төлке килсә, син миңа хәбәр бир! – диде.

Ул арада Төлке килеп җитте. Бүре тиз үк Арысланга барып әйтте.

Икенче ерткыч хайваннар моны Төлкегә белдерделәр:

– Бүре сине Арысланга барып яманлады, – диделәр.

Арыслан Төлкене чакырып китерде, әйтте:

– Син кайда идең, күренмәдең? – диде.

Төлке әйтте:

– Синең авырганыңны ишетеп, сиңа дару эзләргә бардым, – диде.

Арыслан әйтте:

—Соң ничек, дару таптыңмы? – диде.

Төлке әйтте:

— Һичбер дару табып китермәдем, ләкин шуны әйттеләр: Бүренең арт аягындагы сеңерен алып, шул Бүре сеңере белән дару итсәң, шаять, терелер идең, – диде.

Арыслан Бүрене тотты, арт аягын ярды да сеңерен өзеп алды. Бүренең аягы канап китте. Төлке кычкырды:

— Кая барасың, кызыл ыштан?! –диде

АРЫСЛАН, ТӨЛКЕ, БҮРЕ

Бервакытны арыслан, бүре, төлке ауга чыктылар. Бер кыр ишәге, бер кыр кәҗәсе, бер бурсык тоттылар. Бу нәрсәләрне өчесе арасында бүлешергә утырдылар. Арыслан әйтте Бүрегә:

– Өчебезгә бүл боларны! – диде.

Бүре үзенә кыр ишәген алды:

– Бу – миңа, – диде.

Арысланга кыр кәҗәсен бирде:

– Бу – Арыслан хәзрәткә, – диде.

Төлкегә бурсыкны бирде. Арыслан гайрәтләнде дә Бүренең башын чапты, Бүренең башы ярылды. Төлкегә әйтте:

— Син бүл! – диде.

Төлке бүлергә тотынды. Кыр ишәген бирде Арысланга:

– Бусы иртә белән ашарга, – диде.

Кыр кәҗәсен бирде:

– Бусы көндез ашарга, – диде.

Бурсыкны бирде дә:

– Бусы кич ашарга, – диде. Өчесен дә Арысланга бирде.

Арыслан әйтте:

– Бәрәкалла, бу фәраиз гыйлемен сиңа кем өйрәтте? – дип.

Төлке Бүрегә ишарәт кыйлды:

– Моны башына кызыл бүрек кигән өйрәтте, – диде.

АЮ ХЕЗМӘТЕ

Әүвәле бер Мужик белән Аю дуслашканнар да, ди, икесе бергә урманга барганнар, ди. Урманда Мужикның йоклыйсы килгән дә, ди, ятып йоклаган, ди. Йоклагач, Аю каравыллап тора икән, ди. Мужикка бер чебен кунган, ди, Аю аны тырнагы белән куган, ди. Куып китмәгәч, Аю кешегә, аягы белән күтәреп таш алып бәргән, ди, кеше шунда яньчелеп үлеп калган, ди.

БАЛЫКЧЫ БЕЛӘН ҖЕН

Әүвәл заманда булган бер Балыкчы кеше. Балык тотып, сатып, хатынын–балаларын тәрбия итә торган булган.

Бер көнне, балыкка баргач, кармагын салган иде, моның кармагына эләкте, ди, бик авыр бер нәрсә. Шундый авыр, араны өстерәп чыгарды кырыйга. Өстерәп чыгарса, бер чуен сандык килеп чыкты. Чуен сандыкның тышкы ягына үзеннән калкытып язу чыгарган. Йозагы–мазары юк. Каты гына итеп элеп куелган. Бу уйлады, язуын карады. Сандык фәлән елдан бирле су төбендә яткан, бик озак яткан инде.

Ачты сандыкны. Сандыктан болыт шикелле төтен, ә төтен арасыннан җен килеп чыкты. Чыккач ук әйтте:

— Егет, мин сине ашыйм,— диде.

Балыкчы бик ялынды:

— Балаларым бар, син мине ашасаң, аларны кем тәрбияләр? – диде.

Җен әйтә:

— Мин, ди, фәлән вакытта чыгарырлар, дип көтеп яткан идем. Шул вакытта чыгармадылар. Шунлыктан кем чыгарса да ашармын дип ант иткән идем, – ди.

Балыкчы бик кайгырды. Шунда Балыкчының үзенә бер фикер төште. Ул уйлый: «Моны, ди, кире сандыкка ябып булмасмы», – ди, күңеленнән уйлый.

Шуннан җенгә әйтә:

— Син, ди, сандыктан чыктым дип әйтәсең дә, ялганлыйсың, ди. Син сандыктан чыкмагансың, төтен аркасында күрми калганмын. Син читтән килгәнсең. Син сыярлык сандык түгел бу, – ди.

Теге җавап бирә:

— Сандыктан чыктым мин, – ди.

Балыкчы әйтә:

— Кереп кара яңадан, ди, сыярсыңмы, юкмы? Аннары ышанырмын, – ди.

Ярар. Теге әйтә:

— Ышанмасаң, хәзер керәм, – ди.

Гыйфрит кечкенә генә булды да сандыкка кереп ятты. Кереп ятты да, Балыкчы сандыкны ябып куйды. Җен эчтән кычкыра:

– Ач, чыгар инде, – ди.

– Чыгармыйм, – ди теге әйтә, – чыгарсам ашыйсың, шуңарга чыгармыйм, ди. Мин сине чыгардым, ә син мине ашарга теләдең. Инде хәзер чыгармыйм, ди. Мин синең сандыгың өстенә язу язып калдырам: «Кем ачса, шуны ашыйсың», дип, бер кеше дә ачмасын, – ди.

Теге җен ялына инде, ант итә, каргана:

— Сүземә хуҗа, чыгар, ди, бик озак яттым инде, ди. Чыгарсаң, мин сиңа дүрт күл күрсәтермен. Шуннан балык тотарсың, бик кыйбатлы балыклар, ди. Гомереңне балык тотып уздырырсың, – ди.

Ярар. Бу чыгарды моны. Әүвәл томан кебек төтен чыкты җир йөзенә, аннары җен килеп чыкты.

— Шушы күлләрдән тотарсың, – дип, дүрт күл күрсәтте. Аннан тоткан балыкны патшалар гына ашар, – диде. Шундый бәяле балыклар булган.

Җен күлләрне күрсәтте дә, сабуллашып, китте.

Бу кеше, җен күрсәткән күлгә барып, балыклар тотты. Бу балыкларны аннан патша малае сатып алды. Бик кыйбат түләде моңарга. Балыкны пешерүчеләр кулына бирде. Пешекче моны әрчеде – әйбер итте, плитага таба өстенә куйды. Шул чагында кухня чатыннан чапаннан, чалмадан бер карт килеп чыкты. Шул чапанлы әйтте:

— Әй, вәгъдәсез балыклар, – диде.

– Балыклар башларын кәнкәйттеләр, калыктырдылар да:

– Вәгъдәбезгә әзер, – дип, кара күмер булып көйделәр.

Пешекчеләр бик кайгырды. Инде балыклар хәзер патша алдына илтерлек түгел. Янә дә теге Балыкчыны эзләп таптылар:

— Тизрәк шундый балык китер, – дип, балык сорадылар.

Балыкчы тагын балыкларын сатты да китте. Дүрт повар килделәр, әрчеп табага салдылар:

— Көйдермик инде, – диләр, дүртәү саклыйлар. Әлеге яшел чапанлы янә дә күзләренә күренде:

— И вәгъдәсез балыклар, вәгъдәгездә тормыйсыз, – диде.

Балыклар башларын калкыттылар да:

— Вәгъдәбездә торабыз, – диделәр, кара күмер булып көйделәр.

Бу ни гаҗәп, дип, аптырап калдылар. Янә дә Балыкчыдан китерттеләр. Балыкларны куырырга әрчеп салгач, тагын яшел чапанлы күренде:

— И вәгъдәсезләр, – дип кычкырды.

Балыклар:

— Вәгъдәбездә торабыз, – диделәр дә тагын кара күмер булып көйделәр.

Шуннан соң патша малаен дәштеләр:

— Бер гаҗәп, балыклар көя дә китә, һич куырып булмый. Өч тапкыр көеп китте инде, ни дә кылып булмый, – диләр поварлар.

– Ярар. Балыкчыны дәштеләр.

Аннан сораша патша малае:

– Син, ди, бабай, моны кайсы судан тотасың? – ди.

– Фәлән җирдә үзегезнең кырда бер күл, аннан ары бер күл, аннары тагы ике күл – барысы дүрт күл бар, – ди Балыкчы.

Патша малае тыңлап тора да әйтә:

— Ник очрамаган икән, ди. Шул күлләрне дә белмәгәч, дөньяда торуыма ни сан, – ди.

Патша малае шул күлләрне эзләргә чыгып китә.

Чыгып китте. Йөрде-йөрде эзләп, таба алмады. Таба алмады да, ул җирләрне ташлап, далага чыгып китте. Барды–барды да бер бакчага барып керде. Бакчада сандугачлар сайрый, төрле чәчәкләр, алмагачлар үсеп утыра –бер сахра инде. Яхшы чәйханәләр бар. Йөрде–йөрде, һич–беркемне күрмәде. Бакчаның кешесе юк. Шуннан кычкырды бик каты аваз белән:

— Бу бакчаның хуҗасы бармы, кеше бармы монда? – дип.

Кычкырды да әкертен генә бер тавыш ишетте:

— Кеше бар, ләкин мин йөри алмыйм, үзең монда кил, – ди.

Ярар. Барды тавышка. Бер юан агач янына килде. Юан агачта оя бар. Шул ояда берәү бар. Аның ярты тәне таш, яртысы адәм.

Патша малае әйтә:

– Син ник болай булдың? – ди.

– Хатыным сихерләде, ди. Әйе, ди, шуның өстенә көн дә кырык камчы суга. Камчы сугып кан чыккан җиргә тоз сибеп китә, – ди.

– Ул хатының кая йөри? – ди патша малае.

– Аның бер авырып ята торган сасы җене бар, шуның янында ул, – ди.

– Кай тирәдә ул? – ди.

— Ерак түгел, шул тирәдә. Тавышларын ишетәм, үзем бара алмыйм, – ди.

Барды патша малае шул якка. Күрде, бер гәүдә ята, яраксыз гәүдә. Күзе белән күрде дә агач төбенә качты. Хатын юк, авыру җен үзе генә ята әле. Хатын кайтып җитте җене янына.

— Әй, җаным, ике күзем, – ди хатын, шуңарга әйтә. – Ичмасам кырык сүземә дә бер сүз әйтә алмыйсың, – ди. Аяк табаннарын үбә шул хәшәрәтнең. Кочаклый, үбә шуны хатын.

Шулай иттерде дә ашарга утырды. Теге бакалар, тычканнар пешергән, ди. Хатын шуны мактый-мактый ашый:

— Мин, ди, теге иремдә мондый тәмле нәрсәләр ашаганым юк иде, – ди.

Кочаклап үпте дә, бер әйләнеп килим, дип, хатын китте. Патша малае барды җен янына, аның күкрәк авызына менеп утырды:

— Шушымы синең эшең? – ди.

Утырды–утырды да, алмаз пычагын алып, җенне үтерде. Шуннан, өстерәп, кырыйга ерак илтеп ташлады. Җеннең киемнәрен киде дә аның урынына килеп ятты.

Хатын кайтты.

— Әй, җаныкам, – дип кочаклады, сөйде, – ничек кенә дәва итим икән, ничек кенә терелтим икән сине, – ди.

Теге әйтә:

— Мин терелер идем дә, син үзең авыру, мин үзеңнән терелмим, – ди.

— Ике күзем, нәрсәдән терелмисең? – ди.

Теге әйтә:

— Әнә, ди, иреңне таш иттереп сихерләгәнсең, шуны бетер, ди. Аннары шәһәрне сихерләп күл ясагансың. Шуны кире шәһәр яса, ди. Аннары терелермен, – ди.

Хәзер теге ирен сәламәтләндерде, ире аякка йөри башлады. Күлләре дә шәһәр булды. Җен дип белеп сөйли инде хатын.

— Эшләдем, җаныкам, барын да эшләдем, терел инде, – ди.

Патша малае тора сикереп. Хатын, Җен терелде, дип куана. Патша малае тота да бу җен хатынын чала. Шуннан патша малае үз киемен киенә дә бакчадан теге кешене эзли.

Теге кешене эзләп тапты, аны үзе белән алып кайта патша малае. Сөйләшеп кайталар. Алып кайта да аны бер урынга куя. Ул кеше үзенә балык сатучы булып чыга. Аны сандыктан чыккан җен сихерләгән булган; ул җен аның хатынына ияләшкән булган икән.

БҮРЕ АЛАРНЫ НИГӘ АШАГАН?

(Болгар халык әкияте)

Бүре яшеренеп кенә абзарга килеп кергән. Сарыклар, куркып, бер почмакка сыенганнар. Зур тәкәне бугазыннан алган да аркасына салып урманга чапкан.

Сарык бүре артыннан киткән. Үзе бара, үзе җылый икән. Аңа кәҗә очраган. Ул сарыктан сораган:

– Нигә бик өзелеп җылыйсың әле, сарык дускай? – дигән.

– Ничек җыламыйм ди, бүре әтиемне алып китте. Аңардан тик муенындагы кыңгыравы гына калды. Бүрене табам да тукмап үтерәм.

Кәҗә аңа:

– Мин дә синең белән барам, – дигән. – Минем мөгезләрем шундый үткен!

Сарык кайгыдан бүренең усаллыгын да оныткан.

– Кирәкми, – дигән ул кәҗәгә. – Үземнең дә көчем җитә ми­нем.

Шулай дигән дә, китеп тә барган. Аңа юлда эт очраган. Сарыкның кайгысын уртаклашып, ул:

– Мин дә синең белән барам, – дип белдергән. – Бүре минем ике туганымны ашады. Син бүре белән сугыша башлауга, мин аның аркасына сикереп менәрмен дә бугазыннан эләктереп алырмын.

Сарык эткә әйткән:

– Синең эшең түгел ул. Мин бер сугуда аны үзем дә юк итәм.

Сарык әнә шулай бүре янына берүзе барып җиткән икән, бүре моны шундук тотып ашаган.

Сарык өчен бүредән үч алырга дип, кәҗә дә урманга кит­кән. Әмма үзе дә әйләнеп кайтмаган.

Бүренең кирәген бирергә дип, эт тә урманга барган икән, бүре авызына эләгүен үзе дә сизми калган.

Ә бүре: «Менә җүләрләр, – дип алардан көлгән. – Әгәр җыйнаулап бергә килгән булсалар, нишләр идем! Мөгаен, мине җиңгән булырлар иде алар. Берәм–берәм килгәнлектән барысын да тотып ашадым», – дип шатланган.

Дию белән Шүрәле

Борын–борын заманда булган бер Дию. Ул патша кызына гашыйк булган ди. Дию үзенең эшчесен – Шүрәлене чаырып, әйтә:

–Бар, патша кызын табып алып кайт, мин сиңа бер капчык алтын бирермен, – ди. Ә патша кызы урманда җиләк–гөмбәләр җыярга чыккан булган. Кызның каршына Шүрәле килеп чыга да:

– Әйдә, кети–кети уйныйбыз, – ди. Шул арада ул аны капчыкка салып, Дию янына алып китә. Дию Шүрәлегә бер капчык алтын биреп җибәрә.

Патша батыр егетләрне җыеп, аларга әйтә: “Минем кызымны коткарган кешегә аны аңа кияүгә бирәм”, – ди. Бер көнне бер батыр егет патша кызын коткарырга китә. Урманга кергәч, Шүрәленең үз–үзе белән сөйләшүен ишетә. “Патша кызын урлаган өчен миңа Дию бер капчык алтын бирде, бу алтыннар белән нишләрмен инде мин?” – ди икән Шүрәле. Шул вакыт моны егет тотып ала да әйтә: “Мине Дию йортына алып бар, югыйсә, синең бармагыңны кыстырам”, – ди. Шүрәле моны Дию йортына алып килә. Дию туй күлмәге тектерергә тегүчегә киткән була. Егет, моннан файдаланып, йортка кереп, кызны алып чыгып китә. Патша кызы белән батыр егет бик озак һәм бәхетле яшиләр.

ДИЮЛӘРНЕ ҖИҢГӘН

(Алман халык әкияте)

Бер авылның бакча артында гына урманы бар, аударсаң, бакча коймалары өстенә төшер, шундый якын. Тик бу урманнан бер агач та ала алмыйлар, урман каравылчысы җибәрми.

Көннәрдән бер көн куркак кына бер кеше гайрәтләнеп урманга чыгып китә. Колач җитмәстәй ике чыршыны кисә дә аудара бу. Менә бер заман урман каравылчысы килеп чыга:

– Нишлисең син? – ди.

– Менә тәрәзә астында ике бүрәнә черегән, шуңа ике бүрәнә алып кайтам әле, – ди.

– Синең атың кайда? – ди каравылчы.

– Ат нигә аңа? Икесен ике култык астыма кыстырам да китәм, – ди бу.

– Әйдә, бүрәнәләрең качмас, – ди каравылчы, – безгә чәйгә кер.

Ярар, керә бу. Урман каравылчысы дию затыннан икән. Ярлыны төнлә берәр төрле җай белән дөньядан юк итергә уйлыйлар.

Бик сыйладылар моны. Кичкесен түбән өйгә урын җәеп бирделәр. Аларның пышын–пышын нинди сүз сөйләшкәннәрен бу азрак аңышты. Толып астына чыралар салды да бу, үзе мич артына кереп утырды. Бер заман югары өйдән җәйгән урын өстенә дөбердәп тегермән ташы килеп төште. Шуннан соң бу ятты да йоклады. Иртә белән хуҗалар коймак пешергәннәр дә моны чәйгә уяталар. Килеп утыра бу бик әйбәт кенә.

– Төшеңдә ниләр күрдең? – диләр.

– Төштә, ди, әллә ни күрмәдем. Киленегезнең орчык башы өстемә төшкән иде дә, мин аны аяк очынарак куеп йокладым,—ди.

«Уф алла», – диләр болар, аталы–балалы шаккатышалар.

– Тагын бер кич кун инде син, – диләр.

Бу кунырга була.

Тагын кич булды шулай. Егерме чиләк су кайнаталар болар, төнлә моның өстенә су коймакчы булалар. Ярар Бервакыт кайнар суны коялар, бу тагы мич артына кереп утыра. Коеп бетергәнче көтә дә, ята да йоклый бу.

Иртәгесен тагы ашау–эчү хәзерлиләр. Ашарга эндәшәләр, тагы әйбәт кенә барып утыра бу. Ярар.

– Соң, нихәл, кунак, тыныч кына йокладыңмы? – диләр.

– Бик тыныч йокладым, – ди, бу әйтә, – тик бераз җылы яңгыр гына сибәләп үтте, – ди.

Тегеләрнең моңа исләре китә. Китәр алдыннан бу кеше әйтә:

– Бик әйбәт дус булдык инде без, ди. Сез мине илтеп тә куегыз инде, ди. Моннан соң бер–беребезне өстебезгә атландырып йөртешле булсын, – ди.

Тегеләр әйтәләр:

– Бик шәп, бик яхшы булыр, – диләр.

Атасы әйтә:

– Улым, син үзеңә атландырып илт инде алайса, – ди.

Урман каравылчысының малае моны атландырып илтергә чыга. Юлда ауган бер чыршы күрәләр.

– Иптәш, ди, син бу чыршыны да ал әле, ди, сиңа казан ассак, кирәк булыр, – ди.

Теге чыршыны да өстерәп кайта.

Кайта–кайта, бер юл чатлыгында тегермән ташы күрәләр. Бу әйтә:

– Менә бу, ди, барыбызда да була торган хәл инде, ди, әни белән хатын орышышканнар, ахры, ди, әни ачу белән хатынның орчык башын тәгәрәтеп җибәргән, без алып кайтыйк инде аны, – ди.

Каравылчы малае моны да күтәрде.

Кайтып керделәр. Урман каравылчысының улын түр башына, тәрәзә янына утыртты. Ул арада чәй дә өлгерде. Чәй эчеп утырганда ире әйтә хатынына:

– Аш пешер әле, кунакны сыйларга кирәк бит, – ди.

Хатыны әйтә:

– Әй, син тагын үз чамаңны үзең белмисең, бернәрсә дә юк бит, – ди.

– Ник булмасын, – ди, ире әйтә, – амбарда бөтен дию бар, шуны сал, ул да җитмәсә, әнә түрдә тагын бер дию утыра, шуны ботарлап бирермен, – ди.

Бу дию тәрәзәне бәреп чыга да йөгерә. Ах–вах килеп йөгергәндә бер төлке очрый моңа:

– Кая бардың, дию иптәш, ник тының–көнең беткән?

Дию әйтә:

– Әҗәлдән котылып калдым әле, ди, менә шушы авылда бер кечкенә генә кеше дию ашап ята икән, көчкә чыгып качтым, – ди.

Төлке әйтә:

– Ул кеше җилле көнне урамга чыгарга да курка бит, әйдә, үзем тотып бирәм, –ди.

Кире баралар болар, бу кеше өй алды башына чыккан да карап тора икән. Төлке белән диюнең килгәнен күрә дә төлкегә әйтә:

– Атаңның бурычын түләргә киләсеңмени? – ди.– Атаңның җитмеш дию бирәсе бар иде, монысын китергәч, алтмыш тугыз кала инде, әйдә китер, –ди.

Моны ишеткәч, дию төлкене сугып ега да әйтә:

– Атаңның бурычын түләп йөрисең икән әле син, – ди.

Тагын кача дию. Кайта торгач, бер куян моның юлын аркылы чыга. Куян әйтә:

– Болай тирләп–пешеп кая барасың, малай? – ди.

Бу авылда бер кечкенә генә кеше дию ашап ята икән, көчкә чыгып качтым әле, – ди.

Куян әйтә:

– Бик куркак кеше ул, булмас, әйдә, үзем тотып бирәм, – ди.

Дию әйтә:

– Атаңның ничә дию бирәсе бар иде? Сез диюләрне закладка салып йөрисез икән, – ди.

Куянны сугып ега да йөгерүен генә белә бу.

Дуслык җиңә

Борын–борын заманда чәчәкле аланда әни–чикерткә, әти–чикерткә һәм чикерткә–малай Шаянкай яшәгән. Әлеге зшчән, тату гаиләгә барлык чикерткәләр дә сокланган.

Бер бик матур көнне алар күрше аланга кунакка барырга булганнар. Юл озын, бик күп аланнар аша узасы, ә Шаянга кызык, ул тирә–як белән танышып, күзәтеп бара икән. Күбәләкләр оча, кошлар сайрый. Шулчак Шаянкай әтисе белән әнисеннән арттарак калып: “Кош кайда сайрый икән?”– дип, тавыш килгән якка йөгерә. Бервакыт кош сайравы ишетелми башлый. Кайда аның әнисе, кайда әтисе? Кая килеп эләкте соң Шаянкай? Хәзер нишләргә, кая барырга? Әтисе белән әнисен каян табар, кайда төн кунар?

Көлгән тавыш ишетеп, Шаянкай елавыннан туктый. Каршында бал корты Тырыш һәм күбәләк кызы Гүзәлкәй басып тора икән.

–Нинди зур малай, ә үзе елап утыра, – ди Гүзәлкәй.

–Мин Шаянкай, күрше аланга кунакка барганда әти–әниемне югалттым.

Тырыш белән Гүзәлкәй Шаянкайны тынычландыралар, бергәләп шалаш төзиләр. Төнлә яңгыр ява башлый, ә дусларга рәхәт, җылы. Алар шалашның гына түгел, үзара дуслык җылысын да тоялар.

Менә дөньяны алсу нурларга күмеп, таң ата, кош сайраган тавышлар ишетелә. Тырыш әзерләгән тәмле балдан, Гүзәлкәй алып кайткан баллы чәчәк суыннан соң, Шаянкайның кәефе тагын да күтәрелеп китә.

...Шаянкай әлеге шалашта өченче көнен каршылый инде. Дуслары нинди генә яхшы булмасын, ул үзенең аланын, кадерле әти–әнисен сагына. Ә шаян дуслары аңа озак моңсуланып утырырга ирек бирмиләр.

–Без якындагы бал кортлары аша әти–әниеңә хәбәр җибәрдек, – ди Тырыш.

Гүзәлкәй болай дигән:

–Без гел уйнап кына йөрибез, әйдәгез үзебезгә берәр төрле эш табыйк. Мин теге озын ромашка янында бер ватык урындык күргән идем. Аны алып кайтып рәтлик.

Дуслар урындыкка аяклар ясыйлар, аны шомарталар. Кинәт кемнеңдер кычкырган тавышы ишетелә. Бу – коңгыз малае Сорыкай, үзенең яраткан урындыгын эзләп йөри икән. Урындыгының аягы сынган, ул ялкауланган, төзәтеп куймаган. Боларның урындыкны ничек матурлаганнарын күреп сөенә, рәхмәт әйтә, ялкауланмаска сүз бирә. Әнисеннән сорап, Сорыкай да шалашка кунакка килә. Бу шалаш дуслык шалашына әйләнә. Озакламый дуслары Шаянкайны әти–әнисенә кайтарып бирәләр. Малай башка вакытта әти–әнисенең сүзен тыңларга, игътибарлы булырга сүз бирә. Ә аланны Дуслык аланы дип йөртә башлыйлар.

Аландагы аллы–гөлле чәчәкләрдән бал кортлары бал җыя. Төрле төстәге күбәләкләр чәчәкләргә кунып ял итә. Ямь–яшел үләннәр арасында чикерткәләр сикерешә. Алан уртасындагы түгәрәк күл читендә бакалар җырлаша. Түгәрәк күлгә кондыз малае кунакка килә. Тирә–якта кошларның моңлы җырлары яңгырый. Дөнья матур, дөнья киң, җирдә дуслык яшәсә!

ЙОЛДЫЗЛАР ТУРЫНДА ӘКИЯТ

Кайчандыр күк йөзе кап–караңгы бушлык булган, дип сөйлиләр. Атабыз Адәм җир йөзендә пәйда булып, беренче мәртәбә яхшы эш башкарганннан соң гына күктә беренче йолдыз кабынган. Анабыз Һава беренче угланын тудыргач, күктә икенче йолдыз өстәлгән. Адәмнәр дөньяга килә торганнар, яхшылык эшли торганнар, күктә йолдызлар арта барган. Шулай итеп, һәр кешенең үз йолдызы кабынган. Күктәге йолдызлар – кешеләрнең җирдә эшләгән яхшылыклары билгесе, ди. Йолдыз никадәр яктырак янса, аның иясе шулкадәр яхшылык кылган булыр. Кеше яманлык эшләгән саен, аның йолдызы тоныклана барыр. Әгәр дәкешенең эшләгән яманлыклары яхшылыкларын каплап китсә, өолдызы бөтенләй сүнә икән.

Аяз кичләрне малайлар җыелалар да күккә карап йолдызларын барлыйлар икән. Зөлкар исемле бер малайның гына йолдызы булмаган. Чөнки Зөлкар дөньяга килгәннән бирле бер генә яхшылык та эшләмәгән. Шуннан кешеләр әйткәннәр:

– Син, Зөлкар, кешеләргә игелек кыл. Шуннан соң синең дә йолдызың кабыныр!

“Иртәгә минем дә йолдызым яначак. Мин дә яхшылык эшләргә тотынам!” – дип үзалдына ант иткән Зөлкар.

Шулай итеп, яхшылык эшләү җаен сагалап йөри башлаган бу. Ләкин үч иткәндәй, яхшылык эшләргә җай чыкмаган.

“Их, күршеләрнең чатыры чна башласын иде дә, мин сүндерсәм иде!” – дип хыяллана икән Зөлкар.

Ләкин чатырга ут капмаган. Шуннан Зөлкар, кешеләр күрмәгәндә генә, күршеләренең чатырына ут төрткән. Чатыр дөрләп яна башлаган. Зөлкар кешеләр җыелганны гына көтеп торган да, тырышып–тырышып янгын сүндерергә тотынган. Чатырны уттан саклап калганнар. Зөлкарны мактаганнар, рәхмәт әйткәннәр.

– Батыр егет икәнсең! Кешеләргә яхшылыгың тия башлады! – дигәннәр.

Кич җиткәч Зөлкар йолдызын эзләргә чыккан. Ләкин башка йолдызлар арасында яңа йолдыз күренмәгән. Шуннан кешеләр тагын әйткәннәр Зөлкарга:

– Йолдыз алу өчен бер тапкыр гына батырлык эшләү җитмидер, күрәсең! – дигәннәр.

Зөлкар тагын яхшылык эшләргә тотынган. Әбисенә коедан су ташышкан, бабасына утын ярышкан. “Инде бүген һичшиксез йолдызым кабыныр, мин бит күпме яхшылык эшләдем”, дип Зөлкар түземсезлек белән кич җитүен көткән. Ләкин, ни кызганыч, Зөлкарның йолдызы бу кичне кабынмый.

Зөлкар бик моңаеп өенә таба атлый. Шулчак ул салкыннан ышыкланып агач төбенә поскан песи баласын күреп ала. Аны җәлләп тирмәсенә алып керә, сөт белән сыйлый. Зөлкар йокларга яткач, песи баласы да сырпалана–сырпалана аның аяк очында йокыга китә.

Бу төнне күк йөзендә кечкенә генә бер йолдыз кабынган диләр.

КҮҢЕЛЛЕ ЧЫПЧЫК БЕЛӘН КҮҢЕЛСЕЗ КАРГА

(Калмык халык әкияте)

– Чыр–чыр, чыр–чыр! – иртәдән кичкә кадәр пырхылдап оча да оча бу Чыпчык. Шулай ул күңел ача. Үзе кечкенә, ару–талуны белми. Монда бөртек каба, тегендә суалчан таба. Шулай яши дә яши. Күңеле көр. кайгыра белми.

Агачта бер карга утыра. Төсе кара, чырае сытылган, үзе тәкәббер. Бер күзен кыйшайтып кына чыпчыкның шаяруыг күзәтә, аның шат күңелле булуына ачуы килә, көнләшә. Чыпчык очып китә дә яңадан килеп куна. Чыр–чыр итә. Чыр–чыр! «Кыланчык, – дип уйлый карга, – түзәрлек түгел».

– Чыпчык, әй чыпчык, хәлләрең ничек? Ашарга ничек табасың? – дип чыпчыкка сүз куша карга. Ә чыпчык бер минут та тик утыра алмый. Я очып китә, я бер урыннан икенче урын­га сикерә.

– Менә шулай камыш чукыйм, – ди Чыпчык очып барганда.

– Әгәр тамагыңа тыгылса нишләрсең, үләрсең бит? – ди Карга.

– Нигә үләргә? Тырнакларым белән тартам да чыгарам, – ди Чыпчык.

– Әгәр канаса нишләрсең?

– Су эчәрмен, су белән юармын. Шулай итсәң, кан туктый ул.

– Аякларыңны чылатсаң, тунарсың, салкын тидерерсең бит. Аякларың авырта башласа нишләрсең?

– Чыр–чыр, чыр–чыр! Учак ягармын, аякларымны утта җылытырмын. Шулай итсәм, терелермен.

– Әгәр янгын чыгарсаң, нишләрсең?

– Канатларымны җилпермен. Шулай итсәң, ут сүнә ул.

– Әгәр канатларыңны яндырсаң, ничек очарсың?

– Врач чакырырмын, ул мине дәвалар.

Карга сорый да сорый:

– Әгәр врач килмәсә, нишләрсең? — ди.

– Чыр–чыр, чыр–чыр! Бөртек табармын, суалчан ашармын, оя ясарга җайлы урын эзләрмен, эссе кояшта кызынырмын, җиләс җил исәр. Врачның кирәге дә булмас, терелермен!

Чыпчык шулай ди дә оча да китә. Карга аның койрыгын гына күреп кала. Карт карга көнләшүдән каурыйларын тырпайта, күзләрен акайта, томшыгын шакылдата.

Тормыш бик күңелле, гаҗәп матур ул! Тик борыныңны гына карга кебек салындырма. Чыпчык кебек шат күңелле бул!

Мәрмәр тавы башында

Бер бик ярлы кеше булган. Ул читкә эшкә чыгып киткән. Чыгып киткән дә, озак кына йөргәч, бер шәһәргә җиткән. Шул шәһәргә кергән дә бер тыкрык буенда утырып тора икән. Шунда бер кеше килә дә сорый:

- Нишләп торасың монда? – ди.

Егет әйтә:

- Белмәгән җирдә кыен икән, ашарга дә, эчергә дә юк. Эш булмасмы дип торам әле, – ди.

Теге кеше әйтә:

- Улым, – ди, – миңа кеше кирәк иде. Елына күпме сорыйсың? – ди.

- Нинди эш бит? – ди.

- Миндә эш юк. Миңа барсаң, үзең дә рәхәтләнерсең әле, – ди.

Ярар. Карт моны ияртеп кайта.

- Чишен, улым, киемнәреңне, – ди.

Бар киемнәрен чишендереп ташлый. Моңарга яхшы материядән костюм тектереп бирә.

- Ки шуны, – ди.

Ашамлык–эчемлек хәзерләнгән моңарга шундый, ата–баба күрмәгән ләззәтле ашлар.

Ашадылар–эчтеләр. Шуннан:

- Бар, улым, мунчага, менә сиңа бер кыз, – дип, бик әйбәт бер кыз китерә.

Егет тартынып тора.

- Бар, улым, бар, бездә гадәт шулай, – ди. – Шушы кыз белән мунча керегез дә көне буе дачада йөрегез, – ди.

Егет уйлый: “Элекке заманда, чикләвек төше ашатып симертеп, кешеләрне суя торган җирләр бар, дип сөйлиләр иде. Әллә мин шунда килеп эләктемме?” – ди.

Болар кыз белән гүләйт итеп кайттылар. Бер ай буенча шулай һәр көнне икенче бер кыз белән моны мунча керттеләр, һәр көнне киемнәрен алыштырдылар. Ярар. Бер ай үтте. Бер ай үткәч:

- Улым, – ди карт, – менә бу атны җик, кырга барабыз, – ди.

Бер атны җигәргә, берсен янга тагарга куша. Аннары алар шул атка утырып, сәхрага чыгып китәләр.

Барып җиттеләр бер биек тау буена болынлыкка. Тау шулкадәрле биек – югары карасаң, башың каерыла.

Карт әйтә:

- Улым, атны анда илтеп туар, монысын мин тотып торам. Аннары минем янга килерсең, – ди.

Егет атны туара да моның янына килә. Карт теге тагылап килгән ат янына бара, кулына нәзек кенә җеп ала. Атны егып суялар. Атның тиресен тунамыйлар, эчен генә алып ташлыйлар. Шуннан карт әйтә:

- Улым, менә шуның эченә кер, мин тегәм. Менә сиңа бер пычак, Шуны үз яныңа куй, – ди.

Егет ат эченә кереп ята. Хуҗа теге нәзек җеп белән тегә. Шуннан әйтә:

- Тау башыннан тәвә–тәвә кошлар төшәрләр, сине алар тау башына алып менерләр. Шуннан, – ди, – миңа бер олаулык таш ташларсың.

Егет сорый:

- Мин аннан ничек төшәрмен? – ди.

- Мин сиңа юл күрсәтермен, – ди.

Хуҗа кырыйга китте дә, тау башыннан тәвә–тәвә кошлар төшеп, тегене тау башына алып менделәр. Ярар. Егет кошләрның үзен җиргә куйганын белә дә, пычак белән җепне кисеп, атның эченнән чыга. Чыгадыр да, хуҗага бер олауга җитәрлек мәрәмәр ташлары ташлый. Теге хуҗа шуның белән баеп ята икән, аның эше шул икән.

Бервакыт хуҗа түбәндә ак яулык күрсәтә:

- Җитәр, ташлама, – ди.

Егет кычкыра:

- Бабай, мин каян төшим? – ди.

Картка егетнең тавышы бик әз генә ишетелә. Карт яулыкны таякка бәйли дә:

- Төшергә юл юк, шунда гына кал, – дип, егеткә селкә.

Кич булып килә. Егет анда чаба, монда чаба, кая да бара алмый. Арысланнар,

юлбарыслар тавышы ишетелә. Адәм сөякләре күренә, егетнең эченә кайны керә. “Шунда бетәм икән, ди, мине шуның өчен кадерләгән икән”, – ди. Йөрде–йөрде дә бер якка таба китте. Үзе кая барганын да белми инде.

Шулай бара торгач, барып җитте бу бер йортка. Ни күрсен, ап–ак сакаллы бер карт утыра. Карт күрә дә егетнең каршысына чыга. Чыгадыр да:

- Йә, улым, син каян килдең инде? – ди.

Бу башыннан үткәннәрне сөйләп бирә, елый. Карт әйтә:

- Ярар, елама. Бергә торырбыз. Мин дә синең кебек менгән кеше идем, – ди.

- Бабай, моннан төшеп буламы соң? – ди егет.

– Юк, ди, моннан төшә алмыйбыз. Мин үлермен, син калырсың, – ди. Мин, улым, шул киекләргә, кошларга патша булып торам. Картайганчы шунда калырбыз, – ди,үзе китергә ашыга бу. – Улым, ди, минем җыелышка барасым бар. Киекләрнең, кошларның җыелышы була. Шунда өч көн йөрермен. Син монда торып тор, – ди.

Шуннан бер тимер ишек күрсәтте, аны зур йозак белән бикләгән.

- Моны ачма, – диде.

Ярар. Бу китте өч көнгә. Ялгыз кешегә бу өч көн бик озак тоела. Егет уйлый–уйлый да теге тимер ишекне ачырга була. Бар да ачып карый. Ачып караса, шул сарайның эчендә сөт кебек ак диңгез, тирәсе ямь–яшел камыш. Егетнең исе китте.

Кара әле, дип, гаҗәпләнеп, тамашага кала. Ул да түгел, камыш тирәсендә өч ак күгәрчен лыпыр–лыпыр очып йөри башлыйлар. Шуннан алар бер төшкә барып кундылар да өч кыз булдылар. Теге сөт кебек ак диңгезгә төшеп коенырга, юынырга тотындылар. Егет моның берсенә гашыйк булды. Шундый матур иде теге кыз.

Ярар. Шулай булганнан соң капканы ябадыр да йозакны үз урынына бикләп куядыр. Үзе шуннан соң ашаудан дә, эчүдән дә кала. Гел шул кыз турында гына уйлый. Тәмам саргайды инде.

Бабай кайтты. Кайтты да күрде – егет саргайган.

- Ни булды? – ди.

- Авырыйм, саулыгым юк, – ди егет.

Тора–бара ул бабайга хәлне сөйли. Бабай әйтә:

- Әйттем бит мин сиңа. Харап булгансың, – ди. – Улым, алар дию пәриенең кызлары. Алар елга бер генә килеп коеналар. Бер елсыз килми инде алар, – ди. – Син саргайма, мин сиңа шул кызларны ничек итеп тотырга өйрәтермен, – ди. – Алар киләсе елга килерләр. Син, камыш арасында посып торып, чишенгәч кенә, теге үзең яраткан кызыңның күлмәкләрен ал. Нишләсә дә, бирмә. Шуннан ул синең җәмәгатең булыр, – ди.

Шул вакыт килеп җитә. Ишекне ачып, бабай егетне камыш төбенә кертеп җибәрә. Егет камыш төбенә утыргач кына, теге өч ак күгәрчен, лыпыр–лыпыр очып, диңгез өстендә өч тапкыр әйләнәләр. Аннары чишенә торган урынга төшәләр дә кызларга әвереләләр. Чишенгәч, коенырга кереп китәләр. Егет әкрен генә бара да үзе гашыйк булган кызның күлмәкләрен алып култык астына кыстыра. Кызлар диңгездән чыгалар. Чыккач, икесе киенә, берсенең киемнәре юк.

- Кем алды? Ни сорасагыз, шуны бирер идем, – ди.

Егет мыштым гына утыра, бернәрсә дә әйтми. Теге ике кыз киенделәр дә, кайта торыйк дип, киттеләр.

Кыз үзе генә калгач, егет чыкты.

Кыз әйтә:

- Бир, егет, күлмәгемне, – ди.

- Бирмим, – ди

Егет үзенең камзулын кигезде дә, кызны бабай йортына җитәкләп алып кайтты. Бабай үзләренә никах укыды. Шуннан кыз бик әйбәт хезмәт итә башлады.

Бер заман бу егет ишек төбенә чыкты да моңланып утыра. Ул ата–аналарын, туган илләрен уйлый. Бераз елап та алды. Кыз әйтә иренә:

- Әллә өеңә кайтасың киләме? – ди.

- Кайтасым килә шул. Моннан кайтыр хәл юк, – ди.

Болар бик тату торалар үзләре. Хатыны әйтә:

- Кайтасың килсә, мин сине атаңнарга алып кайтам, – ди.

- Ничек кайтабыз, монда таудан төшер хәл юк, – ди егет.

- Күлмәгемне киим дә, аркама ябыш, күзеңне йом, – ди, хатыны әйтә.

Алар бер сәгать эчендә аталарының йортына кайтып төштеләр. Егетнең ата–аналары бик куаныштылар. Бик зур итеп туй ясадылар. Болар кайткач, егетнең атасы таш йорт салырга булды. Бабай әйткән иде бит: “Кызның күлмәкләрен кулыңнан ычкындырма!” – дип. Егет кызның күлмәкләрен зур сандыкка салып, фундамент астында калдырмакчы була. Йорт сала башлагач, шулай итте дә.

Бу хатын ике–өч ел күлмәкләренең исен дә таба алмый йөрде. Егеттә дә юк, бер җирдә дә күренми. Шулай дә кыз бервакыт исни–исни тапты. Фундамент астында калганын белде. Беркөнне кеше күрмәгәндә чыкты да, фундаментны казып, күлмәкләрен алды. Шуннан иренә әйтте:

- Инде, җаным, бәхил бул. Мин күлмәкләрне алдым. Китәм. Син ничек туган илеңне сагынган булсаң, мин дә хәзер шулай сагындым. Ата–анама бер генә бала идем. Бик сагынсаң, якын күрсәң, ничек булса да безнең якка барып чыгырсың, – диде.

Күлмәкләрен кигәч, күгәрчен булып очып китте.

Бер ел кайтмый бу. Егет саргайды, кипте, һаман теге кыз исеннән чыкмый. Шуннан егет болай дип уйлый: “Мин, ди, янәдән теге шәһәргә барып, элекке хуҗама ялланыйм. Ул мине танымас әле”, – ди.

Китте чыгып Тагын теге шәһәргә барып, тыкрык буена утырды. Иске хуҗасы килде, моны танымады, тагын яллап китте. Әүвәлге кебек көн дә яңа кием киендереп, хуҗа егетне бер ай кунак итте. Аннары бер ат җигеп, икенчесен янга тагып, биек тау буена алып китте. Атны суеп, егетне эченә тегеп,моны тагын кошлардан тау башына күтәртте.

Ярар. Кошлар күтәреп менделәр. Егет тә ат эченнән чыкты. Хуҗа аңарга:

- Мәрмәр ташы ташла, – дип кычкырды.

Егет таш та ташламады, хуҗасына җавап та бирмәде, тизрәк теге бабай янына китте. Сукмак белән бабай янына барып җитте. Күрештеләр, елаштылар, хәл–әхвәл сораштылар. Егет хатынының ничек–ничек китүен сөйләп бирде. Бабай әйтте:

- Улым, тукта. Өчәр–дүртәр йөз яшәгән кошларым, киекләрем бар. Сыбызгы алып чыгып сызгыртыйм да, җыйныйм үзләрен. Аны белүчеләр юкмы икән? –диде.

Беләк юанлыгы сөяктән ясалган сыбызгыны муенына киде дә, карт шуны сызгыртып өй тирәсен әйләнде. Аның янына төрле кошлар, төрле киекләр – барысы да җыелды.

Бабай әйтте:

- Сезгә сүзем шул: шундый–шундый дию шәһәрен, – ди аты белән әйтте, – кайсыгыз белә, әйтегез? – ди.

Арыслан әйтә:

– Мин белмим, – ди.

Юлбарыс әйтә:

- Мин дә белмим, – ди.

Шуннан дүрт йөз ел яшәгән дәү кош әйтә:

- Мин ул шәһәрнең кайсы якта икәнен беләм. Әни безне йомырка салып, шул якта чыгарды. – ди.

- Алай булса, – ди карт, – менә сиңа әманәт: шушы егетне анды илт, ул бик тилмергән, – ди.

Теге кош әйтә:

- Анда ут дәрьясы бар. Шул дәряны үтәсе бар.Шуны үткәндә түшләрем көяр, бик көч килер. Үтсәм дә, синең сүзне тыңлап кына үтәрмен, – ди картка.

Бабай егеткә бирде бер сәгать:

- Кирәге булыр, сакла, – диде.

Егет кошның өстенә менеп утырды. Кош егетне һава ярып алып китте. Озак бармадылар, кош әйтте:

- Күрәсеңме, әнә, бер кара нәрсә күренә, – диде.

- Күрәм, – диде егет.

- Әни безне шуның башында чыгарды. Ул агачның әйләнәсе алты колач, – диде кош.

Аннары шул агачның башына ял итәргә кунды. Ял итте дә, тагын күтәрелеп китте. Бу юлы бик югарыга менә инде. Хәзер бит теге ут дәрьясы аркылы үтәргә кирәк.

Кош егеткә әйтә:

- Син, иптәш, йөзтүбән ят, көярсең, пешәрсең. Мин үзем көйсәм дә түзәрмен, – ди. – Әнә, бер якты күренәме?Шул шәһәр инде ул. Ул бик иләмсез җир. Анда адәми зат юк, анда диюләр генә. Ул шәһәрне, – ди, – елан чолгаган. Шул елан төш вакытында, нәкь сәгать уникедә, койрыгын тешләп йоклый. Шул чагында өстеннән чыксаң, аннары котыласың, – ди. – Шәһәргә кергәч: “Мин – илче,” – дип әйтерсең. Шулай әйтсәң, тимәсләр, – ди.

Болар шәһәргә барып җитәләр. Егет сәгать уникене көтеп тора да, сәгать унике булгач, тәвәкәлләп алга ыргыла. Шуннан аңарга бер дию пәрие очрый:

- Адәми зат, нишләп йөрисең? – ди.

- Мин – илче, – ди егет.

Дию әйтә:

- Син патша янына баргач та, илче икәнеңне әйт. Юкса, ашарлар. Бездә тәртип шулай, – ди.

Ул бер алтын сарайга төртеп юл күрсәтте.

Егет алтын сарай янына барып җитсә, теге хатыны моны күрә. Күрәдер дә каршы чыгып, моны кочаклап ала. Хатыны сагынып, үзе дә кипкән. Ирен алтын сарайга алып керә. Кыз шунда атасы белән әнкәсен дә дәшә. Ул егетне мактый: “Һич сукмады, хурламады,” – ди. Бабалары егетне ашаттылар, тәрбия иттеләр, яңадан туй ясадылар. Туйдан соң патша башындагы таҗны егеткә кидертә дә егетне патша итә.

Аннан кайтмак юк инде. Алар әле дә булса шунда гомер итәләр, ди.

НАЯН ТӨЛКЕ

Көннәрдән бер көнне Төлке, Бурсык, Бүре, Дөя, Ат дус булганнар, ди. Бер җәйне рәхәтләнеп яшәгәннәр болар олы болында. Көз җитә, салкын җилләр ыжгыра башлый. Бурсык, Төлке, Бүре — өчәве — Ат белән Дөяне суерга дип киңәш итәләр. Төлке әйтә Дөягә:

— Син кышны чыга алмассың, сиңа кыш чыгуы авыр булыр, ди, азык табуы да авырлашты,— ди.

Дөя әйтә:

— Бик дөрес әйтәсең, ди, арада кайсыбыз яшьрәк булса, башта шуны суербыз,— ди.

Хәзер болар җыелыштылар да «кайсыбыз олы, кайсыбыз яшьрәк» дип киңәшләшә башладылар, ди. Дөя әйтә:

— Мин, ди, сезнең барыгыздан да олы, ди. Мин оҗмахтан Адәм белән бервакытта чыктым,— ди.

Төлке әйтә:

— Ә мин, ди, Нух пәйгамбәр кимәсендә балалар укытып йөргән кеше, ди, мин мулла,— ди.

Бүре әйтә:

— Ә мин, ди, Нух пәйгамбәр кимәсендә сакчы булып тордым, дошманнарны якын да китермәдем Нух пәйгамбәр кимәсенә,— ди.

Бурсык әйтә:

— Мин духтыр, ди, минем маем төрле–төрле авырулардан шифалы. Нух кимәсендә мин ничәмә–ничә кешене даруладым,— ди.

Аттан сорый болар: «Син ничә яшьтә?»— дип.

— Яшем турында минем распискам бар, ди. Әгәр ышанмыйсыз икән, әнә, Төлке мулла кеше, ул укыр,— ди.

Төлке әйтә:

– Кайда соң синең ул распискаң?—ди.

– Минем распискам,— ди, Ат әйтә,—тояк астында,—ди.

Төлке әйтә Бүрегә:

— Әгәр дә син моның арт тәпиен күтәреп тотып торсаң, ди, мин аның язуын укып бирер идем,—ди.

Бүре, Ат янына килеп, аның арт тәпиен тотуы гына була, Ат Бүрене тибеп торып җибәрде, ди. Бүре чәнчелеп барып төште, ди. Ат:

—Хәзер инде минем ничә яшемдә икәнемне белдегезме!— дип, чабып китеп тә барды, ди.

Хәзер болар дүртәү генә калдылар бит инде. Көннәр суыта бара. Дөягә әйтә Бурсык:

— Кыш суык булыр, ди, син кыш чыгып азапланма, без сине суйыйк, ди. Мин үзем духтыр кеше, соныннан мин сине тергезүне үз өстемә аламын, ди, киләсе җәйгә без синең белән рәхәтләнеп бергә–бергә яшәрбез,— ди.

Дөя Төлке белән киңәш итә:

— Әллә, ди, бу Бурсыкның сүзе дөрес микән? — ди. Төлке әйтә:

— Нигә дөрес булмас икән, ди, ул духтыр бит, тергезер,— ди.

Төлке, Дөяның тел төбен сизеп ала да, тиз генә бер калын агач янына барып, шунда бер тирән чокыр казып, үзенә оя ясый. Көннәр суытып, ашарга әйбер таба алмый башлагач, Дөя үзен суйдырырга риза була.

Дөяне суялар. Дөяне суйгачтын. Бүре әйтә:

– Моның, ди, йөрәкләрен, эчәкләрен, башларын елгага алып барып юып алып кайтыгыз,— ди.

Төлке белән Бурсык китәләр эчәкләр юарга, Бүре кала инде Дөя итләрен саклап. Төлкенең корсагы бик ачыккан була. Бурсыкка әйтә Төлке:

– Минем карыным ачты, ди, мин моның башын–миен ашыйм әле,— ди дә, ашап бетерә. Хәзер Бурсыкка әйтә инде Төлке:

– Әгәр дә, ди, синең дә корсагың ач булса, ди, син Дөянең йөрәген аша, ә Бүрегә мин үзем җавап бирермен,— ди.

Бурсык Дөя йөрәген ашап куя. Шуннан соң Төлке әйтә Бурсыкка:

— Бүре бездән: «Йөрәк кайда?»— дип сораса, син миңа таба әйләнеп кара, ә мин үзем җавабын табырмын,—ди.

Болар ашаудан калган әйберләрне Бүре янына күтәреп алып кайттылар. Бүре әйтә:

— Моның, ди, йөрәге белән мие кайда?— ди.

Төлке әйтә:

— Аның, ди, мие күптән кибеп беткән булган, ди, башында мие булса ул үзен–үзе әйтеп суйдырмас та иде,— ди.

— Ә йөрәге кая?— ди Бүре.

Бурсык Төлкегә әйләнеп карый. Төлке күзен дә йоммыйча:

— Кара әле, нигә соң син миңа әйләнеп карыйсың, йөрәкне ашаган вакытта бер дә карамадың бит, – —ди.

Бүренең бик каты ачуы килеп, Бурсыкка ташлана. Бурсык, Бүредән куркып, тизрәк качу юлын карый, ди. Төлке моны күреп:

— Тот, тот каракны, Дөя йөрәген ул ашап бетерде!— дип кычкыра.

Бүре белән Бурсык күздән язу белән, Төлке Дөя итенең иң әйбәт җирләрен сайлап, үзенең оясына алып барып салып куйды. Монда калды тояклар да сөякләр — Дөя итенең гел начар урыннары. Итнең иң яхшы урыннарын ташып бетергәч, Төлке бик матур гына итеп үзенең оясына кереп ятты, ди.

Бүре әйләнеп кайта хәзер ит янына. Караса, итнең иң алама урыннары — сөякләре генә калган. «Их, мине утырткан икән бу Төлке, – ди, – мин, ди, ул Төлкене күрсәм юк итәм мин аны»,— ди.

Бүре калган–поскан кисәкләрне бер атна эчендә ашап бетереп, кыш буена ач чыкты, ди, ә наян Төлке кыш буена ит ашап, бик мул чыкты, ди.

Икенче көз җитә хәзер. Төлке бер авылга бара да, ди, шул авылдан төрле китап кисәкләрен алып кайта, ди. Күзлек киеп, китап укыган сымак булып төп башына менеп утыра, ди, бу. Моның янына Бүре килеп чыга.

– Ах, ялганчы, былтыр син мине алдаган идең, шуның өчен менә мин сине хәзер юк итәм,— ди.

– Әй, җүләр–җүләр Бүре, ди, син ялгышасың, ди, мин, ди, сине беркайчан да күргәнем юк, ди. Менә мин, ди, укытучы, ди, бөтен җанварларның балаларын укытам, әгәр дә балаларың булса, китер, мин аларны да укытырмын,— ди.

Бүре әйтә:

– Минем дә ике балам, бар,— ди.

– Алай булгач,— ди Төлке,— балаларыңны китер, бала башына икешәр сарык түшкәсе алып килерсең, ди. Озакламыйча, ди, бөтен җанварларның балалары килеп җитәрләр, син үз балаларыңны алардан алданрак китер, алдан килгән урын өчен, алданрак килеп урын алып калсыннар,— ди.

Бүре кайтып китә. Ике көннән соң Бүре, дүрт түшкә сарык белән ике баласын алып килеп, Төлке муллага тапшыра, ди. Төлке моның итләрен дә, балаларын да кабул итеп алып кала. Бүрегә әйтә Төлке:

—Алты ай тулуга балаларыңның хәлен белергә кил,—ди.

Ярар, Бүре, моңа бүләкләр биреп, балаларын калдырып кайтып китә. Бүре китү белән, Төлке моның ике баласын да суеп ике айда ашап бетерә дә сөякләрен тиреләренә төреп почмакка салып куя. Алты ай тулганда, дүрт сарык түшкәсен ашап бетереп, Төлке бу тирәләрдән сыза.

Алты ай тулуга Бүре балаларын күрергә дип килеп җитә. Килеп караса, Төлке үзе дә, балалары да юк — җилләр искән! Бүре, Төлке оясын табып, аның эченә кереп караса—почмакта балаларының тиреләре ята, ди,. «Их усал нәрсә, ди, бу минем балаларымны ашап бетергән икән ләбаса, ди. Әгәр дә бу Төлке миңа туры килсә, ди, мин аны берсүзсез юк итәм»,— ди.

Поиск по сайту: