Дысцыплінарная структура навукі

З пункту гледжання таго, што навуковае пазнанне мае прадметны характар, скіравана на рэчаіснасць, на яе пэўныя сегменты, яно таксама пэўным чынам выбудавана: за пэўнымі рэчаіснымі сферамі замацоўваюцца пэўныя галіны пазнання – навуковыя дысцыпліны. Дысцыплінарная структура навукі характарызуецца гістарычнасцю, яна змяняецца, мадыфікуецца: паўстаюць новыя сувязі паміж яе элементамі, змяняецца іх сутнасць, узнікаюць новыя элементы. У дынаміцы згаданай структуры выяўляюцца, такім чынам, дзве ўзаемадапаўняльныя тэндэнцыі – да дыферэнцыяцыі і да інтэграцыі навуковых ведаў. Гэтыя супярэчлівыя тэндэнцыі не толькі дапаўняюць адна адну: яны настолькі шчыльна звязаныя паміж сабой, што кожная істотным чынам уплывае на іншую. Дыферэнцыяцыя навуковых ведаў, узнікненне новых навук ускладняе і ўзбагачае сістэму стасункаў у сферы навуковага пазнання і таму спрыяе разгортванню ў ёй інтэграцыйных працэсаў. Інтэграцыйныя сувязі паміж навукамі, у сваю чаргу, могуць паглыбляцца да такой ступені, што на іх аснове ўзнікае новая навуковая дысцыпліна, г. зн. тут адбудзецца прасоўванне наперад у плане дыферэнцыяцыі.

Паколькі ў структуры рэчаіснасці ў якасці найгрунтоўнейшых элементаў выступаюць вялікія прадметныя сферы, істотным чынам адрозныя адна ад адной, але і шчыльна звязаныя паміж сабой, і паколькі кожная з гэтых сфер таксама мае структураваны характар, дык кожнай з іх прысвечаны цэлы комплекс навук. Так, прыроду як быццё, вызначанае іманентнымі яму законамі (І.Кант), вывучаюць прыродазнаўчыя навукі, чалавека як духоўную істоту, сістэму яго сацыяльных стасункаў, усе кірункі і праявы яго творчай дзейнасці ў іх гістарычным развіцці – сацыягуманітарныя. У працэсе згаданай дзейнасці чалавек пераўтварае рэчаіснасць, стварае другую прыроду – сістэму штучных аб’ектаў, якія робяць свет для яго больш утульным, а жыццё ў ім больш зручным і лёгкім. Дадзены аспект чалавечай дзейнасці можа быць ахарактырызаваны як тэхніка, і яму таксама прысвечаны спецыяльны комплекс навук – тэхнічныя навукі. Філасофія, логіка і матэматыка маюць адмысловы статус у сістэме навуковага пазнання, выконваюць у яго абсягу асаблівыя функцыі і займаюць у ім выдатнае месца.

Такім чынам, з пункту гледжання задач, сродкаў і вынікаў навукова-даследчай дзейнасці ў ёй вылучаюцца эмпірычны, тэарэтычны і метатэарытычны ўзроўні. Эмпірычны ўзровень – гэта ўзровень навуковага досведу, які ў агульнапазнавальным кантэксце выступае як сінтэз пачуццёвага і рацыянальнага кагнітыўных пачаткаў, а ў навуковым – набывае метадычна арганізаваны характар. Да асноўных метадаў эмпірычнага пазнання належаць эксперымент, назіранне, вымярэнне, апісанне, мадэляванне і індукцыя. У выніку даследаванняў, здзейсненых на ўзроўні навуковага досведу, фіксуюцца факты, датычныя пэўнай сферы рэчаіснасці, выяўляюцца істотныя сувязі і карэляцыі феноменаў, што да яе належаць. Іх сістэматычны разгляд, іх тлумачэнне, аднак, адбываецца на тэарэтычным узроўні навукі. Асноўнай формай навуковых ведаў на гэтым узроўні з’яўляецца тэорыя, якая і дала яму яго імя. Асноўнай характарыстыкай дадзенай формы з’яўляецца яе сістэмнае ўладкаванне. Тыпічным для навукі спосабам такога ўладкавання з’яўляецца аксіяматызацыя. Найважнейшымі метадамі тэарэтычнага пазнання з’яўляюцца метад ідэалізацыі, уяўны эксперымент, гіпатэтычна-дэдуктыўны метад, метад матэматычнай гіпотэзы, матэматычнае мадэляванне.

Метатэарэтычны ўзровень навукі – гэта ўзровень светапоглядых і метадалагічных яе асноў. На гэтым узроўні яна шчыльна ўзаемадзейнічае з філасофіяй. У кантэксце згаданага ўзаемадзеяння быў выпрацаваны цэлы шэраг метатэарэтычных праектаў (крытычны апрыярызм, фальсіфікацянізм, аперацыяналізм і г.д.). У структуры згаданага ўзроўню ў нашым культурным кантэксце традыцыйна вылучаюцца таксама ідэалы і метады навуковага даследавання і навуковая карціна свету.

Даследуючы рэчаіснасць, якая мае структураваны характар, навука структуруецца ў адпаведнасці з ёю. У гэтым плане яна выяўляе дысцыплінарную будову. Навуковыя дысцыпліны можна згрупаваць у сацыягуманітарныя, прыродазнаўчыя і тэхнічныя – у адпаведнасці з тым абсягам рэчаіснасці, што вывучаецца кожным з гэтых комплексаў навук. Па-за межамі гэтай класіфікацыі застаюцца філасофія, логіка і матэматыка, якія маюць адмысловы статус у сістэме навуковага пазнання.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

1. Як Вы лічыце, ці магчымая адаптацыя спецыяльных метадаў адной навукі да задач і патрэбаў другой? Чаму так ці не?

2. Наколькі пажаданай і плённай для навукі была б, на Вашу думку, такая мадэль узаемадачыненняў эмпірычнага і тэарэтычнага яе ўзроўняў, у якой досвед здзяйсняў бы татальны кантроль над тэорыяй? Ці згодныя Вы з меркаваннем, што на самай справе тэорыя дамінуе над досведам (як даводзіць А.Эйнштэйн у гутарцы з В.Гейзенбергам, “толькі тэорыя вырашае, што можна назіраць” [44, c.92])?

3. Магчыма, найбольш вядомая з суперновых з’явілася на небе 4 ліпеня 1054 г. Яна была настолькі яркай, што яе можна было бачыць нават удзень на працягу некалькіх тыдняў. Аднак дадзеная падзея зусім не згадваецца ў заходніх гістарычных крыніцах гэтай эпохі: Захад, аслеплены верай у арыстоцелеўскую тэзу пра нязменнасць надмесячнага свету, не заўважыў новую зорку, нягледзячы на яе незвычайную яркасць [89, c.93]. Прааналізуйце дадзены факт з пункту гледжання суадносінаў эмпірычнага, тэарэтычнага і метатэарэтычнага ўзроўняў навуковага пазнання.

4. На думку К.Попера, дысцыплінарная структура навукі з’яўляецца фікцыяй. Навукі фігуруюць толькі як адміністратыўныя адзінкі для арганізацыі навучальнага працэсу ва ўніверсітэтах. На самай справе “ёсць толькі праблемы і неабходнасць вырашыць іх” [74, c.5]. А вось В.С.Сцёпін мяркуе, што ў сучасных умовах у якасці зыходнай адзінкі лагічна-метадалагічнага аналізу навуковага пазнання “неабходна разглядаць навуковую дысцыпліну як сістэму складана арганізаваных тэарэтычных ведаў, якія знаходзяцца ў працэсе развіцця, у іх сувязях з досведам, з асновамі дадзенай дысцыпліны, а праз іх з іншымі навукамі і сацыякультурным кантэкстам” [15, с.12]. Якому пункту погляду Вы аддаеце перавагу? Чаму?

1.3. Гістарычная эвалюцыя разумення прыроды ў філасофскай і навуковай культуры

Паняцце прыроды ў рэлевантным для вызначэння сутнасці прыродазнаўства сэнсе фіксуе сферу рэчаіснасці, элементы якой узнікаюць і функцыянуюць незалежна ад чалавека. У гэтым плане прырода супрацьпастаўляецца культуры і грамадству. Філасофскае разуменне прыроды, яе вобраз у культуры, канцэптуальныя асновы яе навуковага (прыродазнаўчага) спасціжэння эвалюцыянавалі, змяняліся з кожнай новай гістарычнай эпохай.

У антычнай Грэцыі з дадзеным паняццем звязвалася найперш здольнасць да спараджэння, здольнасць выклікаць працэсы станаўлення. (У гэтым плане назва “фізіка” больш пасавала б сучаснай хіміі, чым фізіцы [20, c.20].) Разам з тым у раннім антычным мысленні распрацоўваецца і разуменне прыроды як існасці рэчаў, як іх асновы, як іх якаснага ўладкавання [34, т.3, с.58]. Асаблівае значэнне для антычнага разумення існасці прыродных з’яў і працэсаў мела творчасць Арыстоцеля. Менавіта ён ясна і выразна выявіў адрозненне паміж прыродным (якое мае прынцып свайго руху ў самім сабе) і тым, што належыць да сферы чалавечага ўмельства (тэхнэ і поіэзіс) і выступае як перайманне натуральнага. З пункту гледжання ўплыву на далейшае развіццё філасофскіх і навуковых уяўленняў пра прыроду ў антычнай традыцыі неабходна адзначыць таксама пантэістычную канцэпцыю стоікаў (“для біёлага і натурфілосафа Эрнста Гекеля яна была яшчэ і напачатку нашага[7] стагоддзя дзейснай натурфіласофскай крыніцай” [34, т.3, с.509]). У ёй прырода спасцігаецца як боская і творчая сіла.

Сярэднявечча разглядала прыроду ў рэлігійна-тэалагічным кантэксце. Тым не менш у сярэднявечным мысленні – хоць вельмі паступова, але няўхільна – здзяйсняецца тэндэнцыя да прызнання аўтаномнага характару заканамерных сувязяў прыроды і памкненне да яе пазнання ў гэтай аўтаномнасці. (Праўда, яно павінна было ў канчатковым выніку зноў-такі прывесці да Бога, да больш глыбокага ўсведамлення яго мудрасці і ўсемагутнасці.)

Згаданая тэндэнцыя ў сярэднявечнай культуры падрыхтавала інтэлектуальныя навацыі ў разуменні прыроды, характэрныя для эпохі Адраджэння. Грунтоўная роля ў гэтым разуменні належыць пантэістычнаму прынцыпу, і прырода зноў (як і ў стоікаў) паўстае як бясконцая і творчая сіла, як увасабленне боскага духу. Задача чалавека – у тым, каб адчуць і ахапіць розумам гармонію адухатворанага космасу і спрыяць яе ўсё больш поўнаму здзяйсненню. Адсюль вынікае неабходнасць усебаковага вывучэння прыроды і пагрунтаванай на набытых ведах актыўнай дзейнасці ў ёй. Пры гэтым назіраецца памкненне задзейнічаць самыя разнастайныя пазнавальныя стратэгіі і працэдуры – ад магічных практык да карпатлівага індуктыўнага даследавання пэўных сегментаў рэчаіснасці.

На гэтай аснове, з аднаго боку, паўстала механістычнае бачанне прыроды, уласцівае навуцы сучаснага тыпу, што народжвалася ў той час, – бачанне яе як дасканалага механізму. Яго пераняла і асветніцкая філасофія, што арыентавалася на навуку, у рэчышчы якой разгортваліся і творчыя пошукі Канта. Вынікам згаданых пошукаў з’явілася прыведзенае вышэй (гл. 1.2.4) разуменне прыроды як вызначанага законамі быцця. Адэкватная карціна прыродных працэсаў павінна грунтавацца, значыцца, на выяўленні іх фундаментальных законаў, як гэта адбываецца ў класічным прыродазнаўстве.

З іншага боку, не згубілася і іншая традыцыя – традыцыя яе разгляду як жывой і творчай сілы. Гэты разгляд грунтаваўся на дыялектычных прынцыпах, прынцыпах развіцця, універсальнай сувязі, тоеснасці супрацьлеглых пачаткаў. У рэчышчы згаданай традыцыі паўсталі дыялектычна-спекулятыўныя натурфіласофскія канцэпцыі, прапанаваныя ў рамках нямецкага класічнага ідэалізму. Разуменне прыроды як дыялектычна арганізаванай цэласнасці, якая знаходзіцца ў працэсе няспыннага руху і развіцця, характарызуе таксама марксісцкую філасофію, скарэляваную з вялікімі дасягненнямі прыродазнаўства ХІХ стагоддзя, і найперш з эвалюцыйнай тэорыяй.

Ж.Манод разглядае супрацьстаянне згаданых дзвюх традыцый у кантэксце дынамікі і версіфікацыі дачынення чалавека да прыроды. Адпачаткова дадзенае дачыненне мела анімістычны характар. Усе матэрыяльныя аб’екты спасцігаліся ў ёй як адухатвораныя. У сувязі з гэтым нежывыя, на першы погляд, рэчы рабіліся больш таямнічымі, чым людзі і жывёлы. Сапраўды, іх глыбока схаваныя душы мусілі сілкаваць гэтаксама глыбока схаваны, патаемны праект. Такім чынам, па сваіх найістотнейшых характарыстыках Чалавек і Прырода ўтваралі адзінае цэлае, Прырода не магла быць далёкай і чужой Чалавеку, абыякавай да яго. Пагрунтаваная на прынцыпе аб’ектыўнасці навуковая версія згаданага дачынення разбурала дадзенае адзінства. Але, як лічыць Ж.Манод, па-за межамі ўсталяванага міфалагічным анімізмам глыбокага альянсу Чалавека і Прыроды чалавецтву, магчыма, не застаецца нічога іншага, акрамя пачуцця самоты. У гэтым плане пошукі альтэрнатыў характэрнаму для класічнай навукі бачанню прыроды навуковец звязвае з памкненнем абараніць згаданы альянс і разглядае іх як новы варыянт “касмічнага анімізму” [64, c. 43-44].

Рэвалюцыя ў прыродазнаўстве, што адбылася напачатку ХХ стагоддзя, і далейшае развіццё сучаснай навукі праблематызавалі суадносіны неабходнасці і выпадковасці ў самой аснове прыродных з’яў і працэсаў. Згодна з квантава-механічным (праўда, набясспрэчным) іх апісаннем згаданую аснову ўтвараюць статыстычныя законы. Гэта азначае, што яна ўяўляе сабой непадзельнае дыялектычнае адзінства неабходнага і выпадковага, а таму змяшчае ў сабе момант адкрытасці (няпэўнасці) у дачыненні да будучага развіцця. Сістэмнае бачанне прыроды, ідэя, згодна з якой у ёй дамінуюць менавіта адкрытыя сістэмы (адкрытыя і для ўзаемадзеяння са сваім асяроддзем, і ў дачыненні да сваёй прышласці), займаюць цэнтральнае месца ў тэорыях самаарганізацыі. Навука імкнецца, такім чынам, выпрацаваць новы вобраз прыроды, блізкі да духоўнага свету чалавека і чалавецтва, здольны да гарманічнага паяднання з гэтым апошнім [75, c.XXVIII]. З дадзенай тэндэнцыяй арганічна стасуецца той момант, што ў сучасным навуковым пазнанні даследчык улучаецца ў прыродны кантэкст, які ім даследуецца, як дзейная цялесная істота [46, т.6, с.478]. Усё гэта сведчыць пра выспяванне перадумоў для прынцыпова новай сістэмы дачыненняў чалавека і прыроды, пэўныя адзнакі якой ужо выяўляюцца ў той ці іншай ступені, найперш дзякуючы інтэнсіўным (бія)этычным пошукам (гл. 4.16).

Такім чынам, прырода ў кантэксце прыродазнаўчага яе спасціжэння выступае як сфера рэчаіснасці, элементы якой узнікаюць і функцыянуюць незалежна ад чалавека. Яе вобраз эвалюцыянаваў і эвалюцыянуе ў культуры ўвогуле і ў яе навуковым сегменце. Уяўленне пра спецыфіку прыроднага ў дачыненні да створанай чалавекам “культурнай” рэчаіснасці з’яўляецца набыткам антычнай традыцыі (Арыстоцель). У эпоху Антычнасці было выпрацавана і разуменне прыроды як боскай і творчай сілы (стоікі). У Сярэднявеччы прырода разглядалася ў рэлігійна-тэалагічным кантэксце. Разам з тым у рамках дадзенага кантэксту выяўляецца тэндэнцыя да яе спасціжэння ў ейнай адноснай аўтаномнасці, што рыхтавала глебу для рэнесансавай яе інтэрпрэтацыі. Выбітныя інтэлектуалы эпохі Адраджэння бачылі задачу чалавека ў тым, каб адчуць і ахапіць розумам гармонію адухатворанага космасу і спрыяць яе ўсё больш поўнаму здзяйсненню. Адсюль вынікала неабходнасць усебаковага вывучэння прыроды і актыўнай дзейнасці ў ёй. На аснове рэнесансавых інтэлектуальных навацый паўсталі найважнейшыя традыцыі ў яе разуменні, характэрныя для Новага часу – механічная, на грунце якой і ўзнікла навука сучаснага тыпу, і дыялектычна-спекулятыўная, якая ўвасобілася найперш у натурфіласофскіх пабудовах прадстаўнікоў нямецкага класічнага ідэалізму. Сучасная навука няўхільна прасоўваецца да новага вобразу прыроды, найхарактэрнейшай рысай якога з’яўляецца адкрытасць, найперш адкрытасць для разнастайных шляхоў у будучыню. У сувязі з гэтым і чалавек павінен па-новаму паглядзець на сваё месца ў прыродным цэлым і выпрацаваць новыя патрабаванні да сябе і да сваіх дачыненняў з ім.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

1. Якая з тэндэнцый у спасціжэнні існасці прыроды, што выявіліся ў духоўных пошуках чалавецтва, найбольш блізкая Вам? Чаму?

2. У якім плане ўсеагульнае разуменне прыроды з’яўляецца важным для навукі?

3. Параўнайце характэрныя для Антычнасці версіі разумення прыроды і сучасныя падыходы. Якія агульныя рысы і якія адрозненні існуюць у яе бачанні старажытным элінам і сучасным чалавекам?

4. Ці пагодзіцеся Вы з Ж.Манодам у тым, што навука з уласцівым ёй прынцыпам аб’ектыўнасці адчужае чалавека ад прыроды? Наколькі абгрунтаваным і слушным падаецца Вам прапанаваны І.Прыгожыным адказ Ж.Маноду: навука зусім не абавязкова павінна спасцігаць прыроду як механічнае, маркотна-манатоннае, закрытае ўтварэнне?

1.4.Агульная характарыстыка асноўных прыродазнаўчых дысцыплін

Прыродазнаўчыя навукі ўтвараюць складаную сістэму, у чым выяўляецца надзвычайная складанасць самой прыроды. Пададзеная ў сваім найпрасцейшым выглядзе, аднак, згаданая сістэма мае двухчленную будову, у якой адлюстроўваецца фундаментальная дыхатамія натуральнага свету, яго падзел на дзве падсістэмы – свет нежывога і свет жыцця. У адпаведнасці з гэтым у сістэме навуковага пазнання можна вылучыць навукі, прысвечаныя найперш нежывой прыродзе, і навукі, у цэнтры ўвагі якіх – жыццё. Падкрэслім, што мяжа паміж імі (як і паміж іх прадметнымі сферамі) ні ў якім разе не з’яўляецца абсалютнай: яны ўзаемазвязаныя, знаходзяцца ў стане інтэнсіўнага ўзаемадзеяння і ўзаемаплыву.

У больш канкрэтным плане ў сістэме прыродазнаўчых навук неабходна адзначыць у першую чаргу фізіку і біялогію, якія самым яскравым чынам прадстаўляюць вылучаныя вышэй іх класы, а таксама хімію як своеасаблівага пасярэдніка паміж імі. Акрамя таго, у кантэксце распрацоўкі цэласнага погляду на прыродныя працэсы асаблівае значэнне мае фізічная касмалогія – навука, якая ўзнікла ў памежжы, утвораным некалькімі галінамі ведаў.

Фізіка

Тэрмін “фізіка” (ад старажытнагр. φύϭις – прырода) узнік у абсягу антычнай філасофскай культуры (у Арыстоцеля ён абазначаў галіну ведаў, што належала да тэарэтычных навук і разглядалася як навука, прысвечаная руху, яго істотным прычынам; пры гэтым рух інтэрпрэтаваўся надзвычай шырока – як працэс усялякага змянення прыродных аб’ектаў, асабліва арганічных). У сучасным кантэксце ён ужываецца для абазначэння навуковай дысцыпліны, што вывучае грунтоўныя, базісныя прыродныя з’явы, аб’екты і працэсы (матэрыю ў яе грунтоўных характарыстыках і найперш яе рух). У сувязі з гэтым фізіку можна вызначыць як фундаментальную навуку пра прыроду. Таму ўжо з часу свайго ўзнікнення яна прэтэндавала на статус навукі-лідара ў сістэме прыродазнаўчага пазнання (праўда, у сучасных умовах у яе з’явілася канкурэнтка: з аналагічнымі прэтэнзіямі выступіла і біялогія).

Фундаментальнае значэнне фізікі ў сістэме навуковых ведаў надзвычай энергічна падкрэслівалі філосафы-неапазітывісты. Яны разглядалі мову дадзенай дысцыпліны як аснову адзінай навуковай мовы [46, т.7, c.947], даводзілі ў сувязі з гэтым пра грунтоўнае адзінства навукі, што паслужыла падставай для распрацоўкі рэдукцыянісцкага метатэарэтычнага праекта [46, т.8, c.379]. Рэдукцыянізм – гэта звядзенне пэўных навуковых тэорый да іншых – грунтоўных у дачыненні да іх. Разам з тым як рэдукцыянісцкая характарызуецца такая інтэлектуальная пазіцыя, у рамках якой складаныя феномены вытлумачваюцца праз іх звядзенне да больш простых і на ўзроўні гэтых больш простых з’яў. Неабходна адзначыць, што дадзеная метадалагічная стратэгія, якая атрымала найперш форму фізікалізму (за ім якраз і стаіць разгляд мовы фізікі як асновы адзінай навуковай мовы), сутыкаецца са справядлівай і абгрунтаванай крытыкай прадстаўнікоў іншых эпістэмалагічных кірункаў. Аднак тэза, згодна з якой фізіка мае фундаментальны характар, зусім не абавязкова вядзе да рэдукцыянісцкай эпістэмалагічнай праграмы. Наяўнасць падмурку зусім не азначае, што ўся пабудова можа ці павінна быць зведзеная да яго. Фізіка была і застаецца падмуркам прыродазнаўства, адкуль не вынікае ні магчымасць, ні неабходнасць звядзення да яе хіміі і біялогіі.

Да праяў грунтоўнасці дадзенай навуковай дысцыпліны належыць, сярод іншага, і той момант, што шмат якія з важных і значных для яе феноменаў заўжды выклікалі вялікую цікавасць у філосафаў. Матэрыя, рух, прастора, час – паняцці, якія фіксуюць ключавыя аспекты ў праблемным полі фізікі, – прадстаўлены і на ўзроўні філасофскай тэрміналогіі, адкуль вынікае, што адпаведныя праблемы маюць філасофскае вымярэнне і значэнне. У філасофскіх развагах яны набываюць, безумоўна, іншае змястоўнае напаўненне, бо філосаф разглядае звязаную з імі праблематыку ў іншым ракурсе, з іншага – рэфлексіўнага – пункту гледжання (г. зн. філосафа хвалюе найперш пытанне, як мысліць матэрыю, рух, прастору і час, а фізік цікавіцца тым, што яны ўяўляюць сабой з аб’ектыўнага боку). Неабходна, аднак, ізноў-такі ўказаць на істотныя ўзаемасувязі паміж адпаведнымі падыходамі і на важнасць дыялогу філасофіі і фізікі ў гэтым плане. Яны могуць шмат што даць адна адной у рамках сваіх дыялагічных стасункаў. Для гэтага неабходна, аднак, каб філасофія не ставіла сябе па-над фізікай (як фанабэрыстая натурфіласофія), а фізіка не заціскала сябе ў цесныя і змрочныя лёхі аднабаковага эмпірызму.

Сфера фізічных даследаванняў звязаная, безумоўна, не толькі з філасофскімі пошукамі. Важнае значэнне для яе мае таксама ўзаемадзеянне з іншымі навуковымі дысцыплінамі. У дадзенай сувязі неабходна у першую чаргу адзначыць асабліва шчыльныя яе стасункі з матэматыкай, якія вылучаюць яе сярод іншых навук (пра што гаворка пойдзе ў наступным параграфе). Інтэнсіўна і плённа ўзаемадзейнічае фізіка і з іншымі прыродазнаўчымі дысцыплінамі, а таксама тэхнічнымі навукамі, нярэдка надаючы ім магутныя імпульсы для новых пошукаў і атрымліваючы ад іх, у сваю чаргу, істотныя імпульсы для свайго ўласнага самаразвіцця.

Поиск по сайту: