 |
АвтоАвтоматизацияАрхитектураАстрономияАудитБиологияБухгалтерияВоенное делоГенетикаГеографияГеологияГосударствоДомДругоеЖурналистика и СМИИзобретательствоИностранные языкиИнформатикаИскусствоИсторияКомпьютерыКулинарияКультураЛексикологияЛитератураЛогикаМаркетингМатематикаМашиностроениеМедицинаМенеджментМеталлы и СваркаМеханикаМузыкаНаселениеОбразованиеОхрана безопасности жизниОхрана ТрудаПедагогикаПолитикаПравоПриборостроениеПрограммированиеПроизводствоПромышленностьПсихологияРадиоРегилияСвязьСоциологияСпортСтандартизацияСтроительствоТехнологииТорговляТуризмФизикаФизиологияФилософияФинансыХимияХозяйствоЦеннообразованиеЧерчениеЭкологияЭконометрикаЭкономикаЭлектроникаЮриспунденкция
Тау-кен ісін барлау, байыту
Пайдалы қазбалардың жатқан жерін іздеп табу үшін немесе олардың кейбір зерттелмеген жаңа аудандарын ашу үшін жүргізілген жұмыстарды кен іздестіру деп атайды.
Жер қойнауында жатқан пайдалы қазындыларды табу үшін кен қазындыларын жүргізу немесе барлаудың ерекше әдістерін қолдану каЖет болады.
Геофизикалық барлау арқылы жер қойнауында металдың бар екенін ғана емес, сонымен қатар кеннің аумағын, оның жатыс түрлері мен элементтерін де білу көзделеді.
Кенді геологиялық әдісімен зерттеу жүмыстары әдетте үш сатымен іске асырылады. Олар мыналар: алғашқы барлау, толық барлау және пайдалану барлау.
Алғашқы барлаудың нәтижесінде кеннің қоры, оның жатыс түрлері мен элементтері, руда мен бос жыныстары туралы тек шамамен белгіленеді. Алғашқы барлаудың қорытындысы бойынша кенді пайдаланудың экономикалық тиімділігі анықталады. Содан кейін толық барлау жүмыстары қолға алынады.
Толық барлау жұмысының нәтижесінде кен қорының ең тұжы- рымды көлемі анықталады, руданың түрлері, олардың қай учаскеден екені мәлім болады.
Пайдалану барлау кен қазу процесімен қоса-қабат жүргізіледі.
Рудасы бар кендерді қазу жұмыстары үш сатылы болады: кенге жету, дайындық және тазарта қазу. Кен қазбалары екі әдіспен: ашық және жерасты қазу әдістерімен орындалады. Пайдалы қазындылар жер бетіне жақын жатқан кезде ғана ашық әдіс кеңінен қолданылады.
Рудалы кендер көбінесе тереңнен кездеседі. Сондықтан оларды қазып алу жұмыстары негізінен жерасты тәсілімен орындалады.
Барлық қазбаларды өздерінің атқаратын қызметіне қарай мына топтарға бөлеміз:
1. Барлау қазбалары;
2. Күрделі қазбалар;
3. Дайындық қазбалары;
4. Тазарту қазбалары.
Кенді дайындау үшін ең алдымен жер бетінен түрлі қазбалар жүргізіп, оған жету керек. Ол үшін сол жерге рудник салынады. Рудник бір немесе бірнеше шахтадан, штольнядан, карьерден және толып жатқан жер үстіндегі цехтардан құралады.
Жер астындағы қазылуға тиісті рудалы кендерге шахталар, штольнялар, квершлагтар салу арқылы жетеді. Бұл қазбаларды күрделі немесе кенге жету қазбалары деп атайды.
Кенді тазартып қазып алу деп кеннің дайындық жұмыстары жүргізіліп болғаннан кейін руданы мүмкіндігінше түгел қазып алуды атайды.
Тазарта қазу жұмысының көлемін, сондай-ақ бір мерзімнің ішінде қызмет ететін қабаттардың санын анықтау үшін шахтаның бір жылда беретін жоспарлы өнімін, қолданылатын кен қазу системасын білу қажет.
Байыту фабрикасынан шығатын концентрат неғүрлым сапалы болса, одан шығатын металл солғүрлым таза болады, онда ол металлургия зауыттары үшін тиімді болады.
5 Кен байытудың қажеттілігі
Қазіргі кезде жер қойнауынан алынатын барлық кең түрлерінен халық шаруашылығының белгілі бір салаларында қолдануға болатын бағалы зат алу үшін кеңдер алдын ала байытылады. Байытудың нәтижесінде бағалы минералдар тау жыныс минералдарынан бөлініп алынады. Байыту өнімдері концентрат және қалдық деп аталады. Концентратта металдың проценттік үлесі кендегі бағалы зат үлесімен салыстырғанда ондаған не жүздеген есе артады. Соның нәтижесінде, оларды металлургиялық қорытқанда шығарылатын шығын көлемі өте азаяды. Екіншіден, егер байыту процестерін қолданбаса, онда жер қойнауынан тек бай кендерін ғана тауып пайдалануға болар еді. Ал ондай кен көздері қазір сирек кездеседі. Демек, өндірістік кен қоры өте аз болған болар еді. Үшіншіден, кен орнынан тек металға бай, бірақ көлемі аз учаскеден кен қазып алу үшін ірі қуатты машиналарды қолдану мүмкіндігі болмай, тек қол еңбегі ғана жұмсалар еді. Оның көзі кен қазып алу өнімділігін өте төмендетер еді.
Төртіншіден, егер кеңде бірнеше металл болса, ол кен байытылмай металлургиялық зауытқа түссе, онда негізінде тек басты металл ғана алынады, ал басқалары іс жүзінде алынбайды. Демек, кең комплексті пайдаланылмайды. Неғүрлым кеннен зат көп және толығырақ бөлінсе, оның өзіндік құны төмендейді, сөйтіп, жұмсалған шығын қайтарылып қана қоймай, үлкен пайда да түсіреді. Бесіншіден, байытуды қолданудың нәтижелерінде кең шығатын орыннан (шахта, карьер) металлургиялық зауыттарға тек концентраттар ғана тасылады, ал қалдық сол орында қалып қояды. Демек, тасымалдау шығыны көп азаяды. Осы келтірілген жайлардан кен байытудың халық шаруашылығын дамытуда үлкен маңызы бар екенін анық байқауға болады. Сонымен, байыту деп кең құрамындағы минералдарды бірінен-бірін бөліп, оларды тиімді пайдалануды атаймыз.
6 Кенді қазып алу әдістерінің өндірістік салалары
Дүние жүзіндегі 40000 мамандық ішіндегі ең шешуші және маңызды мамандық - тау-кен болып есептеледі, ал екінші мамандық, ол ауылшаруашылығы болып тұр. Тау-кен мамандығы арқылы жер қойнауындағы минералдық шикізаттар және тағамдар дайындауда мамандар керек болды. Бұлардың қатынасынсыз басқа өндірістер, олардың әр түрлі салалары ешнәрсе жасап шығара алмайтындығы анық. Жер қойнауы ресурстарының жылдар өткен сайын азая беретіндігі және пайдалы қазындылардың екінші рет пайда болмайтындығы анықталған. Сондықтан жер қойнауындағы барлық кен қорын мемлекет тарапынан міндетті түрде есептеп отыруы қажет және жылдан жылға өндірілген кен көлемін қадағалау пайдалы қазындылар қорының ысырапсыз өндірілуіне зор ықпалын тигізеді.
Ол үшін кен өндірудегі ең тиімді тәсіл мыналар:
1. Ұтымды және нәтижелі кен өндіру технологиялық процестер желілерін қолдану; өндірілген кен ішіндегі барлық металдарды түгелімен байытып және айырып алу; кеннің ысырап болуы және өндірілген кен ішіндегі металдардың сирексуі жобаланған мөлшерден асып кетпеуі;
Өте құнды кендерді ұқыпты түрде қопару және құндылығы төмендеу кендермен араластыра отырып сапалылығын біркелкі мөлшерде қалыптастыру;
2. Әрдайым барлау жұмыстарын үздіксіз жүргізіп отыру; Кеннің аумағын, кен қорын және металл мөлшерін анықтау;
3. Кен өндіру технологиясы процестерін жобалағанда жан-жақты ғылыми және өндірістік тәжірибе жұмыстарының нәтижелерін, жаңа құрал-жабдықтар мен машиналарды пайдалануды енгізу.
Әдебиет: Қос.: 11 [85-86]
Бақылау сұрақтары:
1. Дүние жүзіндегі ең шешуші мамандықты атаңыздар.
2. Кен өндірудің ең тиімді тәсіліне нелер жатады?
3. Пайдалы қазындылар екінші рет пайда бола ма?
Жаңа сөздер мен сөз тіркестері
ең шешуші - самый решающий айырып алу - разделить маңызды - важный сирек - редко шикізат - сырье тағамдар - продукты питания сала - отрасль қопару - подрывка
мемлекет тарапынан - со стороны государства араластыру - перемешивание ысырапсыз - без потери үздіксіз - непрерывно ықпал - влияние кеннің аумағы - объем руды тиімді тәсіл - удобный метод кен қоры - запас руды
ұтымды және нәтижелі - выгодный и продуктивный металл мөлшері - количество металла азаю - убавиться; убывать; уменынаться құндылығы төмен кен - руда с низким качеством желі - сеть
2-тапсырма. Мәтінді мазмұндап, жоғарыдағы жаңа сөздер мен сөз тіркестерін жаттаңыздар.
3-тапсырма. Мәтін бойынша сүрақтарга жауап беріңіздер.
Дүние жүзіндегі мамандықтардың ішіндегі ең маңыздысы қай мамандық болып саналады? Ал екінші мамандыққа қай саладағы мамандықтар жатқызылады? Жер қойнауындағы ресурстар, пайдалы қазындылар 2-ші, 3-ші рет пайда бола ма? Кен өндірудегі ең тиімді тэсілдерді атаңыздар.
. Пайдалы кенді қазып өндіру тәсілдері. Грамматика.
Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары
1. Грамматика.
2. «Пайдалы кенді қазып өндіру тәсілдері» тақырыбына тапсырмалар орындау.
7 Пайдалы кенді қазып өндіру тәсілдері
Шақты өндірісін ұйымдастыруда, әсіресе, ашу, дайындау тәсілдерін, қазу жүйелерін таңдауда кенорнының шекті пішіні мен кеңістікте орналасу жағдайы үлкен әсер ететіні белгілі.
Көмір, көбінесе, жер қойнауында айналадағы жыныстармен стратиграфиялық байланыстағы жазық плита түрінде жатады. Оны қат немесе тақта деп атайды. Тау-кен энциклопедиясы тұжырымдамасы бойынша тақта деген - қалыңдығы өрістеу ауданынан бірнеше шама кіші, нышандары біркелкі, төбесі мен табаны параллель жазықтықтармен шектелген жалпақ пішінді геологиялық дене.
Жекелеген шақты салуға арналған кенорнын немесе оның бөлігін шақты алабы деп атайды. Шақты алабы жазылым және құлама бағыттарымен сипатталады. Жер астында жатқан көмiр тақтасы горизонтал жазықтығымен қиылса, ол қиылыс ізі - жазылым сызығы немесе жазылым, ал тік жазықтықпен - құлама сызығы немесе құламасы деп аталады. Тақтаның жерасты орналасуы төрт жатыс элементімен анықталады: жазылым және құлама сызықтары, қалыңдығы - m, құлама бұрышы - α.
Шақты алабының пішіні (конфигурациясы) негізінде кенорындарының жатыс жағдайларымен тікелей байланысты. Жатыс элементтері мен таугеологиялық және таутехникалық жағдайлары тұрақты кенорындарында жобалаушылар мүмкіндігінше тіктөртбұрыш пішінді шақты алабтарын жасауға талпынады.
Бiр жыл не бiртәулiк ішінде жербетіне шығарылатын пайдалы кендерді - шақты өндірістік өнiмділігі дейді. Шақтының жылдық өнiмділігі жоғары болған сайын шақты алабының мөлшерi де, пайдалы қазбаның өнеркәсіп қоры да мол болады.
Тапсырмалар:
1. Жаңа сөздерді оқыңыз, аударыңыз.
2. Мына сөздердің синоним сыңарларын табыңыз: орынсыз, қалдық, нашарлау, жеткілікті, айқындау.
3. Шылау сөздерді еске түсіріңіз.
4. Септеулік және жалғаулық шылауларды қатыстырып сөйлемдер құрастырыңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тұрсынова Г. Т. Кәсіби қазақ тілі: оқулық: жоғары оқу орындарының техникалық мамандықтарына арналған / Г. Т. Тұрсынова. Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 324 б.
2. Сағынов А.С., Смағұлов З.М., Арыстан И.Д., Исабек Т.К. Пайдалы кенорындарын қазып өндіру технологиясы.. Қарағанды, 2006.
3. Көшербаев Қ.Т Кен байыту негіздері. Алматы, 2011.
4. Бегалинов Ә. Тау-кен кәсіпорындарының жерасты кешендерін жобалау Алматы, 2011.
5. Кинбаева А.Б., Қоңырова Н.Ә. Тау-кен институтының студенттеріне арналған кәсіби мәтіндер жинағы. Қарағанды, ҚарМТУ, 2009.
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары (2-тақырып) [қосымша 10, 18]
1. Грамматика
2. «Қазақстанның пайдалы қазбалары» тақырыбына шығарма.
8-тақырып. Шақты алабын даярлау тәсілдері. Грамматика.
Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары
1. Грамматика.
2. Шақты алабын даярлау тәсілдері (осы тақырып бойынша студенттерге сұрақтар қою, берілген тапсырмаларды орындау).
Шақты алабын даярлау тәсілдері
Шақты алабын ашу кезінде пайда болатын тау-кен қазбаларын (үңгілерін) - негізгі, ал кен қазуға дайындық кезіндегілерін - даярлау үңгілері деп айырады.
Шақты алабын даярлау дегеніміз – ашылған алабты бөлшектеп, көмір қазуға қажетті тау-кен үңгілерін өткізу.
Шақты оқпаны, шақты алабының орта тұсынан өткізiлiп, жазылым бағыты бойынша, оны, екi қанатқа бөледi. Олар, магниттік бағыттауышқа сәйкес шығыс - батыс немесе оңтүстік - солтүстік қанаттары деп аталады. Мөлшерi бiрдей қанаттар - тең қанатты, одан өзгешелері - теңсiз қанатты шақты алабтары деп бөлінеді.
Шақты алабының орта деңгейінен жоғарғы жағы - өрлеме (бремсберг) алабы, ал төменгісі - құлама (еңіс) алабы деп аталады.
Даярлау тәсілдерін таңдауда - тақталардың құлама бұрыштары, кенорнының геологиялық бұзылыстары, тақталар мен жыныстардың сулылығы және газдылығы, шақты алабының мөлшері, шақты желдетілу тәсілі сияқты факторлары елеулі әсер етеді.
Даярлау тәсілдері келесідей жіктеледі:
даярлау үңгілері атқаратын тақталар сандары бойынша – жекелеп және топтап даярлау;
негізгі даярлау үңгілердің орналасуына сәйкес – тақталық және далалық даярлау. Ал бұларға қатысты үңгілерді тақталық және далалық даярлау үңгілері дейді.
Тақталы даярлауда - үңгілердің барлығы көмір өндірілетін тақталар бойынша өткізіліп, қорғалады. Ұзақ мерзімге арналған даярлау үңгілерін бүйір жыныстары тұрақсыздығы мен басқа факторлар әсерінен тақта ішінде қорғау үлкен қиындыққа түсуі мүмкін. Ондай үңгілердің қатарына күрделі және панелдік бремсбергтер мен еңістер, негізгі және магистралді тасыма штректері жатады. Осындай себепті ескере отырып оларды жыныстар арасында өткізген дұрыс. Бұл далалық даярлау тәсілі деп аталады. Далалық даярлау үңгілерін қатты жыныстар бойынша, тазартпа жұмыстары ықпалынан тыс аймақтарда орналастырған ұтымды.
Далалық даярлаудың кемшіліктері: шақты үстіне шығарылатын бос жыныстар көлемінің өсуі; тақта жатысын алдынан ала зерттелуінің болмауы; ақша қаражат шығынының артуы.
Жекелей даярлауда әр тақта сайын үңгілер өткізіледі. Олар тақта немесе жыныстар бойынша өткізілуі мүмкін. Топтап даярлауда, негізгі даярлау үңгілері бірнеше тақталарға топтастырылып ортақтаса өткізіледі. Тақталарды топтастыруда бүкіл ұзындық бойынша топты үңгілер ғана сақталып тұрады.
Топтап даярлаудың артықшылықтары: қорғалып сақталуға тиісті үңгілердің саны мен көлемінің азаюы; көлік жұмысы тиімділігінің өсуі; желдету жағдайының жақсарылуы.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді аударыңыз.
2. Мәтін бойынша сұрақтар дайындаңыз.
3. Мәтін ішінен септік жалғауларды бөліп көрсетіңіз.
4. Үстеуді еске түсіріп, түрлеріне мысалдар келтіріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тұрсынова Г. Т. Кәсіби қазақ тілі: оқулық: жоғары оқу орындарының техникалық мамандықтарына арналған / Г. Т. Тұрсынова. Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 324 б.
2. Сағынов А.С., Смағұлов З.М., Арыстан И.Д., Исабек Т.К. Пайдалы кенорындарын қазып өндіру технологиясы.. Қарағанды, 2006.
3. Көшербаев Қ.Т Кен байыту негіздері. Алматы, 2011.
4. Бегалинов Ә. Тау-кен кәсіпорындарының жерасты кешендерін жобалау Алматы, 2011.
5. Кинбаева А.Б., Қоңырова Н.Ә. Тау-кен институтының студенттеріне арналған кәсіби мәтіндер жинағы. Қарағанды, ҚарМТУ, 2009.
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары (3-тақырып) [қосымша 10, 18]
1. Грамматика
2. «Кен орындарын ашып, қазып алуға дайындық жасау жолдары» тақырыбына материал жинау.
3.
9-тақырып Көмір кенорындарын жерасты қазып өндіру. Грамматика.
Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары
1. Грамматика.
2. Мәтін бойынша берілген тапсырмаларды орындау.
3. Грамматика бойынша синтаксистік талдау жасау.
Көмір кенорындарын жерасты қазып өндіру
Қазу жүйелері жөнінде негізгі түсініктер. Нақты көмір тақтасының таугеологиялық жағдайы мен кенқазу жабдықтарына айқындалған, кеңістік және уақыт бойынша бір-бірімен қалыптастырылған дайындау және тазартпа жұмыстарының орындалу тәртібі мен ретін - қазу жүйесі деп атайды.
Қазу жүйелеріне мынандай басты талаптар қойылады: орындалатын жұмыстардың қауіпсіздігі, тиімділігі, жер қойнауының құнттылығы, қоршаған ортаның қорғалуы және тағы басқалар.
Тау-кен жұмыстары қауіпсіз жағдайда өту үшін міндетті түрде келесідей талаптар орындалуға тиісті: тазартпа кенжардан ең аз дегенде екі шығыс жолы қалдырылады, кенжарлар үздіксіз желдетіліп тұрады, жерасты жұмыс орындары берікті бекітіледі (тіреуленеді), шаң шығуын, көмір - газ кенетті лақтырылыстары мен тау-кен қозғалыстарын ескеру үшін алдын ала арнайы шаралар қолданылады.
Жоғары тиімділікке жету үшін қазу жүйелердің қаржы, еңбек, энергия, материалдар шығындары төмен деңгейде болуға тиісті. Жұмыс үдірістерін механикаландыру мен автоматтандыру, еңбекті ғылыми түрде ұйымдастыру, қазу жүйелерін дұрыс таңдау, ұтымды конструктивтік шешімдерді қолдану – бұлардың барлығы еңбек шығындарын төмендетуге бағытталған қажетті ұмтылыстар. Жоғары еңбек өнімділігі – барлық қазу жүйелерін тиімді қылдыратын жағдай, өйткені оған дәлел болатыны: 1 тонна қазылған көмірдің өздік құнында еңбек ақысына жататын үлесі 40% дейін құрайды.
Жер қойнауын қорғау мәселесі мемлекет заңында тәртіптелген. Пайдалы кен жоғалымы мемлекет пен халыққа үлкен зиян әкелетіндігі айқын. Жерастында көмір жоғалымы шақтыны жобалау кезінде де, ұтымды қазу жүйені де таңдауда міндетті түрде ескеріледі. Бүкіл көмір өндірісінің, шақтылардың техника-экономикалық көрсеткіштері осы мәселемен байланыстырылады: мысалы, көмір жоғалымы жоғары болған сайын кәсіпорындарға айып салынады, көмірдің өзіндік құны мен бағасы өседі, шақтының қызмет мерзімі қысқарады. Сондықтан бұл талапты орындау барлық басшылар мен мамандардың борышы.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді тыңдаңыз.
2. Жаңа сөздердің айтылуына көңіл бөліңіз, аударыңыз.
3. Жаңа сөздермен сөз тіркестерін, ол тіркестермен сөйлемдер құрастырыңыз.
4. Мәтін бойынша бірнеше сұраулы сөйлемдер құрастырыңыз.
5. 1, 2-абзацтағы сөйлемдерді етістіктің үш шағында жазып шығыңыз.
6. Сұхбат құрастырыңыз. Сұхбат ішінде модаль сөздерді қолданыңыз.
7. Шылаулардың түрлеріне мысалдар келтіріңдер.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тұрсынова Г. Т. Кәсіби қазақ тілі: оқулық: жоғары оқу орындарының техникалық мамандықтарына арналған / Г. Т. Тұрсынова. Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 324 б.
2. Сағынов А.С., Смағұлов З.М., Арыстан И.Д., Исабек Т.К. Пайдалы кенорындарын қазып өндіру технологиясы.. Қарағанды, 2006.
3. Көшербаев Қ.Т Кен байыту негіздері. Алматы, 2011.
4. Бегалинов Ә. Тау-кен кәсіпорындарының жерасты кешендерін жобалау Алматы, 2011.
5. Кинбаева А.Б., Қоңырова Н.Ә. Тау-кен институтының студенттеріне арналған кәсіби мәтіндер жинағы. Қарағанды, ҚарМТУ, 2009.
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары (4-тақырып) [қосымша 10, 18]
1. Грамматика
2. «Минералды шикізаттарды байыту» тақырыбына слайд, презентация әзірлеу.
10-тақырып.
Түсті ауыр металдарды өндірудің жолдары
Түсті ауыр металл кендері көбінесе полиметалды болып келеді. Мысалы, қорғасын-мырыш, мыс-никель сияқты кендер. Осыған орай полиметалды кендерді байытқанда ең алдымен коллективті (мысалы, корғасын-мырыш, болмаса мыс-никель сияқты аралас) концентраттар бөлінеді. Мұндай концентраттарды тағы бір рет флотацияға салады. Бірақ, бұл жолы қосымша арнаулы реагенттер қосады. Ол реагенттер бір металдың минералдарына су жүғатын етіп, екінші біреулеріне су жұқпайтын етіп, әсер етеді. Осындай әрекетпен әр металды жеке концентрат күйінде бөлуге болады.
Сонымен, флотациялық байыту нәтижесінде концентраттың құрамындағы пайдалы металдың мөлшерін 10-15 есе өсіруге болады, яғни 10-15 есе байиды деген сөз.
Бұл алынған концентраттар таза металл өндіру үшін негізгі минерал болып табылады.
Қорғасын өндірісі. Қорғасын таза металл түрінде табиғатта кездескен емес. Жер кыртысында ол негізінде тотық немесе күкіртті минералдар түрінде табылады. Соған байланысты корғасын кендері тотықты кен және күкіртті кен деп бөлінеді. Тотық қорғасын кендері жердің үстіндегі қыртысына жақын жатқандықтан оларды ертеден пайдаланып, қазіргі кезде таусылды деуге болады. Сондықтан қорғасын өндіруде қазіргі кезде тек күкіртті кендер ғана пайдаланылып жүр.
Қорғасын кенінің жеке кездесуі өте сирек. Ол көбінесе мырышпен және мыспен бірге болуы мүмкін. Қорғасынның құрамында аз мөлшерде болса да алтын, күміс, висмут, селен, теллур сияқты құнды сирек кездесетін металдардың болуы мүмкін.
Қорғасын өндірісінде гидрометаллургия әдістері әлі қолданылмай келеді. Ертеден қалыптасып келе жатқан пирометаллургия әдісі күні бүгінге дейін корғасын өндірудің бірден-бір даңғыл жолы болып отыр.
Қазіргі кезде дүние жүзінде өндірілетін қорғасынның 90 пайыздан астамы шахта пешінде қорытылады.
Мырыш өндірісі. Мырыш табиғатта таза металл түрінде табылған емес. Ол көбінесе қорғасынмен, кей жағдайда мыспен бірге полиметалл кендерінің құрамында ұшырасады. Осындай кендерді байытқанда ол мырыш концентраты болып, бөлек айырылады.
Қазіргі кезде мырыш өндірісінде және жалпы өнеркәсіпте металдарды өндіру үшін пирометаллургия, гидрометаллургия, сондай-ақ электрометаллургия процестері қолданылады. Бірі - гидрометаллургия әдісі - сұйық заттарды қолданып металл алу, екіншісі - пирометаллургия әдісі - от қызуын қолданып кеннен қорытып металл алу, үшіншісі - электрометаллургия әдісі - электр тоғы көмегімен металдарды кеннен және концентраттан бөліп алу, металдар мен қорытпаларды балқыту және тазалау (рафинирлеу), сонымен катар оларға сәйкес құрылым беру процестерін камтитын металлургия саласы.
Гидрометаллургия әдісі бойынша кен, концентрат қышқылдың немесе тұздың су ерітіндісімен өнделеді. Сөйтіп, кеннің қүрамындағы керегі металл ерітіндіге көшіріледі. Содан кейін ол металл осы ерітіндіден ең қолайлы және тиімді әдіспен бөлініп алынады.
Пирометаллургия әдісі бойынша кеннен металл өндіргенше барлық процестер от арқылы жоғары температурада жүргізіледі де, металл балқыған сұйық күйінде алынады.
Ертеде металдар негізінен осы пирометаллургия әдісімен өндірілген. Күні бүгінге дейін бұл әдіс маңызын жойған жоқ. Қазірдің өзінде түсті ауыр металдар негізінде тек осы әдіспен өндіріліп отыр деуге болады.
11-тақырып. Арал-Каспий өңіріндегі кен байлықтары
Арал ауданы - Қызыларда облысындағы әкімшілік аудан. 1938 жылы ұйымдастырылды. Орталығы - Арал. Жерінің аумағы 56 мың км2. Тұрғыны 73,9 мың адам (1997 ж.). Қызыларда облысының солтүстік батыс бөлігінде, шөлейт белдемде орналасқан. Оңтүстік бөлігін түгелдей Арал теңізі алып жатыр.
Аудан батысы мен солтүстігінде Ақтөбе облысының Шалқар және Ырғыз аудандарымен, солтүстік-шығысында Қарағанды облысының Ұлытау ауданымен, оңтүстік шығысында Қызылорда облысының Қазалы ауданымен, оңтустігінде Қарақалпақ Республикасымен шектеседі. Жерін солтүстік-батыста Тұран ойпаты, батыста Үлкен және Кіші борсық құмдары, солтүстік шығысын Баршақұм, шығысын Арал Қарақұмы алып жатыр. Қарашоқы, Алтыншоқы т.б. таулар кездеседі. Кен байлықтарынан темір кен тасы, тұздар (мирабилит, астраханит, ас тұзы) борат, мұнай және кварц құмдары мен құрылыста пайдаланатын тастар бар. Арал ауданынын климаты тым континенттік құрғақ.
Аралсор - Батыс Қазақстан облысының батысында, Ойыл алабына орналасқан тұзды көл.
Көл балшығы түрлі ауруларға ем. Қарашаның аяғында мұзы қатып, сәуірдің аяғында ериді.
Арал теңізі- Өзбекстан мен Қазақстан жерінде, Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде орналасқан тұйық көл. Алабындағы шаруашылық мақсаттарға үздіксіз су алу барысында 1998 жылы теңіз деңгейі 18 м-ге төмендеді (1997).
Нәтижесінде теңіз 2 су қоймаға - Үлкен Арал және Кіші Аралға - бөлініп қалды. Арал тұз кендері - Арал теңізі алабындағы түбіне тұздар шөккен көлдер.
Көлдердегі тұз шөгінділері тақта немесе линза пішінде түзілген. Ас тұзының барлық кендерінде қосындылардан көптеп бром, аздап бор мен магний кездеседі, ал йодтың мөлшері өте аз немесе мүлдем жоқ.
12-тақырып. Қарқаралы-Баянауыл өңіріндегі кен байлықтары
Қарқаралы - қала, Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданының әкімшілік орталығы. Қарағанды қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 220 шаршы метр жерде, теңіз деңгейінен 815 метр биіктікте орналасқан. Ең жақын темір жол стансасы - Қарағайлы. Ормандытоғайлы жақпартасты келген көрікті Қарқаралы тауларының шығыс етегінде, Қарқаралы өзенінің екі жағасында жайласқан. Тұрғыны 8,8 мың адам. Іргесі 1824 жылы Ресей империясының әскери бекінісі ретінде қаланған. 1868 жылы уездік қалаға айналды. 1928 жылға дейін Семей облысына қарасты Қарқаралы уезінің, 1928-1930 және 1934- 1936 жылдары Қарқаралы округінің орталығы болды. 1936 жылдан Қарқаралы аудан орталығы, жері шұрайлы, жайылымы малға, қойнауы кенге бай Қарқаралы Орта Азия мен Қытайдан Сібірге баратын керуен жолының торабы ретінде маңызды сауда, кәсіпшілік және мәдени ағарту орнына айналды. Мұнда саяси тұтқындар жер аударылды. Қарқаралының солтүстігіндегі Қарасор көлінің жағасында 1848 жылдан 1930 жылға дейін белгілі Қоянды жәрмеңкесі өтіп тұрды. Мұнда талантты әншілер мен артистер Ә.Қашаубаев, И.Байзақов, Ж.Шанин, Қ.Қуанышбаев, М.Уәлиева өз өнерлерін, ал Қажымұқан Мұңайтпасов күрес бәсекесін көрсетіп тұрды. Қарағайлы қорғасынбарит кен-байыту комбинатыныН; салынуына байланысты Қарқаралы жедел өсті. Қарқаралы ауданының солтүстік-батысын Қарасор кенінің ойысы алып жатыр. Жер қойнауында қорғасын, темір, барит, мырыш, күміс, алтын, флюорит, кварцит, молибден, мыс құрылыс материалдары (гранит, қиыршық тас, құм, саз) барланған. Гранитті тауларында қарағай, арша, тасжарған, ырғай, қараған, долана т.б. өсімдіктер өседі.
Қарағанды облысының шығыс бөлігінде бірнеше полиметалл,
барит, темір және сирек металл кендері шоғырланған алқап. Ол осы аймақтағы екі ірі құрылымның: солтүстік шығысындағы ШыңғысТарбағатай мегантиклинорийі мен оңтүстік батысындағы ЖоңғарБалқаш қатпарлы алыбының орталық бөлігін қамтиды. Қарқаралы ауданында, негізінен, Жоңғар-Балқаш алыбында шоғырланған кейінгі палеозой интрузиялары кең дамыған.
Қарқаралы ауданында 40-қа жуық темір кентасты кен орындары мен "кен білінімдері бар. Олар жасы мен генезисі бойынша, негізінен, тоттар және аз дәрежеде ақшатау кешендері (Сарыбұлақ, Ақбұйрат, Қотыртас, Солтүстік Аномалия, Кентөбе, Батыртас), сондай-ақ, қызылрай кешені граниттерімен (Соқақонған, Тырқусызбай) байланысты кен орындары.
Бұл аудандағы жалғыз өнеркәсіптік нысан Кентөбе-Тоғай темір
кендерінің тобы.
13-тақырып. Кендер құрамы. Грамматика.
Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары
1. Грамматика.
2. Кәсіби мәтін бойынша тапсырмаларды орындау.
Кендер құрамы
Жерасты кендеріндегі металдар басқа пайдалы қазбалармен химиялық қосындыда болады. Кейбір пайдалы қазбалар (алтын, платина, жез) жер астында табиғи таза түрінде де кездеседі.
Кендер құрамындағы металдар санына байланысты жай, сапметалды (құрамында бірақ металл болса) және күрделі, көп металды (құрамында өндіріске жарамды екі немесе бірнеше металл болса) екі топқа бөлінеді. Сапметалды кендер (алтын, күкіртті кендер) күрделі кендерге қарағанда сирек кездеседі. Көп металды кендерге қорғасын-цинк, күміс-қорғасын, жез-колчедан (құрамында жезден басқа мырыш, алтын тағы басқа сирек кездесетін металдар бар) және тағы басқа кендер жатады.
Түсті металды кендердің көбісі сульфидтерге (күкіртті қосындылар) жатады. Техника жетістіктері кендердің өндірістегі қажеттілік орындарын да өзгертті. Мысалы, боксит ертеде темірі аз кендер қатарында саналса, енді электролиз арқылы алюминий алуға пайдаланылады. Карналлит әуелде тек тыңайтқыш ретінде қаралса, енді магний және оның қосындыларын алу үшін қолданылады. Өндірісте пайдалануға жарататын кен ішіндегі керекті компоненттер көлемі мен саны техникалық жетістіктерге және экономикалық жағдайларға байланысты өзгереді. Мысалы, өндіруге жарайтын кендерде металл құрамы былайша болуға тиісті: темір кендерінде – темір 30%; жез кендерінде – жез 0,5 – 0,7%; қорғасын кендерінде – қорғасын 2 – 5%; мырыш кендерінде - мырыш 20 - 25%; алтын кендерінде – алтын 3 гр/т, ал шашыранды кендерде 0,1 – 0,15%; сынап кендерінде – сынап 0,1 – 0,5%. Бірақта, келтірілген көрсеткіштер экономикалық жағдайға байланысты басқаша болуы да мүмкін.
Тотыққан сульфидті кендерден жез, кобальт, никель және тағы басқа металдарды алу флотация арқылы жүргізіледі, ал негізі оны басқаша байытуды тілейді. Сондықтан, кендерді тиімді байыту үшін, оларды қазылып жатқан кездерінде тотығу мен тотықпау шекараларын ажыратып, жер бетіне бөлек шығару керек.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді түсініп оқыңыз.
2. Мәтін бойынша сұрақтар құрастырыңыз.
3. Жаңа сөздер мен сөз тіркестеріне көңіл бөліңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тұрсынова Г. Т. Кәсіби қазақ тілі: оқулық: жоғары оқу орындарының техникалық мамандықтарына арналған / Г. Т. Тұрсынова. Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 324 б.
2. Сағынов А.С., Смағұлов З.М., Арыстан И.Д., Исабек Т.К. Пайдалы кенорындарын қазып өндіру технологиясы.. Қарағанды, 2006.
3. Көшербаев Қ.Т Кен байыту негіздері. Алматы, 2011.
4. Бегалинов Ә. Тау-кен кәсіпорындарының жерасты кешендерін жобалау Алматы, 2011.
5. Кинбаева А.Б., Қоңырова Н.Ә. Тау-кен институтының студенттеріне арналған кәсіби мәтіндер жинағы. Қарағанды, ҚарМТУ, 2009.
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары (11-тақырып) [қосымша 1, 13]
1 Грамматика
2 «Көмір кенорындарын жерасты қазып өндіру» тақырыбына материалдар жинау.
14-тақырып Тау-кен қазбаларын (үңгілерін) сақтау және қорғау әдістері. Грамматика.
Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары
1. Грамматика.
2. Мәтінмен жұмыс жүргізу.
Тау-кен қазбаларын (үңгілерін) сақтау және қорғау әдістері
Тазартпа кенжарлардың жұмысы ұтымды болу үшін маңайдағы дайындау үңгілердің жағдайлары жақсы болғаны қажет. Үңгінің мөлшері, қима ауданы, тіреулердің жалпы техника-технологиялық жағдайлары көпке дейін жұмыс қалыбында болуы, тек ғана, жүйелі түрде сақтаумен, қорғаумен және уақытысында жөндеумен байланысты.
Үңгілерді сақтап қорғауға әр түрлі факторлар әсерін білдіреді:
табиғаттық – тақтаның қалыңдығы мен құлама бұрышы, айналасындағы жыныстардың тұрақтылығы және тағы басқалар;
өндірістік - үңгілердің түрлері, өлшемдері мен пішіні, тіреу материалы, тазартпа жұмыстардың таяулығы, қорғау тәсілі, жұмыстардың тереңдігі және тағы басқалар.
Өндірістік факторларды дұрыс игеру әдістері табылса, тау-кен үңгілерін жөндеусіз сақтауға болады. Бірақта, табан жыныстарын сыдыру, тартпаларды және тіреудің тағы басқа элементтерін айырбастау, сияқты, ұсақ жөндеу жұмыстары қашан да болсын табыла береді.
Үңгілерді жөндеусіз пайдалануды келесідей әдістермен қамтамасыз етуге болады:
үңгілерді тақта ішінде немесе жыныстар арасында дұрыс орналастыру – мұның арқасында уақытша мен тұрақты тіреу қысымдарының әсері төменделеді;
жұмыс істеу мерзімі ұзаққа жобаланған үңгілерді далалы түрде өткізу (жыныстар ішінде);
үңгілердің көлденең қимасын үлкендетіп өткізу – формасы өзгерген жағдайда өлшемдері ереже талабтарының шегінен асып кетпеу үшін;
икемді тіреулерді пайдалану – төбе жыныстарының жалпы отыру мөлшері тұрғылықты тіреулердің технологиялық икемділік шегінен аспауға тиісті (бестізбекті аркалардікі - 700 мм);
қазба алабтарының өлшемдерін анықтауда, тау-кен жыныстарының физикалы-механикалық қасиеттерін, үңгілердің өткізілу қарқыны мен тазартпа кенжарлардың жылжымын, тіреулердің мүмкінді икемділігін ескеру.
Осы аталған талаптар мен шараларды жаңа үңгілерді өткізуде ғана жүзге асыруға болады. Бұрын да өткізілгендер жөндеу арқылы сақталады. Уақыт бойынша да, ұзындықпен санағанда да, үңгілердің 85 пайызының сақтау жағдайлары әр түрлі болады.
Тапсырмалар:
1. Мәтінді оқыңыз, жаңа сөздерге көңіл бөліңіз.
2. Мәтін бойынша бірнеше сұрақтар құрастырыңыз.
3. Септеулік шылауларды конспектілеңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Тұрсынова Г. Т. Кәсіби қазақ тілі: оқулық: жоғары оқу орындарының техникалық мамандықтарына арналған / Г. Т. Тұрсынова. Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 324 б.
2. Сағынов А.С., Смағұлов З.М., Арыстан И.Д., Исабек Т.К. Пайдалы кенорындарын қазып өндіру технологиясы.. Қарағанды, 2006.
3. Көшербаев Қ.Т Кен байыту негіздері. Алматы, 2011.
4. Бегалинов Ә. Тау-кен кәсіпорындарының жерасты кешендерін жобалау Алматы, 2011.
5. Кинбаева А.Б., Қоңырова Н.Ә. Тау-кен институтының студенттеріне арналған кәсіби мәтіндер жинағы. Қарағанды, ҚарМТУ, 2009.
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары (5-тақырып) [қосымша 10, 18]
1 Грамматика
2 «Тау-кен қазбаларын (үңгілерін) сақтау және қорғау әдістері» тақырыбына презентация немесе жоба жазу.
Поиск по сайту: