А) матасу

В) қабысу

С) меңгеру

Д) жанасу

Е) қиысу

41. Етістікті тіркесті көрсетіңіз

А) тез жүрді

В) күміс күлкі

С) құрығы ұзын

Д) ұшқан ұя

Е) асыл зат

42. Қабысу дегеніміз не?

А) сөздердің қосымшасыз орын тәртібі арқылы байланысуы

В)сөздердің қосымша арқылы байланысуы

С) сөздердің ілік септігі мен тәуелдік жалғау арқылы байланысуы

Д) бастауыш пен баяндауыш арасындағы байланыс

Е) атау мен іліктен басқа септіктер арқылы байланысу

43. Меңгеріле байланысқан жанама толықтауыштық қатынастағы сөз тіркесін көрсетіңіз

А) ағаға арқа сүйеу

В) қаладан келу

С) кітапты оқу

Д) таудағы жол

Е) ауылға қайту

44. Бағыныңқы сыңары етістіктен жасалған сөз тіркесін табыңыз

А) табылған ақыл

В) үйге келді

С) кеш келді

Д) ән айтты

Е) көз салды

45. Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркесін көрсетіңіз

А) мүлгіп тыңдау

В) төбе шашы тік тұру

С) терезені ашу

Д) көз салу

Е) сөз салу

46. Меңгеріле байланысқан толықтауыштық қатынастағы етістікті сөз тіркесін табыңыз

А) кішіге көмектесу

В) үйге бару

С) ақылға салу

Д) көзіне шөп салу

Е) емтиханға бару

47. Аударма арқылы енген терминдік тіркестер

А) Жарыссөз, келісім шарт, зейнетақы

В) атау септік, мал шаруашылығы

С) ақылға салу

Д) көзіне шөп салу

Е) емтиханға бару

48. Предикативті қатынас ұғымына берілетін ең жақын анықтама

А) бастауыш-баяндауыштық қатынас

В) салаластық қатынас

С) сабақтастық қатынас

Д) предикативті емес қатынас

Е) анықтауыштық қатынас.

49. Грамматикалық бастауышы жоқ, оны баяндауыш арқылы табу мүмкін емес сөйлемнің түрі

А) жақсыз сөйлем

В) толымды сөйлем

С) толымсыз сөйлем

Д) атаулы сөйлем

Е) жалаң сөйлем.

50. Төмендегі сөйлем қандай сөйлем? Махаббат ғадауатпен майдандасқан, Қайран менің жүрегім мұз болмай ма? (Абай)

А) риторикалық мәнді сұраулы сөйлем

В) ашық мәнді сұраулы сөйлем

С) өтініш мәнді сұраулы сөйлем

Д) тіке мәнді сұраулы сөйлем

Е) диалогты сұраулы сөйлем.

51. Сөйлемнің атқаратын қызметі

А) коммуникативтілік

В) номинативтілік

С) объектілік

Д) адвербиалдық

Е) анықтауыштық.

52. Сөйлемге тән белгілер

А) предикативтілік, модальділік, интонация

В) жақты, жақсыз

С) атрибутивтік, объектілік

Д) номиналдық, предикативтілік

Е) адвербиалдық, интонация

53. Айқындауыштың түрлері

А) қосарлы, қосалқы, оңашаланған

В) есімді, етістікті, құрама

С) одағай, қыстырма, қаратпа

Д) сапалық, меншік

Е) мөлшер, амал, мақсат.

54. Толықтауыштың грамматикалық топтары

А) тура, жанама

В) арнаулы, ауыспалы

С) сапалық, меншік

Д) жақты, жақсыз

Е) толымды, толымсыз.

55. Жанама толықтауыштың грамматикалық формасы

А) барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғаулары

В) атау және түбір тұлға

С) атау, барыс, табыс септіктері

Д) табыс, жатыс, шығыс септіктері

Е) түбір сөздер.

56. Меншікті анықтауышты табыңыз. Ащы, көңілсіз түндердің, жылдардың дәстүрін бұзды.

А) түндердің, жылдардың

В) ащы, көңілсіз

С) дәстүрін

Д) бұзды.

57. Сөйлемнен үйірлі мүшені табыңыз. Оқудан арқасы бос жүрген Әлібек пен Әділбек түбекті мейлінше аралаған болатын.

А) арқасы бос жүрген

В) Әлібек пен Әділбек

С) аралаған болатын

Д) мейлінше аралаған

Е) түбекті аралаған.

58. Оқшау сөздің түрлері

А) қарапта, қыстырма, одағай

В) оңашаланған, қосарлы, қосалқы

С) есімді, етістікті

Д) қиысу, қабысу

Е) құрама, құранды.

59. Бастауышты табыңыз. Құнанбай Тәкежан үйінен Нұрғаным аулына қайтқан жоқ.

А) Құнанбай

В) Тәкежан

С) Нұрғаным

60. Сөйлемде қимыл, іс-әрекеттің мезгіл, мекенін, сын-сипатын, мақсатын және басқа сапасын білдіретін сөйлем мүшесі

А) пысықтауыш

В) бастауыш

С) анықтауыш

Д) толықтауыш

Е) баяндауыш

Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі бойынша СӨЖОБ тапсырмалары

1.А.Байтұрсынов еңбектеріндегі сөз тіркесіне қатысты мысалдарды жинап, саралау.

2. М.Балақаевтың сөз тіркесі туралы тұжырымдарының мәні мен маңызы.

3.Күрделі сөзге қатысты ғалымдардың еңбектеріне талдау жасап, оның сөз тіркесімен ұқсас жақтарын саралап көрсетіңіз.

4.К.Ахановтың “Грамматика теориясының негіздері” /А.,1972ж/ атты еңбегіндегі сөз тіркесінің номинативтілігін жөніндегі пікірлеріне сараптама жасаңыз.

5.Н.З.Гаджиеваның“Основные пути развития ситактической структуры тюркским языков”/М.,1973г/ еңбегіндегі басыңқы, бағыныңқы компонеттер туралы тұжырымдарын сараптаңыз.

6.Н.К.Дмитриевтің “Грамматика башкирского языка”/М.-Л., 1948ж/ еңбегінің мәні мен маңызына ойталқы жасаңыз.

7.С.Исаевтың “Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде даму”/А.,1973ж/ еңбегіндегі атаулақ тіркестерге байланысты ой-тұжырамдарын талдаңыз.

8.А.Н.Баскаковтың номинативтілік туралы ойларын К.Ахановтың пікірлерімен салыстырыңыз. /Словосочитания в современном турецком языке. М., 1974г/

9.Т.Р.Қордабаевтың “Тарихи синтаксис мәселелері”/А., 1963ж/ атты еңбегіндегі пікірлеріне талдау жасаңыз.

10.Т.Сайрамбаевтың“Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі”/А.,1991ж/

еңбегін табыңыз.

11.Ғалымдардың сөз тіркестерінің байланысу тәсілдері туралы тұжырымдарын жинақтап, таразылаңыз.

12.Меңгеріле баланысқан сөз тіркестері туралы жазылған профессор Ә.Аблақовтың еңбектеріне талдау жасаңыз.

13.Қиысу байланысына қатысты ғалымдардың еңбектеріне сараптама жасаңыз.

14. Жанасу байланысы туралы еңбектер мен мақалаларға талдау жасаңыз.

15. Сөз тіркесінің байланысу тәсілдерін /синтетикалық, аналитикалық, аналитика-синтетикалық /саралаған ғалымдардың ой-пікірлерін салыстырыңыз.

16.Жай сөйлемнің үйірлі мүшелері

17.Сөйлем мүшелерінің жіктелу принципті.

18.Бірыңғай мүшелер

19.Жай сөйлемнің құрылымдық ұйысымы

20.Айқындауыштарды стилистикалық қызметі, қолданысы, зерттелуі.

21.Хабарлы сөйлем, жасалу жолдары, түрлері.

22.Сұраулы сөйлем, жасалу жолдары, түрлері.

23.Бұйрықты сөйлем, жасалу жолдары, түрлері.

24.Лепті сөйлем, жасалу жолдары, түрлері.

25. Екі негізді жай сөйлемдер.

26. Бір негізді жай сөйлемдер.

27. Номинативті және етістікті жай сөйлемдер.

28. Атаулы сөйлемдер.

29. Сөз-сөйлем.

30. Күрделенген жай сөйлемдер.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. Алматы, 1994.

2. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1993.

3. Аблақов А. Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркесі. Алматы, 1986.

4. Аблақов Ә., Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі. Алматы, 1997.

5. Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері. Алматы, 1963.

6. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1998.

7. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.

8. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі.Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. Алматы,1992.

9. Балақаев М. Основные типы словосочетаний в казахском языке. Алматы, 1957.

10. Балақаев М. Современный казахский язык. Синтаксис словосочетания и простого предложения. Алматы,1959.

11. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1971.

12. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөнінде зерттеулер. Алматы, 1999.

13. Ермекова Т. Қазіргі қазақ тілі (синтаксис) курсы бойынша теориялық және практикалыұ сабақтардың мазмұны. Алматы, 2002.

14. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002.

15. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы, 1967.

16. Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі үйірлі мүше туралы (Қазақ ССР ғылым академиясының хабарлары. Филология және искусство зерттеу сериясы. 1954,2)

17. Мадина Г. Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер. Алматы, 1959.

18. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1991.

19. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. Алматы, 1981.

20. Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Алматы, 1982.

21. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Алматы, 1991.

22. Төлегенов О. Қазіргі қазақ тіліндегі жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. Алматы, 1968.

23. Шаяхметова М. Бірыңғай мүшелердің стильдік қызметі. Алматы,1985.

24. Убрятова Е. Н. Исследования по синтаксису якутского языка. М-Л., 1950.

25. Майзель С. С. Изафет в турецком языке. М-Л., 1957.

26. Жиенбаев С. Сөйлемнің оңашаланған мүшелері туралы. “Халық мұғалімі”, 1939,14.

27. Кононов А. Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. М-Л., 1965.

Құрмалас сөйлем

1. Құрмалас сөйлем туралы түсінік

2. Құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттеу нысаны

3. Құрмалас сөйлемнің қалыптасу, даму жолдары мен зерттелу тарихы

4. Құрмалас сөйлемнің өзіндік айырым белгілері

5. Жай сөйлемдердің бір-бірімен құрмаласу тәсілдері

6. Құрмалас сөйлемнің түрлері

Құрмалас сөйлем-сөйлемдердің құрылымдық бір түрі. Құрмалас сөйлем

деп екі немесе одан да көп жай сөйлемдерден құралып, күрделі бір ойды білдіретін сөйлемді айтады. “Құрмалас” деген атау қазақ тіл білімінде өткен ғасырдың 20-жылдардан бері қарай, А. Байтұрсынұлының 1925 жылы жарық көрген “Тіл құралы” атты оқулығынан бастап қолданылып келеді. Ол - “құра, құралу” деген етістіктер негізінде қалыптасқан туынды сөз. Бұл-тек тіл білімінде ғана қолданылатын лингвистикалық термин. Құрмалас сөйлем жалпы сөйлемнің құрылымдық бір түрі болғандықтан, оның синтаксис саласындағы орны да жалпы сөйлемдермен біртұтас болады. Ал жалпы сөйлем атаулының синтаксистегі орны, синтаксистің нысаны деген мәселе-грамматиканың негізгі, түйінді нысандарының бірі.

Синтаксис ғылымының басқа да салалары сияқты құрмалас сөйлем синтаксисінің де зерттейтін өзіндік күрделі нысаны бар. Адам сөйлегенде бір-біріне байланыссыз жеке сөйлемдерді ғана айтпайды, оның сөйлеуі бір-біріне жалғасып, өзара ұштасып жататын сөйлемдер тізбегі түрінде болады. Тізбек құрамындағы сөйлемдердің бір-бірімен жалғасуында қалыптасқан мағыналық және құрылымдық заңдылықтар бар. Құрмалас сөйлем синтаксисінің міндеті-осы заңдылықты ашып айқындау, яғни жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара ұласып, күрделі бір сөйлемге айналуы, сол арқылы бір ойды екінші ойға жалғастырып, күрделі бір ойды білдірудің жолдарын, амал-тәсілдерін зерттеу. Бұл жағынан алғанда, құрмалас сөйлем синтаксисінің жай сөйлем синтаксисінен елеулі өзгешелігі бар: жай сөйлем синтаксисі жеке ұғымды білдіретін сөздердің өзара тіркесіп, сөйлем болу жолдарын тексерсе, құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін сөйлемдердің бір-бірімен ұласып, құрмалас сөйлем болу жолдарын, құрмалас сөйлемнің өзіндік сипаттары мен түрлерін тексереді. Демек, бірінің зерттеу нысаны - ұғымдар тіркесі болса, екіншісінің нысаны - ойлар тіркесі, яғни сөйлемдер тіркесі. Құрмалас сөйлем синтаксисі жай сөйлемдердің өзара бірігіп, күрделі ойды білдіретін бір сөйлем, яғни құрмалас сөйлем болуын ғана зерттемейді, сонымен бірге бірнеше сөйлемдер тіркесінен құралатын синтаксистік күрделі бірлікті де қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттеу нысанын құрмалас сөйлем және күрделі синтаксистік бірлік деп екі топқа болуге болады.

Тілдік категориялардың басқа да түрлері сияқты құрмалас сөйлемдердің өзіне тән қалыптасу, даму жолы, тарихы бар. Тілдік категориялар ішінде ойды білдіретін бірден-бір көрсеткіш-сөйлем. Сондықтан да сөйлемге “біршама аяқталған ойды білдіреді” деп анықтама береміз. Сөйлем мен ой - бірі форма, екіншісі - соның мазмұны ретінде өзара тығыз байланыста, берік бірлікте болатын категориялар. Құрмалас сөйлем адамның ой өрісінің, дүние тануының кеңейіп, күрделі ойлардың туып, дамуына байланысты, сол ойдың көрсеткіші ретінде қалыптасып дамыған. Тіл дамуының қазіргі дәуірінде тілдерді, соның ішінде қазақ тілінде де құрмалас сөйлемдердің неше алуан күрделі түрлері кездеседі. Қазіргі әдеби тіліміздің барлық жанрында қолданылатын құрмалас сөйлемнің қалыптасып дамуы бір күннің жемісі емес. Бұл жөнінде

Т. Қордабаев: “Көрнекті ғалымдардың айтуына қарағанда, тіл дамуының көнерек заманында сөйлем құрамындағы сөздерді, сол сияқты жай сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыратын қазіргі дәнекерлер, тәсілдер болмаған. Ол уақыттағы сөздер, сөйлемдер арасында қазіргі тіліміздей бірі екіншісіне меңгеріліп, жетектеліп бірі екіншісін меңгеріп, жетектеп, өзіне тәуелді етіп тұру сияқты байланысу тәсілдерінің анағұрлым берік түрлері болмаған. Сөздер, сөйлемдер байланысындағы бұл тәсіл олардың тұрған орындарына мағына желілерінің жақындықтарына қарай бір-бірімен қабыса, іргелесе байланысу тәсілі болған. Сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің бір-бірімен арақатынасы тығыз, берік болмағандықтан, оларда дербестік, бір-біріне тәуелсіздік күшті болған” – дейді.

Тіл дамуының көнерек заманында сөздердің де, сөйлемдердің де арасында дербестіктің, бытыраңқылықтың басым болғандығын үнді-европа тілі синтаксисін зерттеген ғалымдар да көрсеткен. Үнді-европа тілдерін салыстырмалы түрде зерттеуге арналған еңбегінде А. Мейе сөйлемдер бір-бірімен ешқандай дәнекерсіз, бірінен соң бірі қатар қойылғанын айтады. Көне заманда сөздер мен сөйлемдер байланысының нашар болғандығын А. Рифтин де “Құрмалас сөйлем дамуының 2 жолы туралы” деген мақаласында айтқан. Осы мақаласында А. Рифтин тетелес тұрған екі жай сөйлемнің салаласу негізінде бір-біріне қосылуы, бірігуі құрмалас сөйлем дамуының бірінші жолы дегенді айтады. Құрмалас сөйлемнің мұндай түрі – яғни компоненттері бір-бірімен ешқандай қосымша дәнекерсіз, тек мағына жақындықтарына қарай іргелес, қабыса айтылулары арқылы байланысатын түрі – паратаксис деп аталады. Ғалымдардың айтуынша, алдымен салалас құрмалас пайда болған да, соның негізінде сөйлемнің әртүрлі дәнекерлер арқылы байланысатын түрлері, соның ішінде сабақтаса байланысатын түрлері де тіл дамуының кейінгі дәуірлерінде пайда болған. Бұл пікірдің дұрыстығын қазақ тілі жазба ескерткіштер фактілері де дәлелдейді. Мұны “Құрмалас сөйлем және олардың даму жолдары” деген мақаласында Н. Сауранбаев та айтқан еді: “Жеке сөйлемдердің бір-бірімен байланысуы түркі тілдерінің ескі дәуірлерінде басталған, яғни сөздердің бір-бірімен байланысуы сияқты жеке сөйлемдер де өзара байланысатын болған”.

Құрмалас сөйлемнің бастапқы түрі болып саналатын көне заманғы салалас құрмалас сөйлемді қазіргі тіліміздегі салалас құрмалас сөйлеммен тең дәрежеде қарауға болмайды. Ол кездегі сөйлеммен салыстырғанда тіл құрылысы күрделеніп, жаңалану үдерісінен өткеніне көз жеткізуге болады.

Құрмалас сөйлемнің бастапқы көне түрі болып табылатын паратаксистен кейінірек келе жай сөйлемдердің бір-бірімен сабақтаса құрмаласатын гипотаксис деп аталатын түрі пайда болған. Тіл дамуында, алдымен, сөздерді, жеке сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыратын дәнекерлер пайда болмайды, керісінше, алдымен, сол дәнекерлерді керек ететін мұқтаждық пайда болып, соның қажет етуінен барып, әртүрлі жалғаушы дәнекерлер пайда болған. Сөйтіп әрқайсысы өз дербестіктерін толық сақтап компоненттері бір-бірімен нашар байланысатын құрмалас сөйлемнің бастапқы көне түрінің орнына компоненттері бір-бірімен тығыз байланыстағы жаңа түрі пайда болады. Құрмаластың ең бастапқы түрі болып табылатын паратаксис пен оның негізінде туған гипотаксистің бір-бірінен өзгешелігі тек байланыстырушы дәнекерлерде ғана емес, сонымен бірге олардың әрбір жеке компоненттерінің ішкі құрылысындағы жаңалықтарында.

Қорыта айтқанда, құрмалас сөйлемнің алғашқы түрі бір-бірімен мағыналық жағынан да, грамматикалық жағынан да нашар байланысқан жеке, дербес жай сөйлемдердің өзара салаластық негізде байланыса айтылуынан пайда болған да, кейінірек келе сол салаластың негізінде компоненттері әртүрлі дәнекерлер арқылы бір-біріне бағына байланысатын сабақтас сөйлемдер қалыптасқан.

Қазақ тілі құрмалас сөйлемін ана тілімізде зерттеу А. Байтұрсынұлы оқулығынан басталады. 1924 жылы “Тіл құралы” деген атпен Орынборда баспадан шыққан еңбегінде автор “Қазақ тілі сөйлемдері арасында екі түрлі жақындық болады: оның бірі – мағына желісі жағындағы жақындық та, екіншісі – сөйлемдердің сыртқы қисын жағынан жақындығы. Мұның алдыңғысы, яғни тек ой іргесі, ой желісі жағынан ғана жақын болатын іргелес сөйлем (Күн ашық. Торғайлар шат.), ал әрі ішкі мағына, әрі сыртқы қисын жақындығы бар сөйлем құрмалас деп аталады” – дейді. Құрамына енетін жай сөйлемдердің бір-бірімен байланысу түріне қарай автор құрмаласты салалас құрмалас, сабақтас құрмалас сөйлем деп екіге бөледі. Бұл екеуінің бір-бірінен өзгешелігі – салаласта оның құрамына енген жай сөйлемдер өзара тең байланыста болады да, сабақтаста тең болмайды, бірі екіншісінен кем болып келеді дейді. Құрмалас сөйлемнің салалас түрі мен сабақтас түрлерінің, олардың құрамына енген компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынастарына қарай өз ішінен әртүрлі салаларға жіктеу де тұңғыш рет А. Байтұрсынұлы оқулығында кездеседі. Терминдік жағындағы өзгешелігі болмаса, әдеби тілімізде кездесетін салалас, сабақтас сөйлемдер түрлері толыққа жуық қамтылған. Сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынастарын сөйлем мүшелерінің атымен бастауыш бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы деп бөлуі де ғалы еңбектерінен бастау алады. А. Байтұрсынұлының құрмалас сөйлемге қатысты жазғандары кейінгі зерттеулерден, әсіресе

Н. Сауранбаев, С. Аманжолов еңбектерінен берік орын алды, мол пайдаланылды.

Құрмалас сөйлем мен жай сөйлемнің ортақ жақтары да, өзіндік ерекше сапа қасиеттері де бар. Қызметі жағынан алғанда, құрмалас сөйлем де, жай сөйлем де сөйленіс бірлігіне жатады. Қарым-қатынас үдерісінде, сөйленіс кезінде ол екеуі де бірдей қатысымдық қызметте жұмсалады. Олардың әрқайсысы интонациялық тиянақтылыққа, мағыналық аяқталғандыққа ие.

Ең алдымен, құрмалас сөйлем мен жай сөйлем бір-бірінен құрылыс жағынан ерекшеленеді. Жай сөйлем бір ғана предикативтік бірлікке ие болса, құрмалас сөйлем екі не одан да көп предикативтік бірлікке ие. Мысалы: Ушаков үйінде болмай, Бұланбай қайтып кетті (Мүсірепов). Кеше күні бойғы әңгімеде Абай өз әкесі туралы үлкен кісілердің аузынан ең алғаш сын сөздерін есітті (Әуезов). Алғашқы сөйлем екі предикативтік орталығы бар құрмалас сөйлем болса, екінші сөйлем соншама көп сөзден жасалғанымен, онда бір ғана пердикативтік орталық бар, сондықтан ол жай сөйлем болады.

Екіншіден, құрмалас сөйлем оны құраушы бірліктердің сипаты жағынан ерекшеленеді. Жай сөйлемнің компоненттері сөз тұлғалары мен сөз тіркестері болса, құрмалас сөйлемнің компоненттері предикативтік бірліктерден тұрады.

Үшіншіден, құрмалас сөйлем мен жай сөйлемнің білдіретін грамматикалық мағыналары бір емес. Жай сөйлемнің грамматикалық мағынасы – модальдық, жақтық, шақтық категориялар арқылы берілетін предикативтік мағына болса, құрмалас сөйлем бөліктері арасынан нақты мағыналық қатынастар туындайды: мезгілдік, себеп-салдарлық, шарттылық, қарсылықты т.б. Осылар құрмалас сөйлемнің грамматикалық мағыналарын құрайды. Демек, құрмалас сөйлем оқиғалардың арасындағы қарым-қатынасты білдіруге қызмет етеді, сол үшін пайда болған. Мысалы: Көктем келді. Жерде әлі қар бар. Құстар ұшып келе бастады. Көктем келгендіктен, жерде әлі қар бар болса да, құстар ұшып келе бастады.

Төртіншіден, құрмалас сөйлемнің өзіндік интонациясы болады. Құрмалас сөйлем компоненттері арасында интонациялық кідіріс болатыны белгілі. Бірақ ол интонациялық кідіріс сөйлемді жеке синтаксистік тұлға бірліктерге айырып, олардың әрқайсысын тиянақтап тұрмайды, ол предикативтік сыңарларын бір-бірімен байланысытырып, құрмалас сөйлемге тән мағыналық-құрылымдық тұтастықты, сол арқылы ой бірлігін қамтамасыз етіп тұрады. Сондықтан құрмалас сөйлем компоненттерінің арасындағы интонацияны ажыратушы емес, жалғастырушы, ұластырушы интонация деуге болады. Ол интонация құрмалас сөйлем компоненттерін әрі ажыратып, әрі байланыстырып, екі жақты қызмет атқарып тұрады.

Бесіншіден, құрмалас сөйлем компоненттерін байланыстыратын лексикалық-семантикалық, грамматикалық амал-тәсілдер болады. Қазақ тілінде олардың тұтас бір қалыптасқан жүйесі бар.

1. Ең алдымен, құрмалас сөйлем компоненттерін байланыстыратын жай-олардың мағыналық жақындығы. Компоненттер арасында мағыналық жағынан жақындық, іліктестік қатынас болмаса, олар құрмалас құрамына еніп, бір бүтін болып тұра алмайды.

2. Құрмалас сөйлем компоненттерін байланыстыратын арнайы грамматикалық тәсілдер болады. Оларға компоненттерінің бірінің баяндауышының тиянақсыз тұлғалары жатады: көсемше, есімше, шартты рай тұлғалары, септік жалғаулары, кейбір жұрнақтар мен көмекші сөздер тобы. Бұлар-синтетикалық тәсілдер. Бұл жігіттерді бөгей алмасын сезіп, Омар да ас үйге қарай кетті (Мүсірепов).

3. Құрмалас сөйлем компоненттерін байланыстыруда интонация мен компоненттерінің орналасу тәртібінің ерекше маңызы бар. Құрмалас сөйлем мәселесінде интонация тұтастығы барлық жағдайда да ерекше мәнді. Құрмалас сөйлем компоненттерінің белгілі орналасу тәртібі бар: баяндауыштары тиянақсыз тұлғаға аяқталған компоненттері әдетте алдыңғы шепте орналасады да, баяндауышы тиянақты тұлғадағы компонентін байланыстырып, оларды бір бүтіннің құрамына біріктіреді.

Сонымен, құрмалас сөйлем құрамындағы предикативтік компоненттер екі не одан көп жай сөйлемнің жай ғана тіркесі ретінде қаралмайды, олар бір-бірімен тығыз қарым-қатынасқа түсіп, соның нәтижесінде бір компоненті мағыналық, құрылымдық, интонациялық тиянақтылықтан айырылып қалып, екіншісіне тәуелді болады. Сондықтан құрмалас сөйлем компоненттері өз бетінше дербес қарым-қатынас бірлігі ретінде қаралмайды. Олар тұтас бірлікте ғана қарым-қатынас құралы бола алады. Демек, құрмалас сөйлем компоненттері дербес жай сөйлемдермен бірдей емес, олар бүтіннің бөлшегі ғана.

Жоғарыда айтылғандарды жинақтай келсек, мынадай қорытындыға келуге болады: жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің бір-біріне ұқсас жақтары да бар, сонымен қатар бір-бірінен түбірлі айырмашылықтары да бар. Ұқсас жақтары: 1) жай сөйлем де, құрмалас сөйлем де тілдің қарым-қатынас бірлігі, атқаратын қызметтері бірдей; 2) жай сөйлем де, құрмалас сөйлем де предикативтік қатынасқа ие, олар сөйлемдік қасиетке ие предикативтік орталықтан тұрады; 3) жай сөйлемде де, құрмалас сөйлемде де тиянақты интонация бар: ол сөйлемді аяқтап тұрады. Айырмашылықтары: 1) жай сөйлемде бір ғана предикативтік орталық болса, құрмалас сөйлемде екі не одан да көп предикативтік орталық болады; 2) жай сөйлемде бір ғана ой берілсе, құрмалас сөйлемде күрделі ой беріледі; 3) жай сөйлемдегі тиянақсыз интонация сөйлем мүшелерін мағыналық топтарға бөліп тұрса, құрмалас сөйлемде предикативтік топтарға бөледі.

Сонымен, құрмалас сөйлем деп екі не одан да көп предикативтік компоненттердің өзара лексика-семантикалық, грамматикалық тәсілдердің көмегімен мағыналық, құрылымдық, интонациялық біртұтастық жасап бірігуі арқылы күрделі ойды білдіруге қызмет ететін коммуникативтік бірлік түрін айтамыз.

Салалас құрмалас сөйлемдер

1. Құрмалас сөйлемнің түрлері.

2. Салалас құрмалас сөйлемге жалпы сипаттама

3. Салалас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары

4. Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері.

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемді таптастыру А. Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алады. Ол “Сөйлем жүйесі мен түрлері” атты еңбегінде құрмаластарды алдымен сыйыса құрмаласу (қазіргі бірыңғай мүшелі сөйлемдер) және қиыса құрмаласу (қазіргі салаластар мен сабақтастар) деп жіктесе, Қ. Жұбанов салалас және сабақтас деп,

С. Аманжолов төртке бөледі: салалас, сабақтас, аралас және тиянақты басыңқысыз құрмаластар.

Құрмалас сөйлем синтаксисін арнайы зерттеген Н. Сауранбаев соңғы топтастыруында құрмаластарды төртке бөледі: салалас, сабақтас, аралас, және үйірлі мүшелі сабақтастар. С. Жиенбаев құрмаластың тек салалас, сабақтас деген екі түрінің бар екенін, ал аралас құрмаластың өз алдына бір бөлек заңдары жоқ екенін көрсетеді.

Лингвистикалық ғылымда құрмалас сөйлемдерді топтастыру принциптерінің бірнеше түрі қолданылып келеді. Олардың негізгілері: дәстүрлі және құрылымдық-семантикалық. Дәстүрлі немесе логика-грамматикалық топтастыру бойынша құрмалас сөйлемдер: салалас, сабақтас, аралас болып үшке бөлінеді. Құрылымдық-семантикалық топтастырудың негізінде құрмалас сөйлемдер жалғаулықты және жалғаулықсыз болып жіктеледі.

Құрмалас сөйлемдер құрамындағы предикатив сыңарларына қарай екі құрамды және көп құрамды болып жіктеледі. Екі құрамды құрмаластар салалас және сабақтас болып жіктелсе, көп құрамды құрмаластарды көп компонентті салалас, аралас және көп бағыныңқылы сабақтас деп бөлу дәстүрі бар.

Салалас пен сабақтастың арасындағы айырмашылық - олардың компоненттерінің құрмаласу тәсілінде, мағыналық байланыстарында, интонациялық құбылыстарында, компоненттерінің негізгі екі мүшесінің бір-бірімен синтаксистік қатынастарында, әсіресе компоненттердің баяндауыш формасында. Құрмалас сөйлемнің салалас түрі мен сабақтас түрлерінің арасында мынадай өзгешеліктер бар:

1. Салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары тиянақты формада айтылады да, сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерінің алдыңғылары тиянақсыз формада айтылып, тек соңғысы ғана тиянақты формада болады.

2. Салалас құрмаластың баяндауыштары тең дәрежеде, теңдік қатынаста тұрып, салаласа байланысса, сабақтас құрмаласта бағыныңқы компонент баяндауышы басыңқы компонент баяндауышына бағына байланысады.

3. Салалас құрмаластың жай сөйлемнен кейін болатын интонациялық кідірісі едәуір тиянақты болады да, сабақтас құрмалас сөйлем компоненттері арасындағы интонация тиянақсыз, елеусіз болып келеді.

4. Салалас құрмалас компоненттерінің баяндауыштары өз бастауыштарымен қиыса байланысса, сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары өз бастауыштарымен қиыспайды.

5. Салалас құрмалас сөйлем компоненттерін бір-бірімен құрмаластыру үшін жалғаулық шылаулар қолданылады, ал сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерін құрмаластыруда септеулік шылаулар қолданылады.

6. Салалас құрмалас сөйлемнің 1-компоненті 2-компонентке тәуелсіз, оның ішіндегі мүшелерге байланыссыз болып келсе, сабақтас құрмалас сөйлемнің бағынышты компоненттерінің көпшілігі өзі жетектеліп тұрған компоненттің белгілі бір мүшесіне тәуелді болып, соны түрлі жағынан айқындап, тұрлаусыз мүше тәрізденіп кетеді.

Жоғарыдағы белгілері негізінде салалас құрмаласқа мынадай анықтама беруге болады: предикатив сыңарларынаң баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп, белгілі бір лексика-грамматикалық тәсілдер арқылы мағыналық, құрылымдық және интонациялық тұтастық құрайтын құрмалас сөйлем түрін салалас құрмалас сөйлем дейміз.

Салалас құрмалас сөйлем жасалуының негізгі 2 түрлі тәсілінің болатындығын, оның бірі жалғаулықтардың дәнекерлігі, екіншісі-жалғаулықсыз, жай сөйлемдердің бір-біріне тіркесе, іргелесе айтылуы арқылы, яғни жалғаулықсыз құрмаласатыны 1939 жылы жарияланған “Қазақ тілінің грамматикасы” атты оқулықта дәлдеп көрсетілді. Кейбір зерттеушілердің жалғаулықсыз салаласты салалас құрамына қоспай, құрмаластың дербес бір түрі деуіне қарамастан, кейінгі зерттеулердің барлығында да салаласты жалғаулықты, жалғаулықсыз деп бөлу дәстүрге айналды. Демек, салалас құрмалас сөйлемдер компоненттерінің байланысу тәсілдерінің негізгі екі түріне қарай жалғаулықты және жалғаулықсыз салалас болып бөлінеді.

Салалас құрмаластың түрлерін саралауда қазақ тіл білімінде әртүрлі пікірлер болды. А. Байтұрсынұлы салаластарды бес түрге бөлді: жиылыңқы, қайырыңқы, айырыңқы, сұйылыңқы, қойылыңқы. Ал

Қ. Жұбанов топтамасы қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем түрлерін саралауға негіз болды: ыңғайлас салалас, ереуіл салалас, талғама салалас, себеп-салдар салалас, шарт-жағдай салалас. Кезінде Н. Сауранбаев көрсеткен іргелес салаластар қазір жалғаулықсыз салалас ретінде қарастырылады.

Компоненттерінің мағыналық қатынасы жағынан алғанда, қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемнің 8 түрі бар. Олар:

1. Мезгілдес салалас

2. Себептес салалас

3. Қарсылықты салалас

4. Талғаулы салалас

5. Кезектес салалас

6. Түсіндірмелі салалас

7. Салыстырмалы салалас

8. Шартты салалас.

Бұлардың мезгілдес, себептес, қарсылықты түрлері жалғаулықты да, жалғаулықсыз да болып келеді, ал талғаулы және кезектес түрлері тек жалғаулықты, ал түсіндірмелі, салыстырмалы, шартты түрлері жалғаулықсыз айтылады.

Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері

Мезгілдес салалас сөйлем қазақ тілінде жазылған тұңғыш оқу құралынан, яғни А. Байтұрсынұлының “Тіл құралынан” бастап сөз болып келеді. Бұл еңбекте салаластың бұл түрі “қиысуы бірыңғай, біртектес жайылыңқы сөйлем ” деп аталған. С. Аманжолов, Н. Сауранбаевтар авторлығымен 1939 жылы шығарылған “Қазақ тілінің грамматикасы” атты оқулықта “Тіркес салалас” деп аталып, “мұндағы ой бір-біріне тіркесе айтылады” деп анықтама берілген. Бұдан кейінгі жылдардағы зерттеулерде салаластың бұл түрі бірде “ыңғайлас”, бірде “мезгілдес” деген атаумен аталып келеді. 1961 жылғы Т. Қордабаевтың “Қазіргі қазақ тілі” оқулығынан бастап “мезгілдес салалас” деген атау тұрақталды.

Предикатив сыңарлары ыңғайлас, біртектес оқиға, құбылыстарды не бір мезгіл ішінде жүзеге асып жатқан іс-әрекеттерді бейнелейтін салалас сөйлемнің түрін мезгілдес салалас деп атаймыз. Мезгілдес салалас сөйлем құрамына енетін жай сөйлемдер бір-бірімен да, де, және, әрі жалғаулықтары арқылы да, жалғаулықсыз да құрмаласады. Мысалы: Келгендер арасында Абай бұрыннан білетін Дәндібай, Еренай сияқты қарттар бар және түстері жүдеу, ашаң тартып сұрланған, киімдері жыртық екі-үш орта жасты адам бар (Әуезов). Осыдан кейін қалай қимылдайтындарын түсінісіп алды да, Байжан көк жорғамен ілгері асып кетті (Мүсірепов). Қаңтарулы аты қасында, қамшы мен шылбыр белінде (Мүсірепов). Әбіштің сөздерінде әрі саяси шеберлік бар, әрі Семейдің үркек, қорқақ чиновниктерін сескендіру де бар (Әуезов).

А. Байтұрсынұлы еңбектерінде себептес салалас деген сөйлем түрі жоқ. Салаластың осы түріне жатқызылуға тиісті сөйлем “себеп пысықтауыш бағыныңқы” деп аталған. Салаластың аталмыш түрі 1936 жылы жарияланған оқу бағдарламасында тұңғыш рет сөз болады.

Себептес салалас сөйлем деп компоненттері бір-бірімен себептестік қатынаста тұратын құрмалас сөйлемді айтады. Себептес салалас сөйлем өйткені, себебі, сондықтан, сол себепті деген жалғаулықтардың дәнекерлігі арқылы да, жалғаулықсыз да жасалады. Мысалы: Бұл мәжіліс жаздай асыл аға, үлкен ұстаз болған Біржан мен Тобықты жасының айрылар мәжілісі еді, сол себепті өзге әнші жастардың бәрі де өз өнерін көрсетпек керек. Екі жас жігіттің мезгілсіз, түнделетіп жүргені сезікті көрінеді, бұлар Тезектің Қарашоқысын бауырлап жазықпен тартты

(Әуезов).

Себептес салаласты байланыстыратын жалғаулықтарды мағына жағынан 2 топқа бөлуге болады. Егер құрмаластағы екі компонент сондықтан, сол себепті жалғаулықтарымен байланысса, алғашқы компонентте іс-оқиғаның себебі, соңғысында соның салдары беріледі. Ал екі компонент өйткені, себебі жалғаулықтарымен байланысса, алғашқы компонентте іс-оқиғаның салдары баяндалып, соңғысында оның себебі баяндалады.

Компоненттеріндегі іс-оқиға бір-біріне қайшы мәнде тұратын салалас сөйлемнің түрі қазақ тілінде жарық көрген алғашқы зерттеулерден бастап сөз болып келеді. А. Байтұрсынұлы еңбегінде салаластың бұл түрі “қайырыңқы салалас” деп аталып, оған “соңғысы алдыңғы сөйлемге қарсы мағыналы болып қиысады” деген анықтама берсе, 1936 жылы жарық көрген оқу бағдарламасында салаластың бұр түрі “ереуіл салалас” деп аталған да, ол бірақ, сонда да, сөйтсе де, дегенмен, қайта деген дәнекерлер арқылы жасалады деп анықтама берілген.

Қарсылықты салалас сөйлем деп құрамындағы компоненттерінің мағыналары бір-біріне қарама-қарсы келетін салаластың түрін айтамыз. Салаластың бұл түрі бірақ, дегенмен, алайда, сонда да, солай болса да, сөйтсе де, әйткенмен, әйтпесе деген жалғаулықтардың дәнекерлігі арқылы да, жалғаулықсыз да жасалады. Мысалы: Кіршіксіз таза көңілдің бар қиялы осы ғана, бірақ екеуінің арасына өмірдің үлкен бөгеттері, қарсылығы кеп төнді. Ербол алып қашты, бұл жолы “қой” алу оңай болған жоқ (Әуезов).

Қарсылық мәндегі жалғаулықтардың бір-бірінен мағыналық айырмашылығы жоққа тән, олар бірінің орнына екіншісі қолданыла алады. Компоненттері жалғаулықсыз байланысқан қарсылықты салаластың көпшілігіне жалғаулықты қойып айтуға да болады. Қарсылықты салаластың жалғаулықты түрі мен жалғаулықсыз түрі арасында ешқандай өзгешелік жоқ, бұл екеуі қарсылықты салалас деген атпен аталатын бір ғана сөйлем компоненттерінің құрмаласуындағы 2 түрлі тәсіл ғана.

Үнемі жалғаулықты қолданылатын салалас сөйлемдерге талғаулы және кезектес салаластар жатады. Компоненттеріндегі іс-әрекет, жай-күйлер таңдалып, сараланып, бірі болмаса, бірі орындалатыны сұрыпталып берілетін құрмалас сөйлемдер талғаулы салалас деп аталады. Салаластың бұл түрі А. Байтұрсынұлы еңбегінде “айырыңқы салалас” деп аталса, Қ. Жұбановтың басқаруымен 1936 жылы шығарылған мектеп бағдарламасында “талғама салалас” деп аталған. Талғаулы салаластың мағыналық жағынан да, жасалуы жағынан да бір ізге түсуі 1939 жылы шығарылған “Қазақ тілінің грамматикасы” атты оқулықтан басталады. Іс-әрекеттің бірі болмаса бірі міндетті түрде орындалатынына әр сыңар сайын қайталанатын жалғаулықтардың рөлі ерекше, егер олар болмаса сөйлем өз мәнінен айрылып, белгілі мақсатқа құрылған ой бейнеленбеген болар еді. Талғаулы салаластарды жасауға сол мәнді туғызушы жалғаулықтар тобы қатысады. Ондай жалғаулықтарға: не, немесе, не болмаса, я, яки, әйтпесе, әлде, мейлі жатады. Мысалы: Күндіз ылғи ұзақ жырлар жырланады немесе әредікте шешендер, ділмарлар айтқан тақпақ, тартыс, билік, даулар айтылады (Әуезов).

Кезектес салалас сөйлем деп құрамына енген жай сөйлемдердің мағынасынан байқалатын іс-әрекеттің бірінен соң бірі кезектесіп болып отыратындығын білдіретін салалас құрмалас сөйлемді айтамыз. Кезектес салалас сөйлем компоненттері бір-бірімен бірде, біресе, кейде деген кезектестік мәндегі жалғаулықтар арқылы құрмаласады. Мысалы:

Кезектес мәндегі жалғаулықтардың бір-бірінен айтарлықтай мағына өзгешеліктері жоқ, сондықтан олар бірінің орнын екіншісі ауыстыра береді және ондай ауыстырудан сөйлем мағынасына ешқандай нұсқан келмейді.

Салыстырмалы салалас сөйлем құрмаластың бір түрі ретінде

Т. Қордабаевтың “Қазіргі қазақ тілі” оқулығынан бастап қолданылып келеді. Үнемі жалғаулықсыз қолданылатын салаластың бұл түріне антитеза немесе аналогия ретінде алынған 2 түрлі субъектінің іс-әрекеттерін, қасиеттерін, жай-күйлерін салыстыра баяндайтын сөйлемдер жатады. Олар негізінен мақал-мәтелді сөйлемдерді жиі кездеседі. Мысалы: Тозар елдің жанжалы бітпес, озар елдің арманы бітпес. Саналы адам сағыңды сындырмас, санасыз адам жағыңды тындырмас.

Түсіндірмелі салалас сөйлем құрмалас сөйлемнің бір түрі ретінде

Т. Қордабаевтың “Қазіргі қазақ тілі” (1961 ж.) бастап қолданылып жүр. Түсіндірмелі салалас сөйлемде бірінші компонент жалпылық мәнде айтылады да, кейінгі компонентте оның мәні, себептері сараланып ашылады, талданып түсіндіріледі. Түсіндірмелі салалас алғашында іліктес, анықтамалы болып әртүрлі аталып келді. Жасалу жолдары:

1. Алғашқы компонентінің баяндауыштары сол, сондай, сонша есімдік, үстеу сөздерінің қатысы арқылы жасалады.

2. Алғашқы компонентінің құрамында мынадай жалпылауыш сөзі қолданылады. Кейде ол сөз жасырын тұруы да мүмкін.

3. Алғашқы компонентінің баяндауыштарында түсіндірмелі мәндегі есім, етістік сөздер де қолданылады.

Мысалы: Балалар ол ұяға барудың да әдісін табады: сирағын қияққа тілдірмеу үшін олар аяғына жас қоғажайдан етік өріп алады, қолына қоғажайдан қолғап өріп киеді (Мұқанов).

Құрамындағы жай сөйлемдерінің мағыналары өзара шарттас болып келетін салалас құрмалас сөйлем шартты салалас деп аталады. Шартты салалас сөйлемдер 2-компоненттегі әрекеттің болу-болмауына 1-компоненттегі әрекет шарт болып келеді. Мысалы: Осыдан келіп көр, жазаңды менен аласың (Мұқанов). Бермесің бар, ол кедейді неге әуре қыласың (Майлин).

Салалас құрмаластың түрлері

Көп компонентті салалас сөйлемдер

Тілімізде ойлаудың табиғаты күрделене түсуіне байланысты соңғы кездері 2 компонентті құрмалас сөйлеммен қатар көп компонентті құрмалас сөйлемдер қатары көбейе түсті. Қазақ тіл білілімінде көп компонентті құрмалас сөйлемдер туралы алғашқы пікір айтқан А. Байтұрсынұлы болатын. Ғалым мұндай құрылымдағы сөйлемдерді “өрнекті сөйлемдер” деп атап, оған мынадай анықтама береді: Өрнекті сөйлем деп құрмалас сөйлемнің бастары қосылып, кестелі болып құрылуын айтамыз. Ондай сөйлемдер нақ текеметке, я кілемге салынған түр сияқты болғанмен, өрнек өрнегімен айтылады. Өрнекті сөйлемді айтқанда дауыс көтеріліп, төмендеп әнше оралып, қайырылып отырады. Сондықтан өрнекті сөйлем оралым деп аталады.

Үш немесе одан да көп жай сөйлемдерден құралып, компоненттерінің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп, өзара теңдік қатынаста тұрып байланысқан көп компонентті құрмалас сөйлемнің түрін көп компонентті салалас құрмалас деп атаймыз. Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің негізгі бөліктері өзара екі түрлі мағыналық қатынаста тұрады: 1) бірыңғай қатынастағы көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер, 2) әрыңғай қатынастағы көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер. Бірыңғай қатынастағы көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер дегеніміз - жеке сыңарларының аралығындағы мағыналық қатынастың біртектес болып келуінен түзілген сөйлем түрі. Демек, алғашқы екі сыңар аралығында болатын бір мағыналық қатынас (мезгілдік, түсіндірмелі, қарсылықты және т.б.) келесі сыңарлар аралығында да, болмаса бірінші сыңар мен соңғы сыңарларды өзара байланыстыруда да сақталады. Мысалы: Елегізер жел де жоқ, елең етер үн де жоқ, айналаң тым-тырыс, тыныштық.

Әрыңғай қатынастағы көп компонентті салалас құрмалас сөйлем дегеніміз – жеке сыңарлар аралығындағы мағыналық қатынастың әртүрлі мағыналық қатынаста келіп түзілуінен болған сөйлем түрі. Демек, алғашқы сыңар аралығында болатын мағыналық қатынасты келесі сыңарлар аралығында болатын мағыналық қатынас қайталамайды. Мысалы: Асқар бұл жөніндегі өзінің пікірін сол кездегі баспасөз бетіне жазды, оның жазған мақаласы басылды да, бірақ ол мақала арқылы шара қолданған үкімет жоқ (Мұқанов).

Көп компонентті салалас құрмалас сөйлем құрамындағы сыңарлар тек үш жай сөйлемнің қосындысынан ғана тұрмайды. Олардың сандық дәрежесі артып отырады. Мұндай сөйлем төрт негізді, тіпті бес, алты және одан да жоғары санды болып келуі мүмкін. Карантинде асхана жоқ екен, тамақты бір жақтан береді, онысы суып қалған бірдеңе және ол құрсағымызға жұғын болып жарытпайды, қарнымыз ашады, өліп кете жаздаймыз, сол уақытта тамақ іздеп бармайтын жеріміз жоқ

(Кекілбаев).

Сабақтас құрмалас сөйлем

1. Сабақтас құрмалас сөйлемнің жалпы сипаты

2. Сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары

Сабақтас құрмалас сөйлем деп компоненттері өзара тең болмай, бір-біріне бағына, бағындырыла байланысатын құрмалас сөйлемдерді айтамыз. Бағынушы компоненттің баяндауыш формасы тиянақсыз болып, өз бетінше сөйлем бола алмайды, ал бағындырушы компонент бағыныңқы сөйлемсіз де өз алдына сөйлем болып айтыла алады. Сабақтас құрмалас сөйлемнің бір компоненті бағынушы, тәуелді болып тұрса, екіншісі тәуелсіз, өз бетінше сөйлем бола алады. Бағынышты, тиянақсыз компонент бағыныңқы сөйлем деп аталады да, өз бетінше тиянақты болып тұратын компонент басыңқы сөйлем деп аталады. Сабақтас құрмаластың бағыныңқы компоненті де сөйлем деп аталғанымен онда қалыпты сөйлемге тән қасиеттердің көбі жоқ. Себебі оның сөйлемдік мәні құрмалас сөйлемнің құрамында айтылғанда ғана айқындала түседі. Сабақтас құрмалас сөйлемдегі негізді ой көпшілік жағдайда басыңқы жай сөйлемде беріледі де, бағыныңқы компоненті көбіне сол басыңқыдағы ойды түрлі жағынан айқындап, дәлелдеп түсіндіру үшін қолданылатын қосымша мүше ретінде қолданылады. Мысалы: Түнде күзетші ұйықтап қалғандықтан, қалың жылқы егіске түсіп кетіпті (М. Әуезов). Бұл қасиет, яғни бағыныңқының басыңқы компонентке тәуелді болып, оның тұрлаусыз мүшесі секілді болуы барлық бағыныңқыға тән емес. Мысалы: Кілемдер тұтылып, әсем оюлы сырмақтар жайылыпты (М. Әуезов).

Сабақтас құрмаластың бағыныңқы компонентін айқындауда мынадай белгілер негізге алынады:

1. Компонентінің белгілі шамада сөйлемдік мағына дербестігі болады, яғни бұл компонент тұлғалық жағынан тиянақсыз болғанымен, толық сөйлемдік мағынаға ие болады.

2. Баяндауыш формасы есімше, көсемше, шартты рай тұлғаларымен бірге шылаулардың тіркесуі арқылы жасалып, шартты рай тұрғалы баяндауыштан басқасы өз бастауыштарымен жақтаспайды.

3. Бағыныңқы компонент дербес бастауышты болады.

4. Бағыныңқы компонентке тән интонация - тиянақталмаған интонация.

Жай сөлемдердің бір-бірімен баяндауыш формасының тиянақсыздығына қарай құрмаласуы - қазақ тілінде құрмалас сөйлем жасаудың ең өнімді тәсілі. Бұл тәсіл – сабақтас құрмалас сөйлем компоненттерін бір-бірімен ұштастыратын ең негізгі және өте жиі қолданылатын түрі болумен қатар, сабақтас сөйлемді салаластан ажыратып танытатын басты белгі болып та есептеледі. Бағыныңқы компонент баяндауышы қызметін атқарып, оны басыңқымен сабақтастыра құрмаластыратын етістік түрлеріне мыналар жатады:

1) көсемше, 2)

Поиск по сайту: