Філаматы і філарэты

- на інтэлектуальнай і творчай прасторы былой Рэчы Паспалітай А.Міцкевіч стаў першым паэтам і літаратуразнаўцам, хто адкрыта прыняў бок рамантызму;

- рамантызм А.Міцкевіча стаў заканамерным вынікам яго патрыятызму перш за ўсё ў адносінах да Вялікага Княства Літоўскага,

грамадзянінам якога паэт сябе ўсведамляў;

- разам з іншымі важнымі фактарамі фарміравання творчай асобы А.Міцкевіча фальклор, мова, побыт і звычаі беларускага

народа з’яўляюцца галоўнай крыніцай яго рамантычнага светапогляду;

- уплыў беларускай культуры, які ўвесь час мяняўся, набываючы новыя віды і формы, А.Міцкевіч адчуваў на працягу ўсяго

жыцця: «беларускасць» паэта на вобразным, тэматычным i iдэйным узроўнях выявiлася як у раннiх яго творах, такiх як «Мешка, князь Навагрудка» альбо «Бульба», так i ў больш познiх, напiсаных ужо ў эмiграцыi, напрыклад, у «Пане Тадэвушу», дзе ў дэталях узноўлена жыццё, побыт, звычкi i традыцыi, нават асаблiвасцi светасузiрання беларуска-польскай шляхты канца XVIII – пачатку XIX стагоддзяў;

- не толькi беларуская народная культура мела ўплыў на творчую свядомасць А.Мiцкевiча, але i яго творчасць таксама ўплывала на эстэтычную свядомасць беларусаў, што адыграла важную ролю ў фарміраваннi беларускай рамантычнай традыцыi: асэнсаванне беларускiмi рамантыкамi (В.Дунiным – Марцiнкевiчам, Ф.Багушэвiчам, Янкам Купалам i iнш.) велiчы, глыбiнi i спрадвечнай мудрасцi, якая хаваецца ў народнай творчасцi, адбывалася пад моцным уздзеяннем паэзii А.Мiцкевiча.

БЕЛАРУСКІЯ РЭАЛІІ Ў ЛІРА-ЭПІЧНАЙ ПАЭМЕ АДАМА МІЦКЕВІЧА «ГРАЖЫНА»

У лістападзе 1822 г. А. М., знаходзячыся ў Коўне, завяршае паэму «Гражына», якая стала новым крокам у гісторыі польскага рамантызму. Гэта быў адзiн з першых узораў сiнтэзу лірычнага і эпічнага пачаткаў. Працу над творам паэт распачаў восенню 1821 г. уШчорсах, куды неаднаразова прыязджаў дзеля наведвання знакамітай бібліятэкі графаў Храптовічаў.

Паводле першапачатковай задумы, героем сваёй паэмы А.М. бачыў рэальную гістарычную асобу – ноўгарадскага князя Карыбута з дынастыі Гедзімінавічаў, – які ў 1390 г. за дапамогу Ягайлу пры аблозе Гродна атрымаў ад апошняга ў дзяржанне Ліду, але за тое, што адмовіўся прысягаць на вернасць Вітаўту як вялікаму князю ВКЛ, у 1392 г. быў разбіты яго войскамі і ўзяты ў палон. Твор павінен быў называцца «Карыбут,князь Ноўгарадскі, паэма з літоўскай гісторыі», аднак у працэсе работы А.М. з рэальных гістарычных асоб пакідае толькі князя Вітаўта, месца дзеяння пераносіць з Ноўгарада ў родны Навагрудак, а паэму называе «Гражына», надаючы ёй падтытул «Літоўская аповесць». У выніку, перад міцкевічавым чытачом паўстае яшчэ адзiн прыклад новага мастацкага кірунку – рамантызму.

Сучаснікам паэта цалкам знаёмымі былі і тыя, нібыта гістарычныя рэаліі, адмыслова паказаныя А.М. у «Літоўскай аповесці»: падзеі, якія адбываюцца ў сярэднявечнай Літве, з’яўляюцца на самой справе намёкам на тагачасную палітычную сітуацыю ў краіне, калі ў Рэчы Паспалітай, раздзёртай на кавалкі, не мелася сілаў, якія б змаглі аб’яднаць яе і вярнуць дзяржаве былую веліч. Колькі, напрыклад, болю, трагізму, выкліканых апошнім падзелам Рэчы Паспалітай, але адначасова і надзеі на яе адраджэнне адчуваецца, калі аўтар заклікае рыцара ў чорных даспехах хутчэй уварвацца ў рады ворагаў-крыжакаў і выратаваць амаль пераможаных ліцвінаў:

Спяшайся, рыцар, ажыві адвагу,

Знямоглых падмацуй, ратуй ад гора!

Бо немцы здабылі ўжо перавагу –

Ліцвінам пікі болей не апора.

Ажывіць патрыятычны дух сучасніка – якраз і была галоўная задача А.М. як паэта-рамантыка. Дзеля дасягнення гэтай

высокай мэты ён стварае «жыццёва праўдзівыя вобразы герояў, паводзіны якіх апраўданы і лагічна і псіхалагічна».

У паэме тры асноўныя героi – князь Літавор, яго жонка Гражына і дарадца князя Рымвід. Носьбітамі патрыятычнай ідэі выступаюць Гражына і Рымвід, супрацьпастаўленыя аўтарам эгаістычна-недальнабачнаму Літавору. Князь, безумоўна, з’яўляецца адмоўным героем: нельга апраўдаць яго здраду. Між тым А.М. надзяляе яго некаторымi станоўчымі рысамі – ён добры муж, моцны, бясстрашны ваяр, у рэшце рэшт, Літавор здольны прызнаць, зразумець, асэнсаваць сваі памылкі і здзейснiць мужны ўчынак – коштам уласнага жыцця, змыць ганьбу, стварэння хаўруса з крыжакамі. Можна толькі ўявіць сабе тую буру ў душы князя, што змятала пачуцці самалюбства, зайздрасці і дробязнасці, ставячы на іх месца гонар, годнасць і самаахвярнасць.

Такiм чынам, на прыкладзе Літавора А.М. паказвае эвалюцыю літаратурнага героя, які можа змяняць маральныя і эстэтычныя прынцыпы. Вобраз Рымвіда ў гэтым сэнсе бяднейшы: ён – герой статычны, не зведвае ніякіх змен і ў любых ўмовах застаецца верным патрыётам сваёй бацькаўшчыны, нават, калі гэта супярэчыць такому паняццю, як «служэнне князю». Між тым яго вуснамі прамаўляе сам А.Міцкевіч:

Я не магу сваім вушам даць веры!

На брата брату трэба ўзняць далоні?

Вось ён на немцах вышчарбіў сякеры

І вострыць іх супроць сваіх сягоння!

Нязгода – зло, ды скончыцца бядою

Яднанне гэта. Мы ж – агонь з вадою!

«Патрыятычны пафас прамовы Рымвіда, – піша І.Горскі, –абумоўлены высокімі ідэаламі самога паэта, ён адлюстраваў нацыянальна-вызваленчыя памкненні перадавой часткі польскага грамадства, якая ўступіла ў канфлікт з рэакцыйным магнацтвам – верным хаўруснікам іншаземных захопнікаў». Дарэчы, А.Міцкевіч адлюстраваў вызваленчыя памкненні не толькі палякаў, як сцвярджае рускі даследчык, але і ўсіх патрыятычна настроенных грамадзянаў Рэчы Паспалітай і, у прыватнасці, Вялікага Княства Літоўскага – беларусаў, літоўцаў, украінцаў і прадстаўнікоў іншых народаў, трапіўшых пад прыгнёт.

Яшчэ больш яскравым увасабленнем патрыятызму з’яўляецца Гражына, якая спалучае ў сабе ўсе якасці рамантычнай гераіні: мужная, рашучая, яна захоўвае ў адначассі ўсё тое, што надае жанчыне статус надзвычайнасці:

Павагай здзівіць, свежасцю прывабіць,

І бачыш быццам і вясну і лета:

Румянец кветкі ўсё той самы, мабыць,

Хоць спее плод, на сонейку сагрэты.

Дарэчы, разглядаць вобраз гэтай гераіні варта ў сукупнасці з іншымі жаночымі вобразамі, створанымі натхненнем

А.М. ў віленска-ковенскі перыяд ягонай творчасці. Толькi ў «Баладах i рамансах» сустракаем цэлую плеяду розных, непадобных адна да другой рамантычных гераiнь – ад цнатлiвай, сцiплай Карусi з балады «Рамантычнасць» да жорсткай, эгаiстычнай Марты з балады «Пальчатка».

Кожная жаночая постаць у А.М. выконвае некалькi функцый. Па-першае, вобраз жанчыны амаль заўсёды выступае як

эталон пэўных маральных каштоўнасцяў, блiзкiх, альбо далёкiх паэту. Па-другое, яна становiцца выразнiкам уласнага аўтарскага светапогляду.

Самым жа яскравым увасабленнем любові да радзімы і да ўласнага народу з’яўляецца, безумоўна, Гражына з аднайменнай паэмы. Да таго ж яна надзвычай прыгожая: адразу відаць, што ў ёй паэт аб’яднаў рысы многіх беларускіх жанчын, а не адной Марылі, як рабілася раней. З кантэксту паэмы вынікае, што нават сам А.М. захапляецца прыгажосцю сваёй гераіні, называючы яе «з наднёманскіх дочак першай прыгажуняй». Адзначым, што пры апісанні Гражыны паэт невыпадкова ўжывае прыметнік «наднёманскі». Гэтым самым ён сцвярджае (як і ў «Першацвеце» – творчым маніфесце) рамантычны ідэал прыгажосці – не экзатычнай, але тутэйшай, сціплай і натуральнай. Здзіўляе і ўнутраны свет гераіні А.М. Насуперак архетыпнаму вобразу кволай, слабай, цалкам залежнай ад волі мужа кабеты – не важна, будзе гэта жонка селяніна ці жонка магната, паэт стварае вобраз незалежнай, рашучай жанчыны-патрыёткі, якая ідзе супраць волі мужа, але затое застаецца вернай радзіме і свайму народу. Пра высокія маральныя якасці гераіні гаворыць і яе каханне да мужа, якое засталося нязменным нягледзячы ні на што. Таму і просіць Гражына перад смерцю ў мужа прабачэнне за так званую «здраду»:

У грудзі раненая, цяжкае дыханне –

Яна, упаўшы, ногі князю абдымала,

То рукі, прасціраючы к яму, ламала:

«Прабач адзіную перад табою здраду!»

Вяртаючыся ў жыццёвую рэальнасць, А.М. сцвярджае думку, што для перамогі над ворагам недастаткова адвагі асобных патрыётаў (такіх нават як Гражына), альбо волевыяўлення народа (народ увасабляе Рымвід). Толькі аб’яднанне ўсіх сумленных грамадзянаў колішняй Рэчы Паспалітай – ад сялянства і дробнай шляхты да буйных магнатаў, здольнае супрацьстаяць сілам звонку і вярнуць краіне страчаную дзяржаўнасць.

А.М, калі бярэцца апісваць тыя ці іншыя рэаліі, звязаныя са старадаўнімі эпохамі, праяўляе сябе не толькі як паэт-рамантык, але таксама як добры гісторык.

Падагуліўшы вышэй сказанае, можна зрабіць наступныя высновы:

– паэма А.Міцкевіча «Гражына» па сваёй форме і змесце з’яўляецца творам цалкам наватарскім, якi прадвызначыў новы жанр

у польскай літаратуры рамантызму – жанр паэтычнай аповесці;

– у аснову паэмы ляглі патрыятычныя ідэалы А.Міцкевіча, звязаныя з вызваленчай барацьбой беларускага, польскага і іншых

народаў Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай супраць іншаземных захопнікаў;

– гістарызм «Гражыны» з’яўляецца своеасаблівай праекцыяй палітычнай сітуацыі, якая склалася на беларуска-польскіх землях

часоў трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай;

– «Гражына» А.Міцкевіча напоўнена скрозь беларускімі рэаліямі – ад узнаўлення гістарычных падзей і старажытных язычніцкіх

абрадаў да выкарыстання фальклорных вобразаў і матываў.

Поиск по сайту: