Арнайы міндеттер

ҰСЫНЫСЫ БОЛУЫ Құрылыс материалдарымен бұйымдары арналуына қарай дұрыс пайдалануға және анықтауға әдісті таңдауға, сонымен қатар ақпараттарды өздігінен өндіруге бейімді мамандарды дайындауда келесі тапсырмаларды орындау қажет:

- құрылыс материалдары мен бұйымдардың сапалық талдау әдістерін қолдану және өндіру, дайын өнімдермен технологиялық операцияларды техникалық бақылау облысындағы ғылыми – техникалық прогресстің келешектегі орнын анықтау;

- құрылыс материалдары мен бұйымдарының сапасын анықтау әдістерінің прикинттері туралы түсінік беру;

- материалдардың қасиеттернің, оның құрамы мен құрылымының арасындағы байланыстарды үйрену негізінде техникалық мінездемелердің оптимальды тәуелділігін тұрғызу;

- құрылыс материалдары мен бұйымдарының сенімділігі мен қызмет көрсету ұзақтығын арттыру әдістемелігіне айрықша көңіл бөлу;

- пайдалану ортаны есепке алғандағы техникалық – экономикалық қолданудың базасында әрбір конструкция үшін материалдарды тиімді таңдау сұрақтарына жауап беру;

- құрылыс материалдары мен бұйымдарының өндірісінің дамуының негізгі бағыттары және олардың сапасын арттыру әдісі;

- энергетикалық еңбектік және материалдық ресурстарды үнемдеудің техникалық – экономикалық мәні;

- БІЛУ ҚАЖЕТТІЛІГІ құрылыс материалдарымен бұйымдарының қасиеттерінің құрылымы мен құралымының бір – бірімен байланысы, оның сапасының бағалауының принципі.

- белгілі бір қасиеттері бар материалдарды алу үшін құрылыс материалдары мен бұйымдарының қасиеттері мен құрылымдарын оптимизациялау әдісі;

- материалдардың, бұйымдардың сапасының конструкцияның қызмет ету мерзімі мен сенімділігіне әсері, коррозиядан қорғау әдісі;нша құрылыс материалдары мен бұйымдарының қасиеттерін бағалауды үйрену және материалдарды сақтауды және жеткізуді ұйымдастыру бойынша түсінік беру.

БІЛУІ Курсты оқу нәтежиесінде студент мынаны білу керек:

- құрылыс материалдары мен бұйымдарының өндірісінің дамуының негізгі бағыттары және олардың сапасын арттыру әдісі;

- энергетикалық еңбектік және материалдық ресурстарды үнемдеудің техникалық – экономикалық мәні;

- құрылыс материалдарымен бұйымдарының қасиеттерінің құрылымы мен құралымының бір – бірімен байланысы, оның сапасының бағалауының принципі.

ПРАКТИКАЛЫҚ ДАҒДЫЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ белгілі бір қасиеттері бар материалдарды алу үшін құрылыс материалдары мен бұйымдарының қасиеттері мен құрылымдарын оптимизациялау әдісі;

- материалдардың, бұйымдардың сапасының конструкцияның қызмет ету мерзімі мен сенімділігіне әсері, коррозиядан қорғау әдісі.

7 Курстың қысқаша сипаттамасы.

Пәнді оқу барысында студенттер құрылыс материалдары мен бұйымдары туралы мәлметтерді меңгеріп, олардың физико-механикалық қасиеттерін білуі керек. Құрылыста қолданылатын материалдар туралы алғашқы түсініктерді береді.

8 Оқу әдістемелік жоспар

9 Әрбір тақырыптың мазмұны

10 Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмыстары

10.1 Студенттердің өзіндік жұмыс тақырыптары

Бөлек ана тәртіп зерттеуі жанында студент дербес жұмысы ескереді және лекциялық және лабораториялық жұмыстардың материалдарының тереңдету талқылауына

11 Білімгерлердің бiлiмiн бағалау туралы ақпарат

Студенттiң әрбiр тапсырма бойынша көрсеткен нәтижелерi қосылып орташа балл шығарылады. Ең жоғары балға тең (100 процент бiлiм)

Бағалау өлшемi

Баға қою саясаты:

Ол әдiлеттiлiк, ашықтық және әрбiр студенттiң еңбегiн толық ескеруге негiзделген. Баға қойған кезде көтермелеу және айып баллдарды болуы мүмкiн.

Қойылаттын талаптар:

Лекция сабақтарына мiндеттi түрде қатысу: қорытынды балдың 5% құрайды. Практикалық сабақтарға (СОӨЖ) қатысу және сұрақтарды талқылауға белсендi түрде қатысу-35%.Үй тапсырмаларын жазбаша немесе ауызша орындау-30%. Iш аралық бақылау, тест немесе жазбаша түрде (эссе)-30%. Барлық тапсырмалар белгiленген мерзiмнен кешiкпей дәл өз уақытында тапсырылуы тиiс, ал кешiктiрiлген жағдайда төмен баға берiледi.

Пәннiң саясаты

1. Студент сабаққа кешiкпеу тиiс.

2. Сабақ үстiнде басқа мәселелермен айналыспауы қажет.

3. Сыртқы көрiнiсi, киiм киiсi талапқа сай болуы тиiс.

4. Сабақтан қалуға болмайды (ауырған т, б жағдайда тиісті құжаты болуы тиіс)

5. Жіберген сабақты студент өз бетінше дайындалып тапсыруы тиіс.

6. Сабақта белсенділік танытпаған жағдаййда және тапсырмаларды белгіленген мерзімде орыындамаған жағдайда қорыытынды балл өте төмен қойылады.

7. Курстастарымен және оқытушылармен қарыым- қатынаста студент мінез- құлық ережелерін сақтай білуі тиіс.

12 Әдебиеттер

12.1 Негізгі әдебиеттердің тізімі:

1. Батырбаев Ғ., Садуакасов М.С. Құрылыс материалдары мен бұйымдары.- Алматы.: Республиқалық баспа кабинеті. 1996 ж.

2. Садуакасов М.С., Батырбаев Ғ. Құрылыс материалдары мен бұйымдары.- Алматы.: Республиқалық баспа кабинеті. 2007 ж.

3. Хамзин С.К., Әбдішүкір Ф.Б. Құрылыс материалдары. Зертханалық-практикалық жұмыстар. Астана.: Фолиант баспасы. 2007 ж.

4. Горчаков Г.И., Баженов Ю.М. Строительные материалы. – М.: Стройиздат. 1986 г.

5. Горбунов Г.И. Основы строительного материаловедения:- М.: ИАСВ, 2004.

6. Материаловедение в строительстве, под ред. И.А.Рыбьев – М.: Издательский центр «Академия», 2006.

7. Микульский В.Г. и др. Строительные материалы (материаловедение и технология), уч. пос.- М.: ИАСВ, 2004.

8. Наназашвили И.Х. Строительные материалы, изделия и конструкции. Справочник.- М.: Высшая школа, 2004.

9. Рыбьев И.Г. Строительное материаловедение – М.: Высш. Шк. 2003.

10. Хамзин С.К. Абдушкуров Ф.Б. Строительные материалы (лабораторно-практические работы) – Астана: Изд. «Фолиант». 2007.

11. Попов Л.Н. Лабораторные испытания строительных материалов; учебное пособие, М.; Высшая школа, 1987 г.

12.2. Қосымша әдебиеттердің тізімі:

12. Баженов Ю.М. Технология бетона. М., ИАСВ, 2002

13. Белов В.В., Петропавловская В.Г., Шлапаков Ю.А. Лабораторные определения свойств строительных материалов. - М.: ИАСВ, 2004.

14. Гипсовые материалы и изделия (производство и применение). Справочник, Под общей редакцией А.В.Ферронской. – М.: Издательство АСВ,2004.

15. Горшков В.С. и др. Вяжущие, керамика и стеклокристаллические материалы: структура и свойства: Справочное пособие. – М.: Стройиздат, 1994.

16. Киреева Ю.А. Строительные материалы: учебное пособие- 2-е изд., Мн.: Новое знание, 2006.

17. Козлов В.В. Сухие строительные смеси. – М.: ИАСВ, 2000.

18. Композиционные материалы: Справочник /Под редак. В.В.Васильева, Ю.М.Тарнопольского. – М.: Машиностроение, 1990.

19. Хрулев В.М. Технология и свойства композиционных материалов для строительства. Учебное пособие для строительно-технологических специальностей ВУЗов. –Уфа: ТАУ, 2001.

20. Хрулев В.М. Протзводство конструкции из дерева и пластмасс. – М.: Высшая школа, 1989.

21. Филимонов Б.П. Отделочные работы. Современные материалы и новые технологии. М.: ИАСВ, 2004.

22. Шубейкин П.Ф., Кухаренко Л.В. Строительные материлы и изделия. Бетон на основе минеральных вяжущих. Примеры задач с решениями: Учебное пособие – М.: Изд-во АСВ, 1998.

23. Юхневский П.И. Строительные материалы и изделия, Мн.: 2004.

24. Строительные материалы: Справочник/Под ред..С.Болдырева и др./– М.: Стройиздат, 1989.

25. Горчаков Г.И, Мурадов Э.Г. Основы стандартизации управления качеством продукции промышленности строительных материалов; М;. Высшая школа. 1984.

26. Воробьев В.А., Комар А.Г. Строительные материалы. М.: Стройиздат. 1971.

Пәннің оқу методиқалық қамтамасыз ету картасы

Техникалық мамандықтардың кафедрасы

Кесте

ДӘРІСТІК САБАҚ КОНСПЕКТІЛЕРІ

1 дәріс. Кiрiспе

"Материалтану" курсы құрылыс инженерлерiн дайындауға арналған оку жоспарында құрылыс өндiрiсiнiң технологиясы, сәулет, темiрбетон конструкциялары, металл конструкциялары, ағаш пен пластмасса конструкциялары, құрылысты ұйымдастыру және үнемдеу пэндерi үшiн негiзі болып табылады.

Оқу құралы " Материалтану" пәнiнiн бағдарламасына сай, мына кұрылыс мамандыктарына арналып жазылған: 050729 "Құрылыс", 050730 "Құрылыс материалдары, бұйымдары мен конструкцияларын өндiру", 050420 "Сәулет", 050506 "Экономика", 050507 "Менеджмент", 050732 "Стандартизация, метрология және сертификация" және 050720 "Ағаш өндеу технологиясы" студенттерiне кұрылыс материалдары мен бұйымдары туралы материалдарды қамтиды.

Кiтапта түрлi кұрылыс материалдары мен бұйымдары бiр iздi баяндалады: алдымен материалға жалпы түсiнiк берiлiп, әрi қарай ол қандай шикiзаттан өндiрiлетiнi, алынған заттың, бұйымның қасиеттерi және соңғыларға байланысты олар қай жерде қолданылатыны айтылады. Осы бiр iздiлiктi сақтай отырып, әр тарауда қаралған құрылыс материалдарының сапасы, оның құрылымына байланыстылығы ескерiлген. Ал оларды өзгерту арқылы қажеттi бұйым өндiруге болатындығына көңiл аударылды.

Оқу құралында құрылыс материалдары мен бұйымдарды өндiру технологиялары алғашқыларды әртүрлi сапада алу әдiстерi ретiнде қаралды. Өйткенi кұрылыс материалдары мен бұйымдарын қажеттi сапада шығару үшiн, олардың құрамы мен соңғыға тiкелей байланысты олардың құрылымы да, керектi бағытта технологиялық процестер арқылы өзгертiледi.

Кiтапта, қолданып жүрген құрылыс материалдарының барлық түрi қарастырылған. Металл материалдар мен бұйымдар, сондай-ақ асбестцемент, шыныпластик, полимербетон, т.б. материалдар бар. Ғимараттағы жылу энергиясын едәуiр үнемдеуге септiгiн тигiзетiн жылу өткiзбейтiн және бөлмелердiң акустикалық жайлылығын қамтамасыз ететiн материалдарға да көп көңiл бөлiнген.

Жоғары техникалық оқу орынның механикалық, көліктік, металлургиялык т.б. мамандықтарының студенттерінің оқу ісінде «Материалтану және конструкциялық материалдар технологиясы» пәнінің мәні үлкен. Болашақ маманның жалпы техникалық біліміне және инженерлік дайындығына қажет техникада колданылатын конструкциялык материал мен қорытпа жөніндегі мағлұматты осы пән береді.

Зертханалық сабакта студент өзінің теориялық білімін жетілдіріп, жұмыс орындауға бейімделіп, өнеркәсіпте қолданылатын қорытпаның құрылымы, қасиеті т.б. үйренеді.

Бақылау сұрақтар:

1 Материалтану қандай пәндердің негізі.

2 материалдардың түрлері.

2 дәріс. Құрылыс материалдардың негізгі қасиеттері

Жоспар:

1 Құрылыс материалдарын топтастыру;

2 Құрылыс материалдарының қасиеттерiн стандарттау.

2.1 Құрылыс материалдарын топтастыру

Құрылыс материалдары өздерiнiң қасиеттерiне байланысты әртүрлi бұйымдар, конструкциялар жасау үшiн қолданылады. Ол бұйымдар құрылыста қолдану шартына сай алуан түрлi болады. Мысалы, көп қабатты үй салу үшiн мынадай бұйымдар, конструкциялар пайдаланылады: фундамент, баған, арқалық, кабатаралық және төбелiк жабындар, сыртқы және бөлмеаралық қабырғалар. Үй құрылысында бұлардан басқа, жылу-дыбыс-ылғал өткiзбейтiн бұйымдар да қолданылады. Пайдаланылатын орнына, атқаратын мiндетiне байланысты құрылыс материалдары екi топқа бөлiнедi.

Бiрiншi топта: үйлерге басқа да ғимараттарға түсетiн күшке төтеп бере алатын, конструкциялар деп аталатын материалдар жатады. Олар: 1) табиғи тас материалдар; 2) минералды шикiзаттарды термиялық әдiспен өңдеу арқылы алынатын материалдар - керамикалык бұйымдар, шыны ситалдар, байланыстырғыш заттар, металдар; 3) минералды байланыстырғыш заттардың негiзiнде дайындалатын материалдар - бетондар, темiрбетондар, құрылыс ерiтiндiлерi, автоклавта өндiрiлетiн бұйымдар; 4) органикалық материалдар - ағаш материалдар, органикалық байланыстырғыш заттар, полимерлер; 5) композициялық материалдар - асбестцемент, бетонполимер, фибробетон, шыныпластик.

Екiншi топта: арнаулы мiндет атқаратын конструкцияларда (бұйымдарда) пайдаланылатын "арнаулы орындарда қолданылатын" материалдар жатады. Бұлар - бұйымдардың эксплуатациялық қасиеттерiн жақсарту, үйдiң iшiн - жайлы, ал сыртын көркемдеу мақсатымен, әрi конструкцияларды зиян келтiретiн ортадан қорғау үшiн қолданылады. Олар: 1) жылу өткiзбейтiн жылуизоляциялық материалдар (шыныдан iстелiнген мақта, ағаш талшықты плиткалар, арболит, т.б.); 2) дыбыс өткiзбейтiн материалдар (тесiктелген - перфорацияланған ағаш жоңқалы тақталар, акмигран, фибролит); 3) тыстағыш (өндегiш) материалдар (табиғи тастардан iстелiнген үйдiң iшiн, сыртын әшекейлейтiн, оларға өң беретiн мәрмәр, гранит тақталар мен жасанды материалдар - керамикалық такталар, т.б.); 4) коррозияға төзiмдi материалдар (сыр, лак, бояулар, металл бұйымдарының бетiне тысталатын - қондырылатын заттар); 5) төбе конструкцияларын жабатын су, ауа өткiзбейтiн гидроизоляциялық және герметикалық (саңылаусыздандырғыш) материалдар (рубероид, толь, мастикалар, герметиктер); 6) отқа төзiмдi кiрпiштер (динас, шамот, т.б.); 7) радиоактивтiк сәулеге төзiмдi материалдар (ауыр толтырғыштар - барит, металл жоңқалар, т.б. негiзiнде дайындалған өте ауыр бетондар).

2.2 Құрылыс материалдарының қасиеттерiн стандарттау

Құрылыс материалдарының физикалық қасиеттерiне: олардың тығыздығы, кеуектiлiгi, ылғалдылығы, су сiңiргiштiгi, аязға төзiмдiлiгi, жылу өткiзгiштiгi, т.б., ал механикалық қасиеттерiне - олардың деформациялық (серпiмдiлiк, пластикалық) қасиеттерi, берiктiгi, қаттылығы, үйкелiске, ұруға және тозуға төзiмдiлiгi, т.б. жатады.

Әртүрлi өнеркәсiптiқ азаматтық, т.б. қүрылыстарда материалдарды белгiлi орында (фундаментте, қаңқада, қабырғада, т.б.) атқаратын қызметiне сай пайдалану үшiн, олардың қасиеттерiн жақсы бiлу қажет. Бұл қасиеттер кұрылыс материалдарының стандарттарында (ГОСТ, ОСТ, т.б.) келтiрiлiген сан көрсеткiштерiмен сипатталынады да, "Құрылыс нормалары мен ережелерiне (СНШ) сәйкес қолданылады. Халықаралық айырбас, сауда жүргізу үшiн әр мемлекет құрылыс материалдарын өндiргенде ИСО -ның (халықаралық стандарттарды бекiтетiн мекеме) талаптарын да бұлжытпай орындауы керек.

Стандарттар орыс тiлiнде жазылатын аттарының бас әрiптерiмен белгiленген: ГОСТ (государственный общесоюзный стандарт) - ол кұрылыс материалдарын өндiретiн кәсiпорындармен, олардың ведомстволығына байланыссыз, мiндеттi түрде орындалатын бүкiлодақтық мемлекеттiк документ, шарттар. ОСТ (отраслевой стандарт) - ол салалық (ведомстволық), РСТ - республикалық, ал СТП - (стандарт предприятия) -кәсiпорындық стандарттар. СНиП (строительные нормы и правила) дегенiмiз - құрылысты жобалау, оны құру үшiн қолданылатын материалдарды тиiмдi пайдалану туралы, барлық мекемелер мiндеттi түрде қолданылатын, бүкiлодақтық норматив документтердiң жиынтығы.

Кұрылыс материалдары саласында ең көп тараған стандарттардың бiрi - ТУ (технические условия) - техниқалык шарттар. Бұларда кұрылыс материалдарын таңбалау, буып-түю, тасу, сақтау туралы шарттар қойылады және олардың үлгiлерiнiң немесе өздерiнiң сапасын сынау әдiстерi келтiрiледi.

Техникалық талап (шарт) қойылған ережелерi бар бұл стандарттар құрылыс материалдарының сапа көрсеткiштерiн нормалайды (мөлшерлейдi). Мысалы, ГОСТ 10178-85 кәдiмгi портландцементтерiнiң мынадай сапа көрсеткiштерiн мөлшерлейдi - ұнтақтық дәрежесiн, яғни майдалық мөлшерiн (нөмiрi, яғни тесiктерiнiң диаметрi 0,08 мм елеуiште (електе) өтпей қалатын цемент қалдығының проценті бойынша анықталады), нормалы қоюлығын (цементтiң нормалы илемiн, яғни қамырын алу үшiн қажеттi су мөлшерi процентi бойынша), ұстасу мерзiмiн (цементтi сумен араластырғанда пайда болған коллоид ерiтiндiсiнiң коагуляциялану салдарынан гель деп аталатын қатты денеге айналу, яғни ауысу уақыттарымен, мерзiмдерiмен сипатталынады), маркасын (цементтiң, оған салмағынан үш есе көп құм қосып дайындалған, ерiтiндiсiнен жасалған үлгiнiң, 20°С-та 28 тәулiк бойы қатайғанда ие болатын, сығу күшiне, берiктiлiк шегiне тең). Портландцементтiң осы келтiрiлген сапаларына стандарт мынадай шарт қояды - елеуiштегi қалдық проценттен артық болмауы, қамырының нормалы қоюлығы 23...26% аралығында болуы, ұстасу мерзiмi 45 минуттан ерте басталмауы, ал ұстасудың аяқталуы 10 сағаттан кем болмауы, құм қосып жасалған үлгiсiнiң берiктiлiгi 400...600 кгқ/см² аралығында болуы керек.

Стандарттарда бiрiншi цифрлар - олардың нөмiрiн, екiншi цифрлар - бекiтiлген жылын көрсетедi; олар 5-10 жылда ғылым мен техника жетiстiктерiне байланысты қайта қаралып, бекiтiлiп отырады. Стандарт шарттарын бұлжытпай, тиянақты, жауапты орындау керек.

2.3 Құрылыс материалы қасиеттерiнiң, оның құрамы мен құрылымына байланыстылығы

Құрылыс материалдарының қасиеттерi, олардың құрамы мен қүрылымына байланыстылығы. Құрамдар - химиялық, минералдықжәне фазалықболып бөлiнедi. Материалдың химиялық, яғни химиялық элементтерден тұратын, құрамына қарай, оның отқа, микроорганизмдер әсерiне төзiмдiлiгiн, механикалық т.б. техникалық қасиеттерiн жорамалдауға болады. Құрылыс материалдары iшiнде көп тараған бейорганикалық байланыстырғыш заттар мен табиғи тас материалдардың химиялық құрамы әдетте оксидтермен (тотыктармен) сипатталынады.

Минералдар - негiзгi және қышқыл тотықтардың өзара байланысуынан түзiледi (құралады). Мысалы, портландцемент құрамында үш кальцийлi силикат - минерал 3СаО SiО₂ (қысқаша С₃S) көбейсе (45-60%), оны құммен, сумен араластырғанда цемент тез қатаяды да, берiктiлiгi өседi.

Фазалық құрам қатты қаңка және ауамен, сумен толған саңылауларда түзiледi. Саңылаулар iшiндегi судың қатты затқа (мұзға) айналуына байланысты, материалдардың қасиеттерi өзгередi - аязға төзiмдiлiгi төмендеп, жылу өткiзгiштiгi өседi.

Көп құрылыс материалдарының құрылымы олардың бөлшектерiнiң (түйiрлерiнiң) iрiлiгiн, формасын өзара орналасуын, байланысуын көрсетедi. Құрылым үш дәрежеде анықталады: 1) материалдың макроқұрылымы (кұрылымдағы саңылаулардың мөлшерi 1-2 мм) жәй көзбен көру арқылы; 2) микроқұрылымы 50-ден 2000 есеге дейiн оптикалық микроскопта үлкейту арқылы; 3) материал құрайтын заттың iшкi құрылымы ондаған мың есе үлкейтiп көрсететiн электрондық микроскопта рентген сәулесiмен зерттеу арқылы.

Қатты құрылыс материалдарының макроқұрылымы конгломератты, ұялы ұсақ санылаулы, талшықты, қабатты, т.б. болуы мүмкiн. Мұнда конгломератты (латынша жиналған, құрылған деген сөз) құрылым әртүрлi. Мысалы құмнан, малта (жұмыр) немесе жарықша (қиыршық) тастардан, осыларды байланыстыратын заттардан құралған құрылым - көбiнесе бетондардың сан-алуан түрлерiне, ұялы құрылым макросаңылаулы газ бен көбiк бетондарға, ұялы пластмассаларға, ал ұсақ саңылаулы құрылым - қамырға көп су қосып, оны күйдiргенде жанып кететiн қосындылар қосу әдiстерiмен жасалған керамикалық материалдарға тән. Талшықты кұрылым ағаш материалдарға - шыны мактадан жасалған бұйымдарға, қабатты құрылым қағазпластқа, текстолитке тән.

Материалдардың микрокұрылымы олардың бөлшектерiнiң мөлшерiн, формасын, материал көлемiндегi санын (оптикалық микроскопта ауданның 1 см² келетiн бөлшек санымен сипатталады) көрсетедi.

Материал түзетiн заттардың iшкi құрылымы, кристалл немесе аморф түрлi болады. Кейбiр заттардың, мысалы кварцтың iзi, құрылымы осы екi түрде де кездеседi; ал кристалды түрi тұрақтырақ. Өйткенi ол әкпен қосылу үшiн 175°С және 1 МПа қысым қажет. Ал аморфты түрде кездесетiн кварцтрепел кәдiмгi температурада (20°С шамасында), ешқандай қысымсыз әкпен байланысып, кристалл - түрлi сулы силикат түзедi.

Құрылыс материалдарының берiк, қатты, балқығыш, т.б. қасиеттi болуы, оларды түзетiн заттардың iшкi құрылымына - кристалл торларының түрiне (текшелi, гексагональды, т.б.) байланысты. Атомдардың кристалл iшiнде орналасуы мен атомдардың аралығын рентген сәулесiнiң заттың атомдық жазықтыктарынан, атомдарынан керi шағылысып, экранға түсетiн дактарына қарап анықтауға болады. Өйткенi, затты құрайтын атомдардың ара қашықтығы рентгендiк сәуле толқынының ұзындығымен шамалас. Электрон сәулесi толқынының ұзындығы, рентген сәулелерiнiкiнен әлдеқайда кем екенi ақиқат. Ренгенограммада майда фазалардың сызықтары өте көмескi көрiнедi, сондықтан оларды жоғарғы дәлдiкпен өлшеу мүмкiн емес. Мұндай жағдайда электронография (электрондардың затқа жұтылмай қарқынды шағылысатындығына негiзделген) заттың өте ұсақ бөлшектерiн зерттеуге кеңiнен пайдаланылады.

Бақылау сұрақтар:

1 Стандарттар түрлері.

2 Минералдар.

3 дәріс. Табиғи тас материалдар және таулы тұқымдардан құрылыс материалдардың өндірісіне арналған шикізат

Жоспар:

1 Руда емес құрылыс материалдары мен бұйымдары. Табиғи тас материалдар, бұйымдар. Жалпы сипаттамалар;

2 Шөгiндi таужыныстары, оларды құрайтын минералдар.

3.1 Руда емес құрылыс материалдары мен бұйымдары. Табиғи тас материалдар, бұйымдар. Жалпы сипаттамалар

Құрылыс материалдары өнеркәсiбi, көп салалы. Ол керамикалық, шыны, цемент өнеркәсiбiнен, т.б. құрылыс материалдары өнеркәсiбi салаларынан тұрады. Осы салалардың бiрi - "Руда емес материалдар өнеркәсiбi" деп аталады. Бұл өнеркэсiп бойынша руда емес тастар таудан шығарылғаннан (босатылганнан) соң, олардан жеңiл-желпi механикалық өңдеусiз-ак, физика-механикалык касиетiн сақтай отырып, тұрпайы өңделмеген шойтастар (БҰТ), жарыкшак тастар және жасанды құмдар, тұрпайы өңделген жолға төсейтiн кеспе тастар, тегiстелiп өңделген қабырғалық блоктар, тыстамалық плиталар өндiрiледi. Бұл руда емес, табиғи тас материалдардың түрлерi, құрылымы, қасиеттерi кiтаптың осы тарауында сипатталады.

Руда емес және тау-кен (руда) жыныстары шикiзат ретiнде күрделi - атап айтқанда, термиялық өндеу арқылы сан-алуан құрылыс материалдарын керамикалық бұйымдарды, шыныларды, құйма тастарды, байланыстырғыш заттарды (цемент, гипс, әктердi), материалдарды, т.б. өндiру үшiн пайдаланылады. Олар туралы маглұматтар кiтаптың 3-бөлiмiнде берiлген. Сондықтан көп салалы құрылыс материалдары өнеркәсiбiнiң сарқылмас базасы (қоры) болып саналатын кен емес және кендi таужыныстарының физика-механикалық, физика-химиялық қасиеттерi мен олардың құрылымын бiлу - өте қажет.

Таужыныстарының құрылымы - олардың минералдық түрлерiнiң пiшiндерiн, өлшемдерiн, кристалдану дәрежесi мен құрылысының өзiндiк ерекшелiктерiн айтады. Таужыныстары әрқайсысының өзiне тән құрылымдары бар үш генетикалык типтерге: магмалық таужыныстары, шөгiндi таужыныстары және метаморфтық таужыныстары болып бөлiнедi.

Магмалық таужыныстары, оларды құрайтын минералдар

Магманың шыгуы мен оның қандай жағдайда суынуына байланысты магмалық таужыныстары: а) тереңдiк магмалық таужыныстары; ә) төгiлме магмалық таужыныстары болып екi топқа бөлiнедi.

Тереңдiк магмалық таужыныстары - жер бетiнен терең жерде жоғары қысым мен жоғарғы температурада баяу суыну жағдайында пайда болған. Бұл жағдайда жыныс кристалдарының мөлшерiне байланысты iрi (5 мм-ден жоғары) түйiрлi, орташа (1-5 мм) түйiрлi не уақ (0,5-1 мм) түйiрлi құрам түзедi. Әр минералдан құралған түйiрлер өзара цементтейтiн затсыз-ақ тұтасып, берiк бiрiгiп кетедi. Мұны жыныстардың үлгiсiн сыққанда, түйiрлердiң бiртұтас болып бiрiккен жерлерi емес, түйiрлердiң өздерi қирауынан аңғаруға болады.

Төгiлме минералдық таужыныстары - магманың жер бетiнде не оған жақын жерде жер бетiндегi қысым мен температурада немесе осыған жақын жағдайда суынуынан пайда болған. Мұндай жағдайда жыныстар тез суынады да, iрi кристалдар түзiп үлгермейдi. Тез суынудың салдарынан, мысалы осы магмалық жыныстарға жататын: диабаздар уақ (0,5-1 мм) кристаллы, базальттар - жасырын кристалды, ал пемза - аморфты (шыны тэрiздi), яғни кристалсыз болады. Бұл жағдайда магмада минералдардың кристалдану жылдамдығы әртүрлi болғандықтан, порфирлi (өте уақ түйiрлер массасына не шыны тәрiздi негiзгi массаға iрi кристалдар ендiрiлген) құрылым да пайда болады. Оған мысал ретiнде порфирлердi жатқызуға болады.

3.2 Шөгiндi таужыныстары, оларды құрайтын минералдар

Шөгiндi таужыныстары - жер қыртысын құраушы магмалық, метаморфтық және көне шөгiндi жыныстарының желге мүжiлу (үгiлу және еру) процестерiнiң нәтижесiнде өз орнынан ажырап, су айдындары түбiнде тұнудан пайда болған жыныстар. Бұл тұнба, яғни шөгiндi екi жағдайда түзiлген: механикалыц - үгiлген түйiрлердiң салмағы әсерiнен және химиялық - судағы ерiтiндiлердiң қанығу концентрациясына жетуi мен алмасу реакцияларының әсерiнен. Сондай-ақ, шөгiндi таужыныстарында олардың құралуымен бiр уақытта не бiраз кейiнiрек түзiлген органикалык қалдықтарда әк тастар, диатомиттер, т.б. кездеседi. Осыларға сәйкес шөгiндi таужыныстары үш топқа бөлiнедi: 1) механикалық шөгiндiлер; 2) химиялық шөгiндiлер; 3) органикалык шөгiндiлер.

Шөгiндi таужыныстарының құрылымы - оларды құраушы түйiрлердiң шамасы, пiшiнi, өзара ұштасуы бойынша анықталады. Бұл жыныстар жер кыртысында горизонталь қатпарлар түрiнде жатқан қабат кұрайды. Оларға көбiнесе қабаттық текстура тән. Сондықтан шөгiндi таужыныстарын кейде қабатты таужыныстары депте атайды. Шөгiндi таужыныстары жер қыртысы массасының 10%-тейiн кұрап, жер бетiнiң 75%-iн жауып жатады.

Шөгiндi таужыныстарының көбiнiң кұрылымы магмалыктардiкiмен салыстырғанда кеуектi болғандықтан, олардың берiктiлiгi төменiрек. Кейбiр шөгiндi жыныстар суда ерiгiш (мысалы, гипс) немесе ерiмейтiн ұсақ бөлшектерге ыдырайды (мысалы, балшық).

Бақылау сұрақтар:

1 Табиғи тастар.

2 Шөгінді таужыныстар.

4 дәріс. Материал, термиялық өңдеумен алынған минералдар

Жоспар:

1 Керамикалық бұйымдар;

2 Шикiзаттар;

3 Балшықты массаны дайындау.

4.1 Керамикалық бұйымның

Керамикалық бұйымдар немесе керамика (гректiң "керамос" -балшық деген сөзi) деп - табиғи саз-балшықтан немесе оны минералдық не органикалық косым шалармен араластыра дайындалған қоспалардан илеу, қалыптастыру, кептiру және күйдiру арқылы алатын жасанды тас бұйымдар.

Керамикалық материалдар құрылымына карай екi негiзгi топка бөлiнедi: кеуектi және тыгыз. Кеуектi материалдардың су сiңiргiштiгi 5%-тен жоғары болады (әдетте 6-20 массалык процент аралығында), бұларға кәдiмгi кiрпiш, керамикалық кабырға тастар тыстаулық (өңдеулiк) тақталар, т.б. жатады. Тыгыз керамикалық материалдар 5%-тен аз су сiңiредi (көбiнесе 1-4%); оларға жататындар: еденге төсейтiн плиткалар, жолға төсейтiн кiрпiш, канализациялық құбырлар (түтiктер), т.б.

Керамикалық материалдар мен бұйымдар қолданылатын орнына байланысты мынадай түрлерге бөлiнедi: 1) қабырғалық бұйымдар (кiрпiш, тиiмдi қабырғалық бұйымдар деп аталатын қуыс керамикалық тастар мен олардан iстелiнген панельдер); 2) үйдiң сыртқы қабырғалары мен iшкi жағын өңдеуге арналған тыстаулық бұйымдар (беттiк кiрпiш, кiшi өлшемдi плиталар, глазурьлендiрiлген плиткалар мен олардың фасонды бөлшектерi бiрқалыпқа келтiрiлген бөлшектер) - карниздер (ернеулер, жактаулар), т.б.; 3) арнайы мiндет атқаратын бұйымдар, материалдар; сантехникалық бұйымдар (жуынатын столдар, қолжуғыштар), ванна, унитаз, от пен қышқылға төзiмдi бұйымдар, жеңiл бетонның толтырғыштары (керамзит, аглопорит), т.б.

Поиск по сайту: