Шогырлардын калыптасуында катпарлар мен жарылу бузылыстардын ролі

Көмірсутектер ұстайтын тұтқыштар жаралу тегі бойынша екі типке бөлінеді:I-тектондық,оларға тектоникалық фактордың әсері басым болады және II тип- седименттік-стратиграфиялық.

Тектондық тип құрылымдардың морфологиялық сипатына сәйкес төрт тип тармағына бөлінеді: антиклиналды,синклиналді,моноклиналді және жақпар (блокты).Антиклиналді тип тармағы ең кең тараған,оларда тұтқыштар табиғи резервуардыңдөңес иінімен бейнеленеді (И.О.Брод бойынша – дөңбеккүмбезді). Тұтқыштардың немесе шектелу сипатына қарай 4 класс белгіленеді: 1-дөңбеккүмбезді бұзылмаған; 2-дөңбеккүмбезді жарылыстармен бұзылған; 3- дөңбеккүмбезді литологиялық шектелген; 4- дөңбеккүмбезді стратиграфиялық үйлесімсіздік бетімен шектелген.Ең кең дамыған дөңбеккүмбезді бұзылған және бұзылмаған шоғырлар.Үшінші класс шоғырлары дельта (атырау) және теңіз жағалау кешендеріне тән,төртінші класс көмілген көтерілімдермен байланысты.Тұтқыштар мен шоғырлардың тектондық типінің екінші тип тармағында синклиналді қатпарлар белгіленеді.Олар табиғи жағдайда өте сирек кезеседі, қабатта су жоқ жағайда гравитациялық фактордың әсерінен қалыптасады.

Моноклиналді тип тармағы – моноклиналдарды экрандау нәтижесінде пайда болған тұтқыштар мен шоғырларды біріктіреді.И.О.Брод оларды тектондық экрандалған,стратиграфиялық және литологиялық экрандалған түрінде белгілейді.Қарастырып тоырған жіктемеде олар тұтқыштың шектелуіне сәйкес класс түрінде алынған: 6 класс – дизьюктивті-экрандалған, 7 - стратиграфиялық экрандалған, 8 - литологиялық экрандалған.Көрсетілген кластардың шоғырлары қабаттық және массивтік резервуарларда кездеседі.Арынды сумен экрандалған шоғырлар ерекше болып өздігінше класқа бөлінген 9 – гидродинамикалық экрандалған.Олар өте сирек және қабатық резервуарларда ғана кездеседі.

Блокты (жақпар) тип тармағы тектоникалық көмпимелер түрінде болады. 10 класс – барлық жағынан тектоникалық шектелген шоғырлар.Мұндай шоғырлар қабаттық және массивтік резервуарларда қалыптасуы мүмкін.

тұтқыштар және олармен байланысты шоғырлардың екінші типі – седименттік-стратирафиялық.Олар алуан түрлі болып, қалыптасуы седименттік, одан кейінгі (постседименттік) және денудациялық.

Блокты (жақпар) тип тармағы тектоникалық көмпимелер түрінде болады. 10 класс – барлық жағынан тектоникалық шектелген шоғырлар.Мұндай шоғырлар қабаттық және массивтік резервуарларда қалыптасуы мүмкін.

тұтқыштар және олармен байланысты шоғырлардың екінші типі – седименттік-стратирафиялық.Олар алуан түрлі болып, қалыптасуы седименттік, одан кейінгі (постседименттік) және денудациялық.

Сумен шектелген шоғырлар өте сирек кездеседі. Мұндай шоғырлар егер мұнай ірі түйіршікті құмды линзаларда орналасып барлық жағынан сумен қаныққан коллекторлық қасиеттері нашар жыныстармен шектелген жағдайда болуы мүмкін.

Әлемдегі белгілі шоғырлардың негізгі бөлігі антиклиналды дөңбеккүмбезді тұтқыштармен ұштасқан.Жаңа шоғырлардың ашылу перспективасы, соның ішінде ірі шоғырлардың ашылуы, қазіргі уақытта бейантиклиналды тұтқыштармен байланыстырылыды.

28 Мұнайгазаналық шөгінділер

Мұнайгазаналық және мұнайгазшығарушы шөгінділердің пайда болуының қолайлы фацияларын және формацияларын айқындау мұнайгаз геологиясында шешуші мәселелердің бірі.

Фация (латынша бет-бейне, кейіп) деп барлық бойында құрамы да, ішіндегі органикалық қалдықтары да біркелкі тау жыныстарын айтады. Олар өзіне тән физикалық-географиялық жағдайда пайда болады. Басқаша айтқанда, геологиялық жасы бірдей, бірақ әртүрлі жағдайда жаралған. Мысалы арна құмдары, көл ізбестастары, теңіз жағалауы малтатастары.

Барлық фациялар негізгі үш топқа бөлінеді: теңіз, құрлық, шығанақ (лагуналық). Фацияларды анықтау үшін жыныстық құрамын, түзілімін, органикалық қалдықтарын, жазық және тік бағытта өзгеріп, басқа жыныстармен алмасу жағдайын зерттеу керек.

Фациялық талдау – көне дәуірлердің физикалық-географиялық жағдайларын бұрынғы қалпына келтіруге мүмкіндік беретін негізгі әдістердің бірі. Талдаудың нәтижесінде құрлық пен теңіз жағалау сызығы, шөгінділер жиналатын бассейндердің суасты бедері анықталады. Теңіз шөгінділері шоғырланған облыстар көпшілік жағдайда тектоникалық төмен майысу учаскелері болып саналады.

Мұнайгаз геологиясында фациялық талдаудың шешетін сауалдарының бірі мұнайгаз жаралуының қолайлы жағдайларында шоғырланған шөгінділердің қимасын және таралу аудандарын белгілеу. Теңіз шөгінділерінің ішінде ең қолайлылары теңіз түбінде тотықсыздану (оттегісіз) жағдайында 100 м-ден 3000 м дейін тереңдікте шоғырланған сазды және корбанатты құрылымдар. Теңізден континентке өтпелі түрлерінен шығанақ шөгінділерін және дельта (атырау) шөгінділерін айта кету қажет, континент тік түрлерінің ішінде көл және батпақ шөгінділері.

Сонымен, соңғы жылдары мұнайгазаналық тау жыныстарына сазды жыныстармен бірге карбанатты жыныстар да жатады. Бұлардың түсі сұр, қара-сұр, қара болады, органикалық заттың мөлшері 0,4-0,5%, битумоидтардың мөлшері 0,02-0,1%. Органикалық заттың көмірсутектеріне қарқынды түрде ауысу жағдайларын зерттеу барысында бірқатар геохимиялық фациялар белгіленеді – айқын тотықсыздану, тотықсыздану және нашар тотықсыздану.

Тотықтану және нейтраль геохимиялық фациялар мұнайгаз жаралу үшін қолайсыз деп саналады. Бұл жыныстар қызыл, ала түсті, органикалық заттың және битумоидтардың мөлшері салыстырмалы азырақ болады.

Геологиялық формация дегеніміз – түзілу жағдайының ортақтығымен сипатталатын жер қабатының негізгі құрылымдық бөлімдерінің белгілі сатыларына сәйкес қалыптасатын тау жыныстары тектік түрлерінің тұрақты бірлестіктері. Формациялар көне геологиялық дәуірлердің палеотектоникалық жағдайларын көрсетеді. Формация құрамына әдетте бірнеше фация кіретіндіктен, формацияны фациялардың жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Формациялардың бейнесін белгілейтін негізгі факторларға – тектоникалық режим, палеогеография және кейбір жағдайларда вулканизм жатады.

Формациялар литологиялық, петрографиялық, шөгінді, магмалық, вулкандық, рудалық болып ажыратылады. Мұнай геологиясында литологиялық формацияларды зерттеу маңызды. Олар негізгі үш топтан тұрады: платформалық, өтпелі белдемдер және геосинклиналдық формациялар. Құрамында мұнайгазаналық тау жыныстары бар формацияларының ішінде көне платформаларға құмды-сазды және карбонатты формациялар жас платформаларға құмды - сазды көмірлі, құмды - сазды глауконитты, сирегірек карбонатты және карбонатты – терригенді, геосинклиналдық және өтпелі белдемдерге көмірлі, карбонатты, терригенді-карбонатты, ұсақ түйіршікті моласса формациялары тән.

Карбонатты формациялар айтылған үш облыстың қималарында кең тараған. Геосинклиналдарда олар әктастар және доломит қабатшалары түрінде кездеседі. Карбонатты жыныстар қарасұр, қара түсті, қалыңдығы жүздеген-мыңдаған метр. Платформада әктастар кең тараған – оолитті, органогенді, органогенді-сынық. Қалыңдығы салыстырмалы азырақ, бірнеше жүз метр. Карбонатты жыныстардың құрамында рифогенді құрылымдар белгіленеді, бұл құрылымдар мұнайгаз жиналымдарының қалыптасуында айтарлықтай роль атқарады. Қазақстандағы ең ірі мұнайгаз кен орындары рифогенді құрылымдармен байланысты.

Құмды-сазды көмірлі формациялар жас платформаларда кең тараған. Формация құрамында теңіз жағалау, дельта, аллювий, көл, батпақ фациялары кездеседі.

Көмірлі формацияларда мұнайгаздың алып және ірі жиналымдары әдетте жоқ деуге болады, көбінесе орта және ұсақ кен орындары тараған.

Мұнайаналық тау жыныстары трансгрессияның ең жоғарғы сатыларымен байланысты шоғырланады. Газаналық жыныстар трансгрессияның бастапқы сатысында қалыптасады.

Қазіргі көзқарастарға сәйкес мұнайаналық тау жыныстарын анықтау үшін келесі белгілер тағайындалған.

- пелит немесе пелит пішінді құрылымы;

- су асты теңіздік немесе су асты континенттік жаралу тегі;

- тотықсыздану немесе нашар тотықсыздану геохимиялық орта;

- сапропелді немесе гумусті-сапропелді бытыраңқы органикалық заттың болуы;

- термокатализ зонасында көмірсутектердің жаралуы үшін толық жеткілікті мерзім аралығында болуы;

- пайда болған көмірсутектердің бөлігін коллекторларға беру мүмкіншілігі болуы.

Мұнайлы жаралу тегіне қолайлы фациялар жане геохимиялык жагдайлар

Мұнай мен газдың жаралу тегі мұнай геологиясының күрделі проблемасының бірі. Бұл мәселе қазіргі күні екі бағытта шешілу жолында, бейорганикалық болжамдар, органикалық теория. Мұнайдың жаралу тегінің органикалық теориясын дамытуда Ресей ғалымы И.М. Губкиннің ролі зор. Мұнайдың пайда болуы үшін бастапқы зат ретінде И.М. Губкин сопропель-битумды, лайды қарастырған. Бұл зат өсімдік-жәндікердің қалдықтары түрінде таяз теңіздердің түбінде жиналады. Органикалық лай қабаты одан жас шөгінділермен жабылады, сөйтіп органикалық зат тотықтану процесіне ұшырамайды. Оның ары қарай дамуы, өзгеруі, оттегі жоқ тотықсыздану жағдайда анаэробты бактериалардың әсерімен өтеді. Органикалық затпен толыққан қабат төмен шөгіп майысу кезінде температура мен қысым өседі, олар көмілген органикалық материалға өзінің әсерін тигізеді. Бұл процестер кейінерек катагенез деп аталған, бытыраңқы органикалық заттың тамшы мұнайға айналуына әкеледі. И.М. Губкин мұнайдың пайда болуын ұзақ уақытқа созылатын процесс деп санаған, соның ішінде бірнеше кезең белгіленген:

- органикалық материалдың шөгінділерде жиналып, оның тамшы мұнайға айналуы, тамшы мұнайды мұнайаналық үйірлерде коллекторға сығып шығару, коллектор бойымен орын ауыстырып қозғалу жолында мұнайдың тұтқыштарда жиналып шоғырлардың қалыптасуы, әр түрлі геологиялық құбылыстардың әсерінен мұнай-газ кен орындарының бұзылуы.

Қазіргі уақытта мұнайдың органикалық жолмен жаралу тегін дәлелдейтін анық мәліметтер белгіленген:

- мұнай-газ шоғырларының 99,9% шөгінді тау жыныстарында орналасқан;

- мұнай мен газдың негізгі қоры ірі седиментациялық бассейндермен байланысты;

-мұнайдың құрамында көміртегі, сутегі, азот, күкірт және парафиннің болуы мұнайдың жәндіктер мен өсімдіктердің қалдықтарынан пайда болғанын көрсетеді;

- жер қабығының шөгінді жыныстарында органикалық заттың мөлшері айтарлықтай мол болуы анықталды;

- мұнай, көмір және тірі организмдердің күліндегі микроэлементтерді салыстыру кезінде олардың бірдей екені айқындалды;

- қазіргі және төрттік теңіз шөгінділерінде сұйық және газ түріндегі мұнай қатарына жататын көмірсутектер анықталды.

Ұзақ геологиялық уақыт аралығында өсімдік-жәндік қалдықтары көмірсутектерге айналады. Шөгінді жыныстардағы органикалық заттың орташа мөлшері 0,7-0,8%, саздарда 0,9-1 % (20-25 кг/м³), әктастар мен құмтастарда 0,2-0,3 % (4-6 кг/м³). Шөгінді жыныстардағы органикалық заттың жалпы массасы 10¹⁴ - 10¹⁵ т.

В.А. Соколов шөгінді құрылымдардың қимасында үш зона белгілейді. Жоғарғы биохимиялық зонада (тереңдігі 50 м дейін) органикалық зат биохимиялық процестердің әсерінен өзгеріске ұшырайды. Осының салдарынан метан CH₄ және көмірқышқыл газы түзіледі. Ортаңғы зонада (1000-6000 м) органикалық заттың термокатагенездік өзгерістері дамиды. Бұл процестер көмірсутектердің пайда болуына әкеледі. Төменгі зонада (6000 м терең) метан түзіледі.

Органикалық заттың мұнайға айналуының маңызды кезеңін Н.Б. Вассоевич мұнай-газ жаралуынның басты фазасы, ал осыған сәйкес тереңдікті басты зона деп қарастырады.

Мұнай мен газдың органикалық жолмен жаралу тегіне қазіргі көзқарастар оны шөгінді – миграциялық теория түрінде қарастырады. Бұл теория бойынша бытыраңқы органикалық масса су айдынының түбінде шөгінді түрінде сазды-карбонатты минералдық затпен бірге тотықсыздану жағдайда шоғырланады. Әртүрлі факторлардың (қысым, температура, катализаторлар) әсерінен органикалық заттың бір бөлігі көмірсутектерге ауысады.

Қазіргі уақытта мұнайшы - геологтар бытыраңқы органикалық заттың күрделі өзгерістердің нәтижесінде шағын - тамшы мұнайға, одан әрі кәдімгі мұнайға ауысуын ұзақ уақытқа созылған көп сатылы процесс түрінде қарастырады. А.А.Трофимук және онымен пікірлес зерттеушілер шөгінділердің жиналуының және шөгінділердегі бытыраңқы органикалық заттың өзгеріске ұшырап мұнайға ауысуының негізгі бес сатысын белгілейді.

1) Теңіз немесе көл бассейнде жиналған шөгінділерде биогендік органикалық зат, онымен бірге липоидты заттар шоғырланады;

2) Теңіз түбінде жиналған шөгінділер өзгеріске ұшырайды, олар нығыздалады, бірен-саран тығыздалып сорылады. Сөйтіп диагенез процесі басталады, бұл жағдайда бактериялардың ыдырату әсерінен органикалық заттың бір бөлігі жоғалады. Сонымен қатар бактериялар денесіндегі жүретін биосинтез нәтижесінде шөгінділерде мұнай қатарындағы көмірсутектер пайда болады;

3) Протокатогенез сатысы – биохимиялық процестер өшіп тоқтатылады. Жер қойнауның температурасы азырақ (50⁰С) болуы органикалық заттардағы термокатализ реакциясының жылдамдығы төмен болатынын анықтайды. Протокатогенез сатысының соңы өзгеріс кезеңін айқындайды: метанның және оның гомологтарының пайда болу процесі күшейеді, төменгі температурада қайнайтын мұнайлы көмірсутектердің генерациясы басталады.

4) Мезокатогенез сатысы. Шөгінділер 3-4 км дейін тереңдейді, температура 150⁰С дейін жоғарылайды. Органикалық заттар белсенді түрде термокатализге ұшырайды, нәтижесінде мұнайлы көмірсутектердің және метан гомологтарының шөгінділердегі мөлшері айтарлықтай көбейеді. Мұнайлы көмірсутектер бытыраңқы органикалық заттан тау жынысы қабатына ауысады. Органикалық заттың өзгеріске ұшырап мұнайға ауысуының маңызды кезеңін, жоғарыда айтылғандай, Н.Б.Вассоевич мұнайдың пайда болуының басты фазасы деп айтуды ұсынған, ал бұл процесс жүретін тереңдік мөлшерін мұнайдың жаралуының басты зонасы деп атаған. Мұнайдың жаралуының басты фазасында көмірсутектердің негізгі бөлігі пайда болып аналық тау жыныстарынан ығысады. Мұнайдың жаралуының басты зонасында қысымның өзгеруінің әсерінен мұнай кеуекті және борпылдақ тау жыныстарына ауысады. Кеуекті, өткізгіштік қабілеті бар тау жыныстарына-коллекторларға ауысқан мұнайдың жаңа өмірі басталады. Коллектор бойымен орын ауыстырып қозғалыс жолында тұтқыш кездессе, сол жерде мұнай шоғыры қалыптасады.

5) Мезокатогенездің соңы, апокатогенез (тереңдік мөлшері 5 км көбірек, температура 180-200⁰С). Органикалық заттың мұнай бөліп шығару қабілеті төмендейді, ендігі жағдайда метанның жаралу мөлшері көбейеді.

Мұнай мен газдың өнеркәсіптік мөлшерде пайда болуы үшін тау жыныстарының құрамында органикалық заттың мөлшері 0,4-0,5% болумен қатар, олардың шөгінділермен бірге көмілуіне және мұнайға өзгеруіне қолайлы геологиялық-тектоникалық және геохимиялық жағдайлар болуы қажет.

Бұл қажетті геологиялық-тектоникалық және геохимиялық жағдайларға келесілер жатады:

- органикалық заттың тау жынысында бытыраңқы түрде біркелкі таралуы;

- органикалық зат су бассейінде шөгінділермен бірге тез арада көмілуі керек, сол себепті су айдынының табаны үнемі төмен майысуы жағдайында болып, бұл жерде қалың қабатты мұнай жарату қабілеті бар шөгінділердің жиналуы;

- органикалық зат шөгіндіге тотықсызданбаған түрінде түсуі керек, оның кейінгі мұнайға өзгеруі геологиялық ұзақ уақыт аралығында оттегісіз ортада жүруі қажет.

Осы кезге дейін мұнайдың жаралу тегінің органикалық теориясын қолдайтын зерттеушілердің арасында органикалық заттың көмірсутектерге айналу процесінің механизмі және факторлары жөнінде қызу дискуссия жүргізілуде.

Бұл факторларға температура, қабат қысымы, микробиологиялық әрекеттер, тау жыныстарының радиоактивтілігі, катализаторлар және геологиялық уақыт жатады.

Органикалық заттың көмірсутектерге ауысу процесіне температураның анықтаушы ролі тәжірибе түрінде дәлелденген, бұл мәселені шешуде температураның төменгі және жоғары шегі нақтылы айқындалған жоқ. зерттеушілердің көпшілігі бұл процесс 100⁰С-тан 250⁰С аралығында белсенді түрде байқалады деп санайды (150-180⁰С аралығында).

Мұнай жоғары температура жағдайында пайда болуын қолдайтын зерттеушілер температураның жоғарғы шегін 300-400⁰С дейін көтереді, дәлел ретінде олар парафин және күкірт қоспалары мұнай құрамында 300⁰С температураға дейін байқалатынын келтіреді.

Бірқатар зерттеушілер шешуші маңызды мәнді қысымға береді. Бұл фактор бойынша да зерттеушілердің пікірі екі бағытта дамыған – төменгі және жоғарғы қысым. Төменгі қысымды қолдайтын зертеушілердің пікірі бойынша, шөгінді 700-800 м жеткен жағдайда органикалық заттар қарқынды түрде мұнайға ауысады. Зерттеушілердің көпшілігі органикалық заттың мұнайға толық ауысуы үшін шөгінділер 2-5 км тереңдікте (жоғарғы қысым) болуы қажет деп санайды.

Органикалық заттың мұнайға ауысуы жолында микробиологиялық әрекеттердің маңызы айтарлықтай екені тәжірибе түрінде дәлелденген. Лабораториялық жағдайда майлы қышқылдардан көмірсутектер алынған. Бактериялардың әсері 1 км тереңдікке дейін жүреді, одан тереңдеген сайын бұл процестер тоқтайды.

Қорыта келгенде, органикалық заттың мұнайға ауысу процесінде барлық факторлардың әрекеті маңызды екенін айта кету қажет.

Мұнай мен газдың жаралу тегінің органикалық теориясына негізделіп мұнайшы-геологтар әртүрлі аймақтарда, ірі мұнайгаз кен орындарын ашты.

Мұнай мен газдың жаралу тегінің бейорганикалық болжамдары. Бұл болжамдар негізіне келесі мәліметтер қойылған:

- фундаменттің тақтатас жыныстарында мұнай-газдың кәсіптік жиналымдарының ашылуы, вулкандық өнімдерде, кимберлит құбырларда, ғарыш денелірінде көмірсутектердің болуы;

- көмірсутектердің пайда болуы үшін жоғары температураның қажеттілігі;

- тәжірибе жолымен жоғары температура және қысым жағдайында көмірсутектерді шығарып алу;

- мұнай-газ кен орындарының терең жарылымдармен байланысы

Мұнайдың жаралу тегінің бейорганикалық болжамын бірінші болып 1877 ж. Д.И. Менделеев тұжырымдаған. Бұл болжам бойынша жарықшақтар бойымен жер қабығының терең қойнауына су өтеді. Ауыр металдардың карбидтерінде, ең алдымен темір карбидінде су буының әсерінен көмірсутектер пайда болады: 2FeC+3H₂О= Fe₂O₃ + C₂H₆

Пайда болған газ тәрізді көмірсутектер терең жарылымдар бойымен жер қабығының жоғары қабаттарына көтеріліп мұнай-газ жиналымдары шоғарыланады. Бұл болжамның дәлелі ретінде мұнай-газ кен орындарының терең жарылымдар бойымен орналасуы келтіріледі.

1889 ж. В.Д. Соколов мұнайдың және басқа битумдардың ғарыштық пайда болу болжамын ұсынды. Бұл болжам бойынша жердің газ қабатындағы көмірсутектер жер қабығында жиналған. Кейінірек көмірсутектер шөгінді тыста шоғырланған.

Мұнайдың жаралу тегінің бейорганикалық болжамдардың қазіргі вариантын Н.А. Кудрявцев, Б.Н. Кропаткин дамытуда. Н.А. Кудрявцевтің пікірі бойынша көміртегі мен сутегі жоғарғы мантияда химиялық элементтер түрінде кездеседі, олар қарапайым көмірсутекті қосындылар құрастырып, терең жарылымдар бойымен жоғары көтеріліп метан, сонан соң сұйық көмірсутектерге ауысады. Ең соңында шөгінді тысқа жетіп кеуек-қуысты тау жыныстарында жиналады.

Мұнай мен газдың жаралу тегін мазмұндайтын мәліметтерді зерттеу нәтижесінде мұнайшы-геологтардың басым көпшілігі органикалық теорияны ұстанады.

29 Тұз тектоникасы - жер қойнауының терең деңгейіндегі тұзды қабаттардың беткі тау жыныстары аймағына қарай көтерілу процесі. Осы процесс нәтижесінде тұз күмбездері, тұзды штоктар, тұзды белестер мен тұзды дөңдер қалыптасады.

Тұз тектоникасының көрініс беруі тұзды қатқабатты көмкерген тау жыныстары тығыздығының әр түрлі болуынан туындайтын қысым айырмашылықтары, іргетас бетінің кедір-бұдыр болуы, терең жарылымдардың ұшырасуы, т.б. факторлармен сипатталады. Біртіндеп жоғары көтерілген тұз жас тау жыныстарының беткі қабатын теседі.

Тұз күмбездері - тұз тектоникасы әсерінен платформалардың ірі ойыстары мен бөктерлік ойпаңдарында қалыптасатын құрылым. Тұз күмбездері тұз массаларының жоғары қарай “ағуы” нәтижесінде қалыптасқан тұзды массив (шток) және дөң тәрізді көтерілген беткі тау жыныстары құрылымынан тұрады. Олардың дөңгелек және сопақша келген түрлері болады. Ауданы 1 км²-ден 100 км²-ге дейін, биіктігі 100 м-ден бірнеше км-ге, ал тұз бетіндегі тау жыныстарының еңістігі 10°-тан 60 – 70°-қа дейін жетеді.

Басты түрлері:

· сақталған (жабық) тұз күмбездерінде тұз ядросы беткі тау жыныстары кешенін тесіп өтпейді;

· бұзылған тұз күмбездеріндегі беткі тау жыныстарын тұз ядросы тесіп өтеді;

· шайылған тұз күмбездері тұз массасының өсуінен немесе аймақтық жер қыртысы көтеріліп, эрозияға ұшырауынан пайда болады;

· таяз Тұз күмбездерінде беткі тау жыныстары жұқа (1500 м-дей) болып келеді.

Сақталған тұз күмбездері ембілік, украиналық және солтүстік америкалық болып бөлінеді. Қазақстанның Каспий маңы синеклизасы өңіріндегі тұз күмбездері сақталған типке жатады.

Поиск по сайту: