Баяндауыш

1.Баяндауыш туралы жалпы түсінік

2.Баяндауыштың тұлғалық белгілері

3.Баяндауыштың түрлері

4.Етістіктен болған дара және күрделі баяндауыштар

5.Есім баяндауыштар және олардың жасалу жолдары

6.Құрама баяндауыштар,олардың жасалу жолдар

Сөйлем құрауға негіз болатын бас мүшенің бірі - баяндауыш. Бастауышқа бағынып,оның қимылын, іс-әрекетін,кім, не екенін, заттық, сындық, сандық қасиеттерін білдіріп, сөйлемдегі ойды тиянақтайтын сөйлемнің тұрлаулы мүшесін баяндауыш дейміз. Әрбір сөйлем мүшесіне тән қасиеттер бар. Баяндауышқа тән қасиеттер:

1.Баяндауыш - бастауышқа бағынышты сөйлем мүшесі.

2.Баяндауыш сөйлемдегі ойды тиянақтайды.

3.Баяндауыш бастауыштың әртүрлі қасиетін көрсетеді.

4.Баяндауыш бастауышпен жақ-жағынан, жекеше, көпше түрде байланысады.

5.Предикативтілікті білдіреді.

6.Сөйлемнің бас мүшесі.

Бастауыштың грамматикалық белгілері мыналар:

а) Баяндауыш бастауышқа қатысып, сол мүше білдіріп тұрған субъектіге тән предикативтік істі, сапаны айтады.

ә) баяндауыш мүшеге тән грамматикалық формалар бар. Олар - шақтық форма, жақтық форма, модальдық форма. Осылар қатысып сөзге баяндауыштық форма береді.

б) бұнымен қатар -дікі, -нікі, -тікі қосымшаларын жалғап иелік форма алған сөздер негізінен баяндауыш қызметінде жұмсалады: Кезек сенікі.

Қай сөздің болса да сөйлемде баяндауыш қызметінде тұруы сол сөйлемдегі субьектілік предикаттық қатынастан көрінеді. Сондықтан баяндауыштың қызметі басқа мүшелермен, әсіресе, бастауышпен қатар қойып айтқанда айқын болады. Баяндауыш қызметінде барлық сөз таптары жұмсала береді. Дегенмен өзінің семантикасы жағынан осы қызметке бейім сөз табы - етістік. Етістіктер дара тұрып, түбір күйінде көбірек баяндауыш болады. Етістіктер баяндауыштық қызметінде түбір күйінде түрлі жұрнақты, жалғаулы және түрлі көмекші сөздердің қатысы арқылы жасалады. Етістіктердің түбір күйінде келуі көбіне екінші жақтық баяндауышқа қатысты. Мысалы: Сен орыстың және дүние жүзі әдебиетінің классиктерін көп оқы (Ә.Шәріпов).Баяндауыштың жұрнақты түріне негізінде етістіктерден түрлі грамматикалық категорияларының жұмсалуы жатады.

Жіктік жалғауы ең негізгі баяндауыштық тұлға болып табылады. Жіктік жалғаулы сөздер көбіне сөйлемнің соңына келіп, арнайы баяндауыштық тұлға болады. Мысалы: Бөгемеңдер, жол беріңдер (Ғ.Мұстафин). Мен қаланы таңдана аралап шықтым.

Баяндауыш қызметінде жұмсалатын сөз таптары - есімдер. Есімдердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы өзара бірдей емес. Ондай кезде көп жұмсалатыны - зат есімдер. Дегенмен, есімдердің бәрінің де баяндауыш болу принципі бір іспеттес. Есімдер де етістіктер сияқты түбір күйінде және түрлі жұрнақтар арқылы жасалады. М: Қаланың іші-сырты - әскер (Х.Есенжанов). Барлығы – он жеті (А.Байтұрсынов). Ауа -тұп-тұнық, тап-таза, жібектей жұмсақ (Ғ.Мұстафин). Мұндай жағдайда бастауыш пен баяндауыш бірдей айтылу керек.

Есімдердің баяндауыш қызметінде жұмсалуында жалғаулардың да қызметі ерекше. Әсіресе,жіктік жалғауы, көптік, септік, тәуелдік жалғаулары ретіне қарай қолданыла береді. Ол жалғаулар есімдерге жалғану арқылы сөйлемнің соңында баяндауыш қызметінде мол жұмсалады. Ұлпан биыл жетіде (Б.Майлин). Екі жұмадан бері тынышпыз (Ғ.Мұстафин). Барым - бір өзің (М.Әуезов).

Баяндауыш қызметі жіктік жалғауларға тікелей байланысты болмағанмен, көбінесе баяндауыш сөзге жалғанатын қосымшаның бірі -дікі, -нікі. Бұл қосымша жалғанатын баяндауыштар басқа затқа меншіктелмейді, басқа затты өзіне тәуелді етіп, өзі меншік иесі болады. Мысалы: Киіз кімдікі болса, білек соныкі (Мақал). -нікі,-дікі қосымшасы жалғанған сөздердің баяндауыш болу амалы да оның сөйлемдегі орнымен байланысты. Солай болғандықтан мұндай тұлғадағы баяндауыштар, бастауыштардан соң тұрады, бастауышсыз айтылмайды.

Сенің ұлың менікі

Бақытты біздің жердікі

Ер өмірі күнде той

Ойқай,қызық заман ғойІ (Жамбыл).

Түркітану және қазақ тіл білімінде баяндауыштардың негізгі бір сөз болатын мәселесі - олардың түрлері. Сөз табының бәрі де баяндауыш бола алады. Дегенмен,баяндауыш қызметінде жұмсалатын негізгі сөз таптары-етістік пен есімдер тобы. Профессор М.Балақаев осы ерекшелікті ескере отырып, 1949 жылғы мектеп грамматикасы мен 1954 жылғы академиялық грамматикада баяндауышты есімді және етістікті деп берсе, 1971 жылғы еңбегінде құрама баяндауышты қоса береді. Біз де осы негізде баяндауышты мынадай басты-басты салаларға бөлеміз: 1.Етістік баяндауыштар. 2.Есім баяндауыштар. 3.Есім мен етістік түрі аралас құрама баяндауыштар.

Әрбір сөйлем мүшелерінің жасалуына белгілі бір сөз таптары негіз болады. Баяндауыштардың жасалуында ең негізгі сөз табы - етістік. Олардың баяндауыш болу қабілеті өте күшті. Етістік қимылды білдіруге байланысты сөйлемді тиянақтаудың басты шарты болуы тиіс. Сондықтан қазақ тілі сөйлемдері баяндауыштарының дені - етістікті баяндауыштар. Айттым,болды. Кестім,үзілді. Тараңдар! (Ғ.Мүсірепов ) дегендегідей, олар дара күйінде баяндауыштық қызметте бір құрамды тиянақты сөйлем болып та келеді. Тереңге мені сал, биікке мені жұмса (Ғ.Мүсірепов) дегендегідей, өзіне басқа сөз таптарын ілестіре көп құрамды сөйлемнің жетекшісі болып та келеді.

Етістіктер дара күйінде бұйрық рай, шартты рай, көсемше, есімше, қимыл есімі, түрлі етіс жұрнақтары арқылы және түрлі туынды түрінде де жұмсала береді. Бірақ, осылардың ішінде жай сөйлемнің немесе құрмалас сөйлемнің басыңқы сыңарының баяндауышы, яғни тиянақты баяндаушы ретінде бұйрық рай, есімше, қимыл есімі, туынды етістіктер ғана жұмсалса, ал шартты райлы немесе көсемшелер әдеттегі жай сөйлемнің баяндаушы ретінде арнайы жұмсала алмайды. Өйткені, олар сөйлемді тиянақтау процесіне толық қатынаса алмайды. Мысалы:

-Ей,бері қара, кел, отыр, біз Жалпақ сазға барамыз (Ш.Айтматов).

Етістіктер етіс тұлғаларында да баяндауыш қызметінде жұмсалады. Өнер -білім бар жұрттар,тастан сарай салғызды (Алтынсарин).

Есімшелердің баяндауыш қызметінде жұмсалуы басқа есімдердей: 1,2 жақта баяндауыштық жіктік жалғауда айтылып, етістікпен қиысып тұрады, 3 жақта жіктік жалғау жалғанбайды. Апаң келген соң, біздің үйге тұрарсың (С.Мұқанов).

Баяндауыштың екінші түрі – есім баяндауыштар. Есім сөз таптары баяндауыш болу үшін, біріншіден, олар сөйлемнің соңында келуі керек. Екіншіден, бұл сөз таптары сөйлем соңында келуі арқылы сөйлемді тиянақтау процесі нақтылы болуы керек. Үшіншіден, есімдер сөйлем соңында келіп баяндауыш болған кезінде, тұлғалық жағынан әдеттегі қолданылу ерекшеліктеріне, яғни морфологиялық өзгерісіне бұрынғы қалпымен салыстырғанда өзіндік айырмашылықтары да болады.

Баяндауыштың үшінші түрі – құрама баяндауыштар. Бұл баяндауыштың құрама деген атының өзінен мұнда әр есімнің де, етістіктің де элементтің қатысындағы негізге алынған. Әрине, құрама баяндауыштар, олардың қалыптасуы,оларды құрайтын бірінші сыңарлары мен екінші сыңарлардың өзіндік мағынасының ерекшеліктері мен бұл процестегі кейбір даму процестерін жеке-жеке сөз етуді керек етеді. Мұндай баяндауыштардың негізінен екі сыңары яғни есімді мен етістікті сыңарлары болатындығы негізгі фактор. Құрама баяндауыштардың бірінші сыңары есімдер болады да, екінші сыңары етістік делінгенмен, етістіктің ішінде тек көмекші етістіктер ғана қатыса алады. Ондай негізде көбіне е, де, ет көмекші етістіктері қатысады. Құрама баяндауыштың екінші сыңарлары лексикалық мағынаға ие бола алмайды, тек көмекшілік қызметте есімдерге шақтық мағына үстемелеу үшін ғана қолданылады. Мысалы: Орысша киінген жігіт Досанов Асқар еді (С. Мұқанов). Сонда да бәрінің көзі әлі Орынбайда еді (Н. Әбуталиев). Біз манадан бері соны әңгіме еттік (Қ. Жұмаділов). Сұлу қыз осыдан қысылып қып-қызыл болыпты (М. Әуезов). Ғұмырында шалының да, өзінің де мұндай сыйлы төрге шығып, гүлдесте құшақтағаны бірінші еді (Н. Серғалиев). Ат құйрығын кестім, бүгіннен бастап сендік емеспін (Н. Әбуталиев).

Бастауыш пен баяндауыштың қиысуы

Бастауыш пен баяндауыштың қиысуы - сөйлемді синтаксистік тұлға ретінде ұйымдастыруға қатысатын грамматикалық амалдардың бірі. Бастауыш пен баяндауыштың арасындағы жақтық үйлесу, байланысу тіл білімінде олардың қиысу деп аталады. Қиысудың мәні мынадай: бастауыш сөз қай жақта тұрса, қай жақтық тұлғада айтылса, баяндауыш сөз де соған сай жақтық форма алады. Мысалы: Мен - мұғаліммін.Сен – мұғалімсің. Сіз -мұғалімсіз. Ол - мұғалім.

Бастауыш көптік мағынадағы сөз болғанда, баяндауыш жіктік жалғаулардан көптік түрін қабылдайды.Баяндауыш жақтық формаға ие болу үшін өзіне тән жіктік жалғауды қабылдайды. Есім сөздер баяндауыш қызметінде өздеріне тән жіктеу жүйесіне сай жақтық форма алады: ол-бын, -бін, -мын, -мін, -пын, -пін, -быз, -біз, -мыз, міз т.т. жалғауларының бірін қабылдайды.

Есім баяндауыштар жіктік жалғауларын түсіріп те айтылады. Бастауыш пен баяндауыштың қатынасына бұдан нұқсан келмейді. Баяндауыштың жіктік жалғауын түсіруі сөйлеушінің коммуникативтік мақсатына сай іске асады.

Өсіңіз, жетіліңіз, тасқындаңыз,

Бірақ та биікпін деп асқынбаңыз.

Сен мықты, анау осал, мен орташа-

Бәріміз бір аспанның астындамыз!

Етістік сөздер грамматикалық тұлғасына қарай түрліше жіктеледі. Есімше тұлғасындағы баяндауыштар өзіне тән жіктелу жүйесіне сай жалғауларды қабылдап жақтық форма алып, бастауышпен қиысады.

Мен келген мін Біз келген біз

Сен келген сің Сендер келген сіңдер

Сіз келген сіз Сіздер келген сіздер

Ол келген Олар келген.

Есім, есімше сөздерге жалғанатын ІІІ жақтық жалғау жоқ.

Жедел өткен шақ, шартты рай тұлғасындағы етістіктер баяндауыш болғанда өзіне тән жіктелу үлгісіне сай қиысады.

Мен оқыды м Біз оқыды қ

Сен оқыды ң Сендер оқыды ңдар

Сіз оқыды ңыз Сіздер оқыды ңыздар

Ол оқыды Олар оқыды.

Мен оқыса м Біз оқыса қ

Сен оқыса ң Сендер оқыса ңдар

Сіз оқыса ңыз Сіздер оқыса ңыздар

Ол оқыса Олар оқыса.

Бастауыш пен баяндауыштың қиысуы бірнеше сипатта көрінеді. Баяндауыштың бастауышпен -бын, -бін, -мын, -мін, -пын, -пін, -быз, -біз, -мыз, -міз, -сын, -сін, -сыз, -сіз,-сындар,-сіздер жалғауларын қабылдап қиысуы бастапқы модель. Өйткені бұл жалғаулар өздерінің дамып шығуына негіз болған жіктеу есімдіктерді оңай танытып тұр. Бұны бастауыш пен баяндауыштың қиысуының бастапқа моделі деп атаймыз.

Баяндауыштардың бастауышпен –м,-қ,-ң,-ңыз,-ңдар,-ңыздар жалғауларын қадылдап қиысуын қиысудың кейінгі моделі деп атаймыз. Бұл жіктік жалғаулар даму процесінің кейінгі кезеңінде пайда болған.

Осы екі модельдің ішінде көсемше тұлға негізінде жасалған баяндауыштар үш жаққа тән арнаулы жіктік жалғауларын қабылдайды:

Мен көре мін Біз көре міз

Сен көре сің Сендер көре сіңдер

Сіз көре сіз Сіздер көре сіздер

Ол көре ді Олар көре ді.

Мен барып пын Біз барып пыз

Сен барып сың Сендер барып сыңдар

Сіз барып сыз Сіздер барып сыздар

Ол барып ты Олар барып ты

Қиысудың бұл көрінісін қамтулы қиысу деп атаймыз. Етістіктің басқа тұлғаларынан, есім сөздерден жасалған баяндауыштар ІІІ жақта жіктік жалғауын қабылдамайды.

Мен агроном мын келген мін

Сен агроном сың келген сің

Ол агроном келген

Мұндай модельді орта қиысу деп атаймыз.

Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Анықтауыш

1.Анықтауыш туралы жалпы түсінік

2.Анықтауыштың жасалу жолдары

3. Анықтауыштың мағыналық түрлері

4. Анықтауыштың құрамдық түрлері

Анықтауыш сөйлемдегі зат есімнен не зат есім орнына жұмсалған басқа есімдерден болған мүшелерді сындық жағынан сипаттап тұрады. Сөйлемде заттардың әр түрлі сынын, сапасын білдіретін сөздерді анықтауыш деп атайды. Олар заттың түсі, түр-тұрпаты, көлемі, салмағы, саны сияқты сапаларын білдіреді де анықтайтын сөзімен интонациялық жағынан ыңғайласып, бір ритмикалық топ құрайды. Анықтауыштар - өзіндік лексикалық та, грамматикалық та дербестігі бар бірлік ретінде тұрақталған синтаксистік категория.

Анықтауыштар бір сөзден де, бірнеше сөзден де құрала береді. Сондай құрылысына қарап, оларды дара анықтауыш, күрделі анықтауыш, үйірлі анықтауыш деп 3 топқа бөлеміз.

Түрлі сөз таптарынан жасалатын анықтауыштардың мағыналары да әр түрлі болады. Оларды мағыналарына қарай екі топқа бөлуге болады: 1) сапалық анықтауыш; 2) меншік анықтауыш.

Атрибуттық қатынаста жұмсалатын сөздердің негізгі түрі - сын есімдерден болған анықтауыштар. Сын есім өздеріне тән қасиеттерімен байланысты заттың сапалық белгілерін я тікелей, я ол заттың басқа затқа қатысы арқылы білдіреді. Сын есімнің семантикалық негізі оның сапасын білдіретіндігінен я затқа тән сапа болатындығынан көбінесе анықтауыш қызметінде жұмсалады. Демек, сын есімдерден болған анықтауыштар сөйлемде заттардың әр алуан сапасын, қасиетін білдіреді. Мысалы: Түйелердің қомынан шешілген ұзын-ұзын аппақ өре киіздер, өрнекті текеметтер кезек-кезегімен, үйме-жүйме келіп жатты. Торы атқа қайта ер салынды.

Заттың сандық, өлшеулік сапасын білдіретін сан есімдер де анықтауыш қызметінде негізгі және туынды тұлғасында жұмсалады. Төртінші сыныптың жетекшісі Перизат Әлімоваға сөз берілді. Бұл бір басына он екі бай ұлы таласып жүрген қыз еді.

Анықталатын зат белгілі болып, оны басқа заттан айыра тану керек болғанда, оның алыстығын не жақындығын білдіру керек болғанда сілтеу есімдіктері анықтауыш қызметінде жұмсалады. Осы ақбөкен бір кереметтей сұлу жаратылыс-ау, кісінің көзі көріп тояттайды. Сол төрт аяқты мал үшін араздасып, қан төгуге бола ма?

Есімшелер заттың қимылдық сапасы ретінде анықтауыш болады. Қалың әскер жаулаған жұртын азат етті. Өсер малда өлім жоқ. Тұқымынан тақ, басынан бақ кетпеген Жәңгір хан өз ордасында алтынды тақтың үстінде отыр екен. Есімшелердің барлық түрінің анықтауыш болу қызметі бірдей емес. Олардың ішінде анықтауыш болып жиі кездесетіні - өткен шақтық есімшелер.

Зат есімдер де анықтауыш қызмет атқарады. Заттық анықтауыштар анықтайтын сөздерімен мынадай байланыста айтылады:

1.Екі зат есім атау күйінде қатар айтылып, алдыңғысы соңғысына анықтауыш болады: темір күрек, жібек орамал. Қолындағы жібек орамалын ерекше бұлғады.

2.Екі зат есімнің алдыңғысы ілік жалғауда, соңғысы тәуелдік жалғаудың бірінде тұрып, анықтауыш болады. Жарастың бригадасы жұмысқа қызу кірісті.

Анықтауыштар мағыналық жағынан сапалық және меншікті болып екіге бөлінеді. Сапалық анықтауыштарға сын есім, сан есім, есімдік, есімше, атау тұлғалы зат есімдерден болған, анықтайтын затымен қабыса байланысқан анықтауыштар жатады. Меншік анықтауышқа ілік жалғауында айтылған, кімнің? ненің? Деген сұрақтарға жауап беретін анықтауыштар жатады. Қонақ үйде дөңгелек стол үстінде, қызғылт күңгірт сәулесі бар тас шам жанып тұр. Құнанбайдың мына жауабын айрықша ескерулеріңді сұраймын.

Анықтауыштар құрамдық ерекшелігіне қарай дара, күрделі, үйірлі болып бөлінеді. Анықтауыштардың күрделі түрі интонациялық жағынан өзара бөліп-жаруға келмейтін,лексикалық бірлік ретінде түсініледі. Олардың жасалуының бірнеше түрі бар:

1. Сапалық және қатыстық сын есімдердің тіркесінен болады: Қоңыр сақалды, кесек мұрынды Бөжей осы отырғанның бәрінен де сұлу (Әуезов)..

2. Екі сапалық сын есімдер тіркесінен болады: Қара бурыл Сүйіндік Құнанбайға тесіле қарады (Әуезов).

3. – ғы, -гі (-дағы,-дегі) тұлғасы арқылы жасалады:

-негізгі сөз бен көмекші есімнің тіркесінен: Игілік Ұлытаудан бергі елдерді аралап қайтып еді (Мүсірепов).

-есімдік пен зат есім немесе заттанған басқа сөз таптарының тіркесінен: Сол күнгі ауаның райы да әлі күнге есімнен кетпейді (Сейфуллин).

-есімше мен зат есім тіркесінен: Өткен түнгі оқиға қала халқын теңселтіп жіберді (Мүсірепов).

- күрделі сан есімдер, сан есімді анықтауышы бар зат есім сөздер тіркесінен: Жұрттың он алтыдағы баласы кісіге жалданып, я үйінде кәсіп етіп, әке-шешесін асырап отыр (Майлин).

4. Қабыса байланысқан негізгі және туынды түбір есімдер, есімшелі тіркестер басқа бір сөзді анықтайды: Сонау етекте жазыққа беттеп екі қотан қой өріп барады (Мұстафин).

5. Жалқы есімдер мен сықылды, сияқты, тәрізді, деген, дейтін тәрізді көмекші сөздердің тіркесі: Шәкір бай Кәдір сияқты кісінің Айша сияқты көк өрімдей қызын мал-жанын сала қадалып алғалы жатыр (Сейфуллин).

6. Өзара матасу, меңгеру, қабысу арқылы байланысқан предикаттық мәндегі есімшелі, есімді тіркестер өзінің субъектісі болатындай сөздердің алдында келіп, соларды анықтайды: Терезенің көзінен түскен күн сәулесі Бақыттың бетінен сүйіп, еркелетіп ойнатқандай болды (Сейфуллин).

Бірі бастауыш, бірі оның баяндауышы ыңғайында айтылған, яғни предикаттық қатынастағы сөздерден құралған анықтауыштарды үйірлі анықтауыштар деп атаймыз. Үйірлі анықтауыштар тобының құрамындағы сөздердің бірінші сыңары зат есім, жіктеу, өздік есімдіктері болады да, олар түбір күйінде не тәуелдік жалғауының көбінесе 3 - жағында айтылады. Ал олардың екінші сыңары сын есім, есімше және бар, жоқ, көп, аз деген сөздер болады: Кейде оты бар жерге ұйлығып, екейде шашырап-бытырап өз бетінше жайылып жүрген мың-мыңдаған нарлар мен айыр өркеш түйелерге ұқсап кетті. Аралық бітім айтатын адамың бар ма? Талабы жоқ бала білімнен құр қалады. Төрде көзі жасаураған кісі отыр екен.

Күрделі және үйірлі анықтауыштар дауыс ырғағы жағынан да бір ритмикалық топ болып келіп, өзара байланысқан бірнеше сөзден құралып, сол тұтас күйінде бір сөзді анықтайды.

Толықтауыш

1. Толықтауыш туралы жалпы түсінік

2. Тура толықтауыш

3. Жанама толықтауыш

4. Жанама толықтауыштардың мағыналары

Тұрлаусыз мүшелердің ішінде сөйлемнің семантика - грамматикалық құрылымында бас мүшелерден кейінгі орынды толықтауыш мүше иеленеді. Себебі ол субъекті (бастауыш) қимылының жүзеге асуына себепші, оның әсеріне, ықпалына ұшырайтын, соған жанама да, тікелей де қатысты болып, субъект әрекетін толықтырып, нақтылай түсетін объектіні (затты, кісіні, сол мағынадағы басқа да сөздерді) білдіреді. Мысалы: Құлыншақ Абайға қарай түсіп, үлкен сары шақшасын тырнағымен сыртылдата қағып отырып, бір кезде көк бұйра насыбайын екі танауына құшырлана тартып қойды (Әуезов).

Меңгеруші (баяндауыш) сөз бен толықтауыштар арасындағы мағыналық қатынас басқа тұллаусыз мүшелер тіркесіне қарағанда біршама тығызырақ болады. Өйткені меңгеруші яки баяндауыш сөздің сөйлемдегі семантикалық мағынасы толықтауыш арқылы ғана толық ашылып, өзінің бар мүмкіндігімен айқын көрінеді. Толықтауыш пен меңгеретін сөздің арасында тығыз мағыналық байланыс болу себепті, толықтауыш іс-әрекеттің тікелей объектісі ғана емес, оның мағынасын түсіндіруші, саралаушы, нақтылаушы да болып табылады. Толықтауыштың бұл қызметтері сөйлемде арнаулы тұлғалар арқылы көрініп отырады. Толықтауыштар тура және жанама болып бөлінеді. Бұл баяндауыш қызметіндегі етістіктің семантикалық сипатына сай қай септіктегі сөзді меңгере алуына байланысты айқындалады. Сонымен бірге, толықтауыштар құрамы жағынан дара да, күрделі де болып келеді.

Мағыналық жағынан етістіктің сабақты түрінен болған іс-әрекетке тікелей байланысты болып, сонымен ғана бір тіркес құрайтын заттық - объектілік қатынастағы толықтауыш түрін тура толықтауыш деп атайды. Тура толықтауыш табыс септігінің сұрағына жауап береді. Ағашты жарды, шұлықты тоқыды, інісін ойнатты.

Басқа түркі тілдеріндегі тәрізді қазақ тіл біліміндегі тура толықтауыштар меңгерілетін сөзбен табыс септігінің ашық және жасырын тұлғасы арқылы байланысады. Қыздың көзінен сонау тұнық аспанды көрді (Алауов). Айгүл жақында ғана ауылдағы ағасынан хат алған (Мағауин).

Объектілік мағынасы өзінен-өзі айқын, яғни тарихи жағынан ертеден белгілі бір іс-әрекет, қимыл-қозғалысқа ұшырауға бейім болып қалыптасқан, ұзақ дәуір айтылу барысында арнаулы екпінді қажет етпей-ақ түсінікті болатындай дәрежеге жеткен сөздер тура толықтауыш қызметінде жалғаусыз боп қолданылады. Ал жалғаулы болып қолданылатын тура толықтауыштар, көбіне, басқа қызметте жұмсалуға бейім, бірақ әр түрлі себептермен (лексикалық, грмматикалық, семантикалық) объектілік қызметке ауысқан сөздер. Бұдан шығатын қорытынды- тура толықтауыштың жалғаусыз болуы- алғашқы сөздердің өте ерте дәуірде ешбір жалғаусыз, түбір күйінде келіп тіркескенін ғалымдар жоққа шығармайды, ал жалғаулы түрі - кейін пайда болған құбылыстар. Болат пен кірпіштерді өріп қалап, төбесі айнамен шатырланбақ (Әбілев).

Өзін меңгеретін сөздермен (сөйлем мүшелерімен) атау, ілік және табыс септігінен басқа септік жалғаулары арқылы байланысып, сөйлемді мағыналық-мазмұндық жағынан қосымша, жанамалай толықтырып тұратын толықтауыш түрін жанама толықтауыш деп атайды. Жанама толықтауыштар өзін меңгеретін мүшелермен біршама еркін байланыста болады. Бұл да толықтыратын сөздің лексика-грамматикалық сипатына байланысты болады. Жанама толықтауыштардың мәндері олардың грамматикалық тұлғаларына сай алуан түрлі болып келеді.

Зат есімдер мен заттанып солардың орнына қолданылған сөздер барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде тұрып, салт және сабақты етістіктерге меңгеріліп жанама толықтауыш қызметін атқарады. Қазіргі оқығаннан сіз ойлаған адамды таппадым (Әуезов).

Жанам толықтауыштар әр түрлі септік жалғауда, әр түрлі тіркестер құрамында айтылатындықтан, олардың мағыналары да әр алуан болады.

1. Зат есімдер мен заттанған басқа да сөз таптары барыс септік жалғауында келіп іс-әрекеттің жанама объектісін білдірумен бірге оның орны болатын немесе барып тірелер затын білдіреді. Абай әңгіме айтуға бір түрлі шешен, шебер болып барады (Әуезов).

2. Жатыс септік жалғаулы жанама толықтауыштар зат есім және заттанған басқа сөз таптарынан жасала отырып, көбінесе, іс-қимыл таралған объектіні зат, құбылыстың орны болған объектіні білдіреді де, негізінен статистикалық жай-күйді білдіретін етістіктерге меңгеріледі. Оның әрекетінде байыпты іскерлік, тиянақты тындырымдылық жоқ (Ахтанов). Жадымызда жаңғырығы қалған зұлмат жылдардың бетін енді аулақ қылғай (Сыр бойы газеті).

3. Шығыс септік жалғаулы жанама толықтауыштар, көбінесе, кісінің күйін, сезімін білдіретін, кеңістік заттық мәнге байланысты қолданылатын етістіктерге меңгеріледі. Шығыс септік жалғаулы жанама толықтауыштарды салт етістіктер де, сабақты етістіктер де меңгере беретін болғандықтан, олардың мағыналық аясы да қолданылу шеңбері де кең болады.

а) Заттың себеп-салдарын білдіреді: Жабай өзінің білместігінен ұялыңқырап қалды (Мүсірепов).

ә) Заттың тегін, неден жасалғанын білдіреді: Өнер-білім бар жұрттар тастан сарай салғызды (Алтынсарин).

б) Заттың, құбылыстың салыстырмалы ерекшелігін білдіреді: Мұндай кезде Барлас Абайға күндізгі Барластан тіпті басқа боп көрінеді (Әуезов).

в) Іс-әрекеттің шығар арнасы болған объектіні білдіреді: Игіліктің шойындай күрең қошқыл бетінен ешнәрсенің белгісі байқалмайды (Мүсірепов).

г) Іс-қимылдың өзгеруінің белгісін білдіреді: Ешнәрсе демесе де, жолдасымның осы қарасынан жүрегім лоқсып қалғандай болды (Мүсірепов).

ғ) Логикалық субъектіні білдіреді: Ұлағатты ұстаздан талай шәкірт тәрбие алып шықты (Алтынсарин).

д) Объектіден дараланып, бөлініп, ажырап шыққан затты, құбылысты білдіреді: Ішінде қазақтан төртеуміз (Мұқанов). Ендеше, осы естіген, көрген жайдан жыр туғызса нетеді? (Әуезов).

Сонымен, шығыс септік объектілік ұғымдағы зат есімдер немесе заттанған басқа сөз таптары жанама толықтауыш болады да, ал көлемдік, кеңістік, мезгілдік мәндегі шығыс септіктегі сөздер сөйлемнің пысықтауышы болады.

4. Көмектес септік жалғаулы сөздердің де жанама толықтауыш қызметін атқаратындары көбіне орын-мекендік, мезгілдік, қимыл-процестік мәні жоқ зат есімдер немесе заттанған басқа сөз таптары болады. Мұндай сөздерді меңгеретін құралмен орындалатын іс-әрекетті білдіретін етістіктер және күй – қалыпқа байланысты ортақтастықты білдіретін етістіктер болып келеді. Көмектес септікті жанама толықтауыштар:

а) Іс-әрекеттің орындалу құралын немесе соған жұмсалған объектіні білдіреді: Атты қамшымен айдама, жеммен айда (Мақал). Абайды далаға алып шығып, жаңа сойған қойдың өкпесімен қақты (Әуезов).

ә) Іс-әрекетке іс иесінің басқа субъектімен ортақтас болғанын білдіреді: Раушан Марияммен сүйісіп амандасты (Майлин).

б) Заттың бірөңкей заттардан ерекше белгісін де білдіруі мүмкін: Азығымен жер мүсінді, еңбегімен ер мүсінді (Мақал).

Көмектес септікті сөздер басқа жағдайда сөйлемнің пысықтауыш мүшесінің қызметін атқарады.

Сөйлем ішінде етістіктермен септеулік шылаулардың кей түрімен байланысқан заттық ұғымдағы сөздер де тура немесе жанама толықтауыш болады. Бұл етістіктердің лексика-семантикалық мәнімен айқындалады. – Сіз үшін оралдым,- деп насыбайын бір атты (Мұстафин). Жеңіс туралы сұрастыра берсеңіз, көптеген жәйттерді естисіз, бәрі де мақтау, ел ризығы.

Пысықтауыш

1. Пысықтауышқа жалпы сипаттама

2. Пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер

3. Пысықтауыштың мағыналық түрлері

4. Пысықтауыштың жасалу жолдары

Тұрлаусыз мүшенің бірі болып табылатын пысықтауыш сөйлемде, негізінен, етістіктен болған мүшеге қатысты болып, сол мүшені мекен, мезгіл, мақсаты, орындалу амалы жағынан нақтылап, анықтап тұрады. Нақтырақ айтқанда, “анықтауыш зат есімнен болған мүшені, пысықтауыш етістіктен болған мүшені айқындайды”. Сондықтан кеңірек жайға орналасу керек. Бұл қарт өзге ояз адамдарынан қазақ ішін жақсы-ақ біледі (Әуезов). Осы сөйлемдердегі сын есім сөз табына жататын екі сөздің бірі анықтауыш, бірі пысықтауыш болып тұр. Олардың бұл қызметтері өздері қатысты болған сөздердің жай, біледі мағыналарына байланысты екені айқын.

Пысықтауыштар, әдетте, етістік баяндауыштарға қатысты болғанымен, кейде есім баяндауыштарға да қатысты болуы мүмкін. Кеше урядник осы хабарды әкелген екен, бүгін ел іші шапқын (Мұқанов).

Пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер-үстеулер, үстеу мәндес сөздер, сапалық есімдер мен мекендік, мезгілдік, мақсаттық, амалдық мағыналарда жұмсалатын септеулі (жатыс, барыс, шығыс, көмектес) зат есімдер, етістіктің есімше, көсемше, шартты райлы түрлері. Сондай-ақ, еліктеу сөздер мен көмекші сөзді тіркестер де пысықтауыш қызметінде қолданылады.

Пысықтауыштар мағыналық ерекшеліктеріне байланысты мынадай түрлерге бөлінеді: мезгіл пысықтауыш, мекен пысықтауыш, амал пысықтауыш, мақсат пысықтауыш, себеп-салдар пысықтауыш, мөлшер пысықтауыш.

1. Мезгіл пысықтауыш. Қимыл-әрекеттің шақтық мағынасын мезгілдік жағынан дәлдеп, нақтылап тұратын пысықтауыш түрін мезгіл пысықтауыш деп атайды. Мезгіл пысықтауыштар мынадай жолдармен жасалады:

а) Мезгіл үстеулерден жасалады: Қазір жұмыстың ауыры да, асығысы да осы (Мұстафин).

ә) Мезгіл мәнді зат есімдерден жаз, қыс, көктем т.б. және олардың жатыс, шығыс, барыс, көмектес септіктерінде келуі арқылы жасалады: Жер қазу жұмысына көктемнен кірісті (Мұқанов). Жасымда ғылым бар деп ескермедім (Абай).

Кейбір заттық ұғымдағы сын есімдер жатыс, кейде көмектес септігінде келіп, пысықтауыш болады: Қараңғыда қорқытқан күшті дүрсілді жарықта бір көргісі келіп артына қарады (Мұстафин).

б) Жатыс септігіндегі -ған, -ар тұлғалы есімшелер және -ғалы, -а, -е, -й тұлғалы көсемшелер мезгіл пысықтауыш болады: Туғанда дүние есігін ашады өлең (Абай). Қорықтан күн шыға атқа міндік (Әуезов).

в) Көмекші сөзді кейбір сөз таптары да күрделі мезгіл пысықтауыш жасайды: Сол кезде жартыланған ай туған еді (Мұқанов). Олжабек көпке дейін жауап қайтара алмады (Мұқанов). Осының арасынша Тілеу мен Төлеуіш те келіп қалып еді (Сланов).

2. Мекен пысықтауыштар іс-әрекеттің, қимылдың болу орнын, бет алысын, қайдан шығып, қайда тірелер жерін білдіреді. Жасалу жолдары мынадай:

а) Мекен үстеулері жоғары, төмен, ілгері, кейін, әрі, әрмен т.б. барыс, жатыс, шығыс жалғаулы және -рақ, -рек тұлғалы түрлерінде мекен пысықтауыштар болады: Алысқа кетсе, су жоқ, жақында от жоқ (Мұстафин). Жоғары, төмен үйрек, қаз ұшып тұрса сымпылдап (Абай).

ә) Барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғаулы есім сөздер қайда?, қайдан? сұрақтарына жауап беріп мекен пысықтауыш болады: Оқуды бітіріп, Қарағандыға жұмысқа бара жатырмын (Мұстафин).

б) Сілтеу есімдіктері мен жақын, алыс, жер, жақ сияқты көлемдік мағынадағы есімдер тіркесіп, кейде соңғы сөздерінің бірсыпырасының алдынан бір, оң, сол сөздері тіркесіп мекен пысықтауыш жасалады: Мына жақта Жанас пен Арыстан ғана өздерінің күйлерін шертуде (Сланов). Оның ұзын қара шудасын бір оң жағынан, бір сол жағынан шұбатып, үзбей будақтады (Мүсірепов).

в) Көмекші есімдермен тіркескен зат есімдер барыс, жатыс, шығыс септіктерінде келіп мекен пысықтауыш болады: Түнге қарай жауынгерлерімізді көпірдің алдына қойсам, күндіз жол бойын өрлей, әр сайдың қабағына қоям (Мүсірепов).

г) Қарай, таман, шейін шылаулары тіркескен барыс, жатыс, шығыс жалғаулы сөздер тұтасымен мекен пысықтауыш болады: Екі дос жаңа құрылысқа қарай бет алды (Иманжанов).

3. Амал пысықтауыштар деп іс-әрекеттің, қимыл-қозғалыстың жүзеге асу амалы мен тәсілін, сапасы мен сындық белгісін білдіретін пысықтауыш түрі аталады. Мағыналық жағынан бұл пысықтауыштар екіге бөлінеді: тәсілдік амал пысықтауыш және сапалық амал пысықтауыш.

Амал пысықтауыштардың бұл түрлерінің өздерін мағыналық жағынан іштей саралауға болады. Тәсілдік амал пысықтауыштар үстеу, еліктеу сөздер, көсемше тұлғалы етістіктер болып келеді де, олардың етістіктермен мағыналық қатынасы қарқындық, қимылдық, бейнелеуіштік болып келеді. Жасалу жолдары:

а) бірден, көзбе-көз, зорға, әрең, тез, дереу, жылдам, шапшаң, шұғыл сияқты үстеулер және оларға -рақ,-рек шырай жұрнақтары жалғану арқылы да іс-әрекеттің түрлі қарқынын білдіретін тәсілдік амал пысықтауыш жасалады: Мен тез барып, тез қайттым (Мұқанов). Ол үйге бірден кіріп келді.

ә) қылт, кілт, тарс, тарс-тұрс, жалт, бұрқ-бұрқ,маң-маң, талтаң-талтаң тәрізді еліктеуіш және бейнелеуіш сөздерден жасалады: Жантық осыны айтты да, қалт тоқтай қалды (Мұстафин). Нұрқожа талтаң-талтаң басып, Шәйкеннің үйіне жөнелді (Мұқанов)

б) көсемшелерден жасалады: Олар бір-біріне күле қарады (Сланов). Жарқырап, міне, жаз келді (Жамбыл).

в) бейнелік үстеулерден шалқасынан, жүресінен, етпетінен, бүге түсіп т.б. жасалады: Ол жүресінен отыра кетті (Мұқанов).

Сапалық амалды білдіретін пысықтауыштар қимылды сапалық жағынан анықтайтын сөздер болғандықтан, мағыналық жағынан анықтауышқа жақын сөз таптары көбіне осы қызметте қолданылады. Бұл сөздер етістіктермен қабыса байланысып, қалай? деген сұраққа жауап береді.

а) негізгі сын есімдер, оның ішінде лексикалық мағыналары етістіктермен үйлесімді болатын түрлері, сапалық амалды білдіреді: Әрине, баланың бәрі де осылай әдемі ұйықтайды (Мұстафин).

ә) сапалық амал пысықтауыш қызметін атқаруға көбінесе туынды сын есімдер бейім болады: Алтын бидай дариядай шалқиды (Сәрсенбаев). Көкшіл түсті үлкен көздері сыр берместей сабырлы қарайды (Әуезов).

б) –ша,-ше жұрнағы арқылы жасалған туынды үстеулер сапалық амалды білдіреді: Бөрененің бір басын нар тартса, екінші басы нарды тартып, таспаша созылады жануар (Мұстафин).

в) жатыс, шығыс, көмектес септік жалғаулы есім сөздер, әсіресе, дерексіз зат атаулары дара немесе күрделі анықтауыштармен, көмекші сөздерімен күрделенген күйде амал пысықтауыш қызметін атқарады: Үй маңындағы гүл, ағаштар өзгеше шеберлікпен егіліпті (Мұстафин). Мен бұл жігітті Ырымбек арқылы білемін (Мүсірепов).

4. Мақсат пысықтауыш іс-әрекет,қимыл-қозғалыстың белгілі бір мақсатқа, талапқа лайық орындалу не орындалмауын білдіреді де, көбінесе кім үшін? не үшін? неге? не мақсатпен? қандай мақсатпен? деген сұрақтарға жауап береді. Жасалу жолдары:

а) Мақсат пысықтауыштар әдейі, жорта, қасақана, бекер, босқа, арнайы тәрізді үстеулерден жасалады. Олардың мақсат пысықтауыштық мағынасы контексте айқындалады. Абай үншіл домбыраны әдейі Әйгерім үшін тартатын (Әуезов).

ә) –у тұлғалы қимыл есімдері барыс жалғаулы болып, кел, кет, әкел, шақыр, бер тәрізді етістік баяндауыштармен тіркесіп келгенде мақсаттық мәнді білдіреді: Сырбай буыршынды шалуға әкелген.

Мақсат пысықтауыштық қызметті айқын атқаратын сөздер көбіне күрделі болып келеді:

а) Зат есімдерге - ғалы,-гелі,-қалы,-келі тұлғалы көсемшелердің тіркесуі арқылы: Бөжейлер Құнанбайдың үстінен арыз айтқалы кетіп барады (Әуезов).

ә) Барыс жалғаулы есім сөздерге бола көмекшісінің тіркесуі арқылы: Бұл бала сізге бола келіпті.

б) Есімдерге үшін шылауының және көмектес септікті мақсат, ниет сөздерінің тіркесуі арқылы: Мұны сол мінезі үшін қадірлейтін (Әуезов). Бекіністі қайтадан алу мақсатымен немістер екі рет шабуыл жасады (Мүсірепов).

в) Қалау, бұйрық рай тұлғалы етістіктерден кейін деп көмекші етістігі тіркесу арқылы, -а, -е, -й, -ып, -іп, -п тұлғалы көсемшелер кейде жеке тұрып, кейде басқа сөздермен тіркесе топтасып мақсат пысықтауыш болады: Сен әдейі біздің қаланың жағдайын білейін деп келдің (Сейфуллин).

г) Болымсыз есімшеге барыс жалғауы жалғанып та мақсат пысықтауыш жасалады: Қылмыс заңын атамасқа, адам зарын елемеске келіп пе едік осында! (Мүсірепов).

5. Себеп-салдар пысықтауыш іс-қимылдың болу-болмау себебін білдіреді, неліктен? не себепті? неге? деген сұрақтарға жауап береді.

Себеп пысықтауыштар мынадай жолдармен жасалады:

а) -ған тұлғалы есімшеге -дықтан, -діктен қосымшасы жалғану арқылы немесе есімшеге тікелей не тәуелдік жалғауынан кейін шығыс септігінің жалғануы арқылы: Шошынғаннан айқайлап жіберді.

ә) Есімшеден кейін себепті, соң, үшін шылауларының тіркесуі арқылы: Бізді тәрбиелегеніңіз үшін бірінші суретті сізге тарттым (Мұқанов).

б) босқа, құр босқа, бостан-босқа, амалсыздан, шарасыздықтан, амал жоқтықтан үстеулері де себеп пысықтауыш болады: Амалым жоқтықтан өзіңе тікелей келдім. Бұл үстеулердің себептік мағынасы көбінесе контекст ыңғайында айқындалады.

6. Мөлшер пысықтауыш іс қимылдың мезгілдік созылу, көлемдік таралу мөлшері, қайталану дәрежесі, істі істеуге объектілердің қатысы дәрежесін анықтайды. Мөлшер пысықтауыш болатындар:

а) Сан есімдер және олардың шығыс жалғаулы түрлері мен өлшемдік мағынадағы көмекші сөздермен есе, рет, шақырым, бойы, құлаш, қарыс т.б. тіркес түрлері. Бригадир колхоз басқармасының кеңсесіне үш келді (Мүсірепов). Күн күле шығып, арқан бойы көтерілді (Әбішев).

ә) Заттың нақты санын білдірмей, мөлшерін ғана білдіретін сөздер: сын есімдер ұзақ, қысқа, модаль сөздер аз, көп, мөлшер үстеулер тегіс, жаппай, едәуір, талай, түгел т.б. мөлшер пысықтауыш қызметінде қолданылады. Бас инженер ұзақ сөйледі(Шашкин). Ол бірталай бағып тұрды (Әуезов).

б) Сан есімдердің мөлшерлік зат есімдермен, зат есімдердің мөлшерлік есімдермен тіркесінен болады: Ушаковтың үйінде Байжан бір жеті жатты (Мүсірепов). Омбы станциясында біз айға жақын тұрдық (Мұқанов).

Жай сөйлемнің күрделену жолдары

1. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері

2. Сөйлемнің үйірлі мүшелері

3. Сөйлемнің айқындауыш мүшелері

4. Сөйлемнің оқшау сөздер арқылы күрделенуі

Сөйлем мүшелері сөйлемде жеке-жеке қолданылумен бірге топ-тобымен де қолданыла алады. Осындай сөйлем мүшелері бір сөз табынан да жасалады, және бір ғана синтаксистік қызметтегі әр түрлі сөз таптарынан да олардың бәріне бірдей бір-ақ сұрау қойылады. Бұлардың тұлғалары да көбінесе бір формада болып келеді. Бұндай мүшелер сөйлемнің барлық мүшелері осылай бір сұрауға жауап беріп, бір синтаксистік қызмет атқарып, тобымен бәрі сөйлемнің белгілі бір мүшесімен ғана қатынасқа түсіп сөйлемнің бірыңғай мүшесі бола алады. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері санамалы интонациямен бөлініп-бөлініп айтылады. Яғни олар сөйлемдегі басқа синтаксистік қатынастағы мүшелер сияқты бірсыдырғы, бір-біріне ұласа айтылмайды. Бірыңғай мүшелер бірсыдырғы, бір-біріне тең байланысады. Олар бірінен кейін бірі тізбектеле, арасына басқа мүшелі сөз түспей, әрқайсысы дербес интонациялы кідіріспен қолданылады, сонысымен басқа мүшелерден ерекшеленіп, өзара бір топқа бірігеді. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері сөйлемнің жеке мүшелері тәрізді байланысады және солар сияқты синтаксистік қатынас жасайды. Ал сөйлемнің құрамын ұлғайтып, көлемін кеңейтуге бірыңғай мүшелер де зор ықпалын тигізеді. Өйткені сөйлем ішіндегі әрбір бірыңғай мүшенің жетегінде басқа сөздер болып, олар бірінің үстіне бірі жамала беруі мүмкін: Осыдан ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетін жинап, бастыру, зерттеуге тиісінше көңіл бөлінбеді (Кенжебаев).

Бірыңғай мүшелер бір-бірімен интонация арқылы немесе жалғаулықтардың көмегімен байланысады. Сонымен сөйлемде синтаксистік қызметі бірдей, көбінесе өзара тұлғалас сөйлем мүшелері бірыңғай мүшелер деп аталады.

Олар біріне-бірі бағынбай, өзара салаласа байланысып, барлығы бірдей дәрежеде бір сөзге қатысты болып тұрады. Бірыңғай мүшелер бір сөзден құралған жалаң не сөз тіркесінен құралған жайылма болады: Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста – сөйлемінде бірыңғай жалаң толықтауыштар болса, Кәмшат бөрік, ақ тамақ, қара қасы, сұлу қыздың көріп пе ең мұндай түрін?! (Абай) – сөйлемінде бірыңғай жайылма анықтауыштар қолданылған.

Бірыңғай тұрлаулы мүшелер

Бірыңғай мүшелер құрамы жағынан кемінде екі және одан да көп синтаксистік қызметтері бар мүшеден құралады. Сондықтан бірыңғай мүшелі жай сөйлем құрамы жағынан жеке мүшелі жай сөйлемге қарағанда жайылыңқы болады. Бірыңғай мүшелер өзара тәуелсіз, бір-бірімен тең дәрежеде салаласа байланысады. Бірыңғай мүшелердің арасында шамалы кідіріс болғандықтан, олар бір-бірінен үтір арқылы ажыратылады.

Қазіргі дәстүрлі ғылыми тұжырым бойынша бірыңғай мүшелі сөйлемдер жай сөйлем болып есептеледі. Бірыңғай бастауыштар жай сөйлемде бір баяндауышты бағындырады: Бейсен, Шымырбек, Қали құлаған жерді аршып жатыр (Ерубаев).

Бастауыш болатын сөздер тұлғалық жағынан бір тектес зат есімдер болуы немесе бұған қарама-қарсы әр текті зат есімдер болуы мүмкін: Әйтсе де камерадағы ұйқысыз түндер, мазасыз күндер, тергеушілердің кемсітуі, күзетшінің қорлауы, абақты тақсіреті Дулатовтың күнбе күн сағын сындырып, жүйкесін жұқарта берген секілді (Досжанов). Кейде сергіген боп, кейде кергіген боп, бірде біреуге еріп, бірде біреулерді ертіп... Сен ат шалдырмаған шат пен шатқал, қылта мен қуыс, жайдақ пен терең, құм мен шалғын кем де кем (Сүлейменов). Оқта-текте айқай-ұйқай, аттың дүбірі естілді (Сейфуллин).

Сөйлемдегі бірыңғай мүшелер бірнешеу болғандықтан олардың көптігін білдіретін көптік жалғау ең соңғы мүшеге жалғанады. Бұл тәріздес бірыңғай мүшелерге ортақ формаларды, жалпылауыш сөздерді жинақтауыш тұлға немесе жинақтауыш сөз деп атайды. Бұлар мынадай жағдайларда қолданылады:

1. Бірыңғай бастауыш кісі атттары болғанда олардың ең соңғысына көптік жалғау жалғанады. Ондайда көптік жалғауы жинақтаушы қызмет атқарады. Үйде Қажекеңнен басқа Сәбит Мариямен, ағайынды Риза, Шафық Шокиндер, Қалижан Жамалымен, Тайыр Мунирасымен, Қажым, Жұмағали, тағы басқа достар болатын (Күш атасы).

2. Біркелкі бірыңғай бастауыштарды (кей басқа да мүшелерді) жинаушы сөз жинақтау сан есімдері болады: Жұрт тарай бастағанда Михайл, Айдынғали, Жақсылық үшеуі оңаша қалған еді (Сланов).

3. Бірыңғай мүшелерді жинақтау қызметінде бәрі, барлығы да, осының бәрі, көптік жалғаулы деген есімшесі тәрізді сөздер жиі қолданылады: Оның өз әкесі Құнанбай, оның әкесі Өскенбай, үшінші атасы Ырғызбай – бұлардың барлығы да ірі феодал болған, ру ішінде үлкен үстемдік жүргізген адамдар (Кенжебаев). Шегір көзді, сары шаш, Бәрі тырдай жалаңаш, Жан-жағымды жын басты (Жұмабаев). Қызғалдақ, жауқазын, сарғалдақ, бәйшешек дегендер... құлырып жайнайды (Әуезов).

Бірыңғай бастауыш әр түрлі жақта тұрса, яғни бірінші, екінші, үшінші жақта тұрса, баяндауыш бірінші жақта тұрған сөзбен көпше түрде қиысып айтылады. Ең соңғы бірыңғай мүшеден кейін жалпылауыш сөз қосылады: Мен, сен Оспан үшеуміз кітап магазиніне барамыз. Бұл мысалдағы үш жақтың да басым жағы бірінші жақ болады. Сөйлемдегі бірыңғай екі бастауыштың біреуі бірінші жақ болса, қалған бастауышы екінші немесе үшінші жақтың қайсысы болғанмен баяндауыш бірінші жақ бастауышпен қиысады. Бірыңғай екі бастауыштың бірі екінші жақта, екіншісі үшінші жақта тұрса, бұл бастауыштардың басым жағы екінші жақ болады да, жалпылауыш сөз де екінші жақта тұрады, баяндауыш та екінші жақ бастауышпен қиысады: Сен, ол – екеуің ауланы тазалаңдар. Бұл сөйлемдегі екінші жақ бастауыштың орны өзгергенмен баяндауыштың екінші жақ бастауышпен қиысуы өзгермейді. Ал үш жақтағы жіктеу есімдігінен болған бастауыштар шылаулар арқылы байланысқан жағдайда баяндауыш өзіне ең жақын тұрған бастауышпен қиысады: Не мен, не сен барасың, не сен, не мен барармын, не сен, не ол бара, не ол, не сен барарсың. Яки мен, яки сен айтарсың, яки сен, яки мен айтармын, яки сен, яки ол айтар, яки ол, яки сен айтарсың. Бұл бастауыштар талғаулық мәнде қолданылып тұр. Мұнда басым жақ үш жақтың біреуі болмайды. Себебі үш жақтағы бастауыштың біреуінің ғана қимыл-әрекеті іске асуы тиіс. Баяндауыш бұлардың әрқайсысымен жеке-жеке қатынасып, жеке-жеке қиысып құрмалас сөйлем құрып алады: Яки мен айтармын, яки сен айтарсың. Алдыңғы баяндауыш ықшамдалғанда сөйлем бірыңғай жай сөйлемге айналады. Ал алғашқы жалғаулықсыз байланысқан бастауыштары үш жақтағы жіктік есімдікті жай сөйлемде үш бастауыштың тұтасып көпше бір жақта ғана тұруы шарт болады. Сондықтан баяндауыш басым жақпен қиысып тұрады.

Бірыңғай бастауыштар біркелкі синтаксистік қызмет атқарады, белгілі-бір баяндауышқа біркелкі қатынаста тұрады. Бірыңғай бастауыштар жасалған сөзінің құрамына қарай дара, күрделі не үйірлі бола алады. Бірыңғай бастауыштардың соңғысының сөйлем құраудағы синтаксистік қызметі басым, салмақты болады.

Бірыңғай баяндауыштың бәрі бірдей бастауышқа бағынады. Бірыңғай баяндауыштардың барлығының мағыналық салмағы бірдей болғанмен, негізінен ең соңғы баяндауыштың сөйлем құрауда синтаксистік қызметі ерекше болады. Бірыңғай баяндауыштар етістікті және есімді болып келеді. Етістікті бірыңғай баяндауыштар қимылдың бірінен соң бірі болып жатқан үдетпелілігін және мезгілдестігін білдіреді: Мұң мен назы аралас Мұстапаның зарлы әні жорғадай тайпалып, құйындай екпіндеген Жарылғаптың «Алтыбасары» Дәрменді де қыздырды, екілендірді (Аймауытов). ...Совет үкіметі тұсында шығармашылық шаруадан қашықтай бердім. Ғылыммен айналыстым, қасиетті тілдің түп-төркінін ақтарып ғылым жасады (Досжанов).

Бірыңғай баяндауыштарда көмекші етістік оларға ортақ болуы мүмкін. Олар негізгі баяндауыштармен бірге қайта-қайта қайталанып отырмайды. Бірыңғай баяндауыштар біркелкі жіктік жалғауын қабылдап тұрады. Бірыңғай мүшелер морфологиялық тұлғалануы жағынан да алуан түрлі. Тұлғалаушы морфологиялық элементті олардың кейде әрқайсысы жеке-жеке, кейде ең соңғысы ғана қабылдауы мүмкін. Жеке-жеке қабылдауы оларға логикалық екпіннің түсуіне байланысты.

Есімді бірыңғай баяндауыштар субъектінің бір беткей әр түрлі сындық, не заттық сапасын білдіреді. Бірыңғай есім баяндауыш болатындар көбінесе сын, зат есімдерден жасалған баяндауыштар: Аттың желісі бір түрлі қатты, мазасыз (Әуезов). Бұрышта Төлегеннің ілулі киімдері екі шалбар, бірі қара шұға, бірі көк диаго

Поиск по сайту: