Касмалогія

Касмалогія – гэта навука, якая даследуе ўзнікненне, развіццё, структуру і ўласцівасці Сусвету ў ягонай цэласнасці і ўпарадкаванасці. Упарадкаванасць выступае як надзвычай важны аспект паняцця “космас”. Ужо ў антычнай культуры было выпрацавана ўяўленне пра Сусвет як гарманічна ўладкаванае ўтварэнне, і слова “κόσμος”, якое азначала адпачаткова “загад” і “усталяваны праз загад парадак” [46, т.4, с.1176], развілося ў грунтоўнае філасофскае паняцце, у якім фіксавалася і замацоўвалася згаданае ўяўленне.

У дадзеным дапаможніку тэрміны “Сусвет,” “космас” (а таксама “ўніверсум”[8] і “метагалакыка”) ужываюцца як лагічныя сінонімы. З аднаго боку, прыродазнаўчы кантэкст апраўдвае такі падыход, бо ўсе яны, з пункту гледжання фізіка, абазначаюць ідэнтычны аб’ект. Акрамя таго, Сусвет (гэтаксама як і космас, універсум, метагалактыка) фізіка найперш спалучаецца з эпітэтамі “бачны”, “успрымальны” “даступны назіранням”[9], што фіксуе тоеснасць згаданых тэрмінаў у надзвычай важным змястоўным аспекце. З іншага боку, аднак, канцэпцыя множнасці ўніверсумаў (мультыверсуму), хоць і не цэнтральная, але прысутная і адметная як у касмалагічнай традыцыі, так і ў сучаснай навуцы, патрабуе ў дадзеным выпадку ўліку субтыльных і тонкіх катэгарыяльных адрозненняў (як гэта мае месца, напрыклад, у інтэрпрэтацыі нашай метагалактыкі як часткі Вялікага Сусвету).

Тым не менш прыродазнаўцы, як правіла, не надта схільныя да выяўлення тонкіх катэгарыяльных нюансаў. (Пра гэта сведчыць, напрыклад, факт досыць распаўсюджанага ўжывання тэрміна “ўніверсум” у множным ліку. З філасофскага пункту гледжання яно выглядае вельмі і вельмі няпэўным, улічваючы, што згодна са сваёй этымалогіяй згаданы тэрмін мае на мэце выяўленне ўсеабдымнасці, усеагульнасці, а таму і ўнікальнасці аб’екта касмалагічных доследаў і разважанняў [34, т.2, c.868; 46, т.11, c.224].) У цэнтры нашай увагі будзе знаходзіцца далей менавіта Сусвет фізіка, г. зн. уладкаваны на аснове фізічных законаў мегасвет, што выступае як аб’ект навуковага вывучэння. Таму пры далейшым ужыванні згаданых вышэй тэрмінаў будзе акцэнтавацца хутчэй іх узаемная блізкасць (што ўласціва фізікам), чым іх вытанчаныя спецыфічныя нюансы (на якія павінен зважаць філосаф).

Тэрмін “касмалогія” ўжываўся ў ХVIII i XIX для абазначэння той галіны метафізікі, якая вывучае Сусвет як натуральную сістэму фізічных субстанцый. Пры гэтым фіксавалася выразная рознасць паміж навуковай – філасофскай (cosmologia scientifica) – і эмпірычнай, эксперыментальнай касмалогіяй (cosmologia experimentalis). Апошняя з цягам часу ўсё больш выходзіла на пярэдні план, і ў дваццатым стагоддзі яна забяспечыла сабе вяршэнства (у плане духоўнага, культурнага ўплыву) над спробамі распрацоўкі філасофскіх яе версій (як гэта мела месца, напрыклад, у творчасці А.Н.Уайтхеда (1861-1947)) [46, т.4, c.1154]. Істотны ўплыў на такое разгортванне падзей мелі поспехі фізікі, якая заўжды выступала як аснова прыродазнаўчай касмалогіі. Прасоўванне наперад у разгортванні фундаментальных фізічных даследаванняў стварала і стварае тэарэтычныя рамкі для фармулёўкі і вырашэння касмалагічных праблем. Дзякуючы інтэнсіўнаму развіццю оптыкі касмолагі маюць у сваім распараджэнні эфектыўныя сродкі для вядзення назіранняў, якія ў сучасных умовах робяць магчымай эмпірычную праверку тэарэтычных пабудоў, што апісваюць гіганцкія касмічныя структуры.

Узаемныя стасункі фізікі і касмалогіі нельга, аднак, уяўляць сабе такім чынам, нібыта яны маюць аднабаковы характар і касмалогіі належыць у іх рамках толькі роля рэцыпіента. У пэўным сэнсе яна папярэднічае фізіцы і выступае як яе перадумова, выконваючы ў дачыненні да яе, значыцца, і донарскія функцыі. Справа ў тым, што “для ўсіх касмічных падсістэм, гэта значыць для адвольна абраных лакальных абсягаў касмалогія вызначае пачатковыя і дадатковыя ўмовы” даследчай дзейнасці [34, т.2, c.866]. Дадзены момант выяўляецца найперш у тым, што грунтоўна важныя для разгортвання фізічных тэорый глабальныя ўяўленні пра прастору і час маюць, фактычна, касмалагічны характар [34,.2, c.866-867].

Шчыльная і глыбокая ўзаемасувязь касмалогіі і фізікі выяўляецца ў тым, што касмалогія экстрапалюе грунтоўныя фізічныя тэорыі[10], асабліва тэорыю гравітацыі, на Сусвет у цэлым [34, т. 2, c.866]. У дадзенай сувязі паўстае пытанне пра апраўданасць і абгрунтаванасць такой экстрапаляцыі, паколькі фізічныя тэорыі абапіраюцца на эксперыменты, што здзяйсняюцца ў зямных умовах. Той момант, што яна кантралюецца назіраннямі, безумоўна, важны і значны, але дадзены кантроль зноў-такі здзяйсняецца зямным назіральнікам. (У дачыненні да гамагеннага размеркавання матэрыі ў Сусвеце, напрыклад, даводзіцца, “што эмпірычна пацверджанай з’яўляецца толькі лакальная ізатрапія, гэта значыць ізатропнае размеркаванне галактык з зямнога пункту гледжання” [40, c.169].)

Аднак калі прызнаць, што нашы зямныя ўмовы з пункту гледжання назіранняў прыродных працэсаў нічога звышасаблівага сабой не ўяўляюць (так званы каперніканскі прынцып), дык можна спадзявацца, што эмпірычны кантроль у выпадку касмалагічных тэорый не менш надзейны, чым у выпадку фізічных тэарэтычных пабудоў[11]. Разам з тым дадзенае дапушчэнне не вынікае з саміх касмалагічных мадэляў: яно мае характар дадатковай адвольнай перадумовы. Увогуле, касмалагічныя экстрапаляцыі фізічных тэорый наўрад ці магчымыя без такога кшталту дапушчэнняў: цяжка ўявіць сабе, што пераход ад распрацаваных на аснове лакальнага зямнога эксперыментавання тэарэтычных канструкцый да глабальных касмалагічных мадэляў можа мець характар непасрэднага абгрунтавання і высноўвання. Пра гэта сведчыць, зрэшты, і досвед сучаснага навуковага пазнання (гл.4.3).

Існуюць, аднак, і іншыя складанасці і цяжкасці, якія робяць касмалогію досыць праблематычнай галіной навуковага пазнання. У першую чаргу ў гэтым плане неабходна падкрэсліць унікальнасць аб’екта касмалагічных даследаванняў. Таму ягоныя ўсеагульныя вызначэнні, яго законы не могуць быць адкрытыя праз параўнальныя працэдуры і на падставе індуктыўных абагульненняў звычайнага характару [34, т.2, c.868]. У такіх умовах падаецца няпэўнай сама магчымасць ужывання паняццяў “усеагульнае” і “закон”, а таму і наяўнасць крытэрыя, які дазваляў бы адрозніваць намалагічныя (заканамерныя) і акцыдэнтальныя (выпадковыя) уласцівасці Сусвету [40, c.170]. У якасці выйсця ў дадзенай сітуацыі прапаноўваецца вылучэнне яго падсістэм і іх разгляд як розных яго ўвасабленняў [34, т.2, c.868]. Найбольш радыкальнае і поўнае рашэнне праблемы ў гэтым плане ўяўляе сабой, аднак, канцэпцыя рэальнай множнасці гэтых увасабленняў, рэпрэзентаваная як у антычнай, так і ў сучаснай філасофіі і навуцы.

Як было падкрэслена вышэй, касмалагічныя тэарэтычныя пабудовы абапіраюцца на вынікі лакальных зямных эксперыментаў: рэальнае эксперыментаванне касмічных маштабаў (прынамсі, на дадзены момант) знаходзіцца па-за межамі чалавечых магчымасцяў. У сувязі з гэтым асаблівае значэнне ў абсягу касмалогіі набывае тэарэтычны ўзровень, бо ў такіх умовах толькі тэорыя “можа выявіць сувязі паміж феноменамі, што выступаюць як лакальныя носьбіты інфармацыі, і глабальнай структурай” [40, c.169]. Разам з тым тэарэтычныя мадэлі (у значна большай ступені, чым у іншых галінах навуковага пазнання) адзначаныя тут пячаткай гіпатэтычнасці і няпэўнасці. І на сучасным этапе касмалагічных даследаванняў стан спраў у дадзенай сферы ў гэтым плане кардынальным чынам не змяніўся. Нягледзячы на тое, што большасць навукоўцаў прытрымліваецца канцэпцыі Вялікага Выбуху, якая выконвае зараз ролю стандартнай касмалагічнай мадэлі, будова космасу можа быць пададзеная ў яе рамках рознымі спосабамі [18, c.77-78].

У сувязі з гэтым не толькі тэарэтычныя, але і метатэарэтычныя кампаненты навуковага пазнання набываюць у абсягу касмалогіі асаблівае значэнне: выбар на карысць пэўнай тэорыі ці мадэлі шмат у чым вызначаецца філасофскімі і метадалагічнымі прыярытэтамі таго ці іншага даследчыка. (Неабходна адзначыць, што шчыльнае ўзаемадзеянне з фізічнай касмалогіяй надзвычай важна і для філасофіі: яна не павінна ігнараваць – і не ігнаруе – вынікі касмалагічных даследаванняў, якія змяшчаюць у сабе істотны праблемны патэнцыял філасофскага ўзроўню.[12])

Хімія

Хімія займае “цэнтральнае” месца ў сістэме прыродазнаўчых навук. Дадзенае становішча з’яўляецца, з аднаго боку, надзвычай спрыяльным для яе развіцця, даючы ёй магчымасці для інтэнсіўнага ўзаемадзеяння і з фізікай, і з біялогіяй. З іншага боку, аднак, знаходжанне паміж фізікай і біялогіяй прынесла хіміі не толькі выгоды, бо яе магутныя суседкі папросту засланілі яе і яна пазбавілася (прынамсі, з боку філосафаў) значнай долі заслужанай увагі. Больш за тое, у такіх умовах паўстала пытанне адносна адметнасці гэтай навуковай дысцыпліны, яе саматоеснасці, спецыфікі яе праблемнага поля і яе метадаў. Фактычна, хімікі заўжды былі вымушаны змагацца за прызнанне, за прызнанне аўтаноміі сваёй сферы ведаў, яе спецыфічнай рацыянальнасці і г. д. [20, c.9].

Калі хімію разглядаць як навуку, што вывучае заканамернасці, на якіх грунтуюцца паводзіны, структура і пераўтварэнні рэчываў (а яна, як правіла, менавіта так і разглядаецца), дык атрымліваецца, што яна мае справу з надзвычай шырокім колам феноменаў і працэсаў. Па сутнасці “гэта навука, што пераходзіць межы паміж косным і жывым, паміж мікраскапічным і макраскапічным” [20, c.9], і дадзеная неабсяжнасць яе праблемнага поля таксама істотным чынам абвастрае праблему яе ідэнтычнасці. Акрамя таго, хімія выглядае у гэтай сувязі як экстэнсіўная па сваім характары навуковая дысцыпліна. Адзначым, што “экстэнсіўнай навукай” (у адрозненне ад фізікі) яе назваў С.Арэніюс (1859-1927), які абгрунтоўваў сваё меркаванне наступным чынам: “Хімія працуе з гіганцкай колькасцю рэчываў, але цікавіцца пры гэтым толькі некаторымі іх уласцівасцямі.” А вось фізіка, на яго думку, мае справу з невялікай колькасцю рэчываў, але пры гэтым імкнецца глыбока аналізаваць вынікі эксперыментаў, што праводзяцца ў яе абсягу. Таму яна з’яўляецца інтэнсіўнай навукай [26, c.168-169].

Тым не менш, нягледзячы на надзвычайную разнастайнасць з’яў, што вывучаюцца хіміяй, можна вылучыць пэўныя агульныя характарыстыкі яе праблемнага поля, істотныя і важныя для яго разумення і вызначэння. У першую чаргу неабходна падкрэсліць, што ў сферы хімічных даследаванняў (як і на іншых кірунках навуковага пошуку) надзвычай важна адрозніваць простыя і складаныя феномены. Выразнае правядзенне такога адрознення (а таксама адрознення паміж простымі і складанымі хімічнымі аб’ектамі, з аднаго боку, і рашчынамі, з іншага) належыць да кола найважнейшых навацый, з якіх распачынаецца развіццё хіміі сучаснага тыпу.

У дадзенай сувязі неабходна адзначыць, што хімікі маюць магчымасць больш смела і ўпэўнена абыходзіцца з паняццем элементарнага, чым фізікі. Справа ў тым, што элементарныя ў хімічных адносінах аб’екты вызначаныя, з імі праводзяцца доследы, распрацаваная іх навуковая класіфікацыя і г. д. У якасці такіх аб’ектаў цалкам справядліва разглядаюцца атамы: іх нельга падзяліць на больш простыя часткі, якія выяўлялі б спецыфічныя хімічныя ўласцівасці.(электраадмоўнасць, энергія іанізацыі і інш.). Такім чынам, у сферы хімічных даследаванняў атам у пэўных адносінах захаваў той статус, што адпачаткова належаў яму ў рамках спекулятыўна-філасофскай і навуковай атамістычных традыцый. (У абсягу фізікі сітуацыя мае кардынальна іншы характар, і даследчыкі мусяць быць вельмі асцярожнымі ў гэтым плане.) Сукупнасць атамаў аднаго тыпу (які вызначаецца зарадам атамнага ядра) выступае як хімічны элемент.

Складаныя рэчывы (хімічныя злучэнні) ўтвараюцца, відавочна, з простых у выніку ўзаемадзеянняў паміж імі, якія называюцца хімічнымі рэакцыямі. Згаданае ўтварэнне адбываецца праз усталяванне пэўнага тыпу хімічных сувязяў, якія не надта лёгка, хаця і магчыма, разбурыць. (Працэс іх разбурэння таксама з’яўляецца хімічнай рэакцыяй пэўнага тыпу.) Уласцівасці складаных рэчываў не зводзяцца да ўласцівасцяў іх кампанентаў, не з’яўляюцца іх механічнай сумай. У дадзенай сувязі паўстае праблема, якая мае філасофскае гучанне і абмяркоўваецца ў рамках філасофіі хіміі, – “праблема рэальнасці існавання элементаў у злучэннях, якія яны ўтвараюць” [4, c.77]. Першасная (найпрасцейшая) цэласная адзінка ўсялякага складанага рэчыва – гэта малекула. Але не кожная малекула прадстаўляе хімічнае злучэнне (не прадстаўляе ў тым выпадку, калі яна складаецца з атамаў аднаго хімічнага элемента). Хімічныя злучэнні таксама ўзаемадзейнічаюць паміж сабой, спараджаючы новыя рэчывы, і адпаведныя рэакцыі таксама вывучаюцца хіміяй.

Неабходна адзначыць, што для хімічнай навукі традыцыйна харктэрныя значна больш інтэнсіўныя, чым для іншых прыродазнаўчых дысцыплін, стасункі з практыкай, з вытворчасцю. Гэта знаходзіць пэўны адбітак і ў самой яе назве. Этымалогія слова “хімія”, зрэшты, не такая празрыстая, як у выпадку касмалогіі, фізікі ці біялогіі і вакол яе вядуцца навуковыя дыскусіі (магчыма, з больш глыбокім, чым чыста гістарычны ці лінгвістычны, падтэкстам). Можна дапусціць, што яно мае ў канчатковым выніку старажытнаегіпецкія карані і ўзыходзіць да выразу “краіна чорнай зямлі” (непасрэднай яго этымалагічнай крыніцай з’яўляецца хутчэй за ўсё слова “алхімія”). Пры гэтым маецца на ўвазе дэльта Ніла і прылеглы да яе рэгіён Старажытнага Егіпта, дзе квітнелі рамёствы, у прыватнасці вытворчасць металаў і шкла [79, c.7-9].

Шчыльная сувязь хіміі з практыкай і вытворчасцю (нават на ўзроўні фундаментальных даследаванняў) робіць яе ў значна большай ступені, чым іншыя навукі, уразлівай і прыступнай для грамадскай крытыкі, якая можа мець розны грунт і характар. Так, на ўзроўні масавай свядомасці яна мае не лепшы імідж, бо праз яе глыбокія ўзаемасувязі з хімічнай вытворчасцю ёй прыпісваецца саўдзел у “экалагічных злачынствах” тэхнагеннай цывілізацыі, у разбурэнні прыроды. Для інтэлектуалаў, крытычна настроеных у дачыненні да сучаснага заходняга грамадства, “хімія – гэта невядомае, гэта незразумеласць грамадскай улады, што зрабілася ўлоўнай”, яна і сёння застаецца “сімвалам і ўвасабленнем злавеснага”, “грамадскай магіяй”, “ал-хіміяй” [34, т.1, c.459]. А вось самі хімікі лічаць такое стаўленне да іх навукі несправядлівым і неабгрунтаваным, бо ў ім ігнаруецца ўсё карыснае, што яна прыносіць людзям.

Поиск по сайту: