Узнікненне і развіццё генетыкі

Генетыка як галіна сучаснай біялогіі, што вывучае праблемы спадчыннасці ў сферы жывога, паўстала на мяжы ХІХ і ХХ стст. праз пераадкрыццё забытых на некалькі дзесяцігоддзяў вынікаў даследчай працы Г. Мендэля, праведзенай у другой палове ХІХ стагоддзя. Сам тэрмін быў прапанаваны ў 1905 годзе англійскім навукоўцам В.Бэтсамам (1861-1926). Тэрмін “ген” быў уведзены крыху пазней, у 1909 г. дацкім біёлагам В.Іагансенам (1827-1927).

Праблемнае поле дадзенай галіны біялагічных ведаў арганізавана вакол розных змястоўных цэнтраў, якія задаюць стратэгічныя лініі разгорнутых у яе рамках даследаванняў. Да такіх стратэгічных даследчых кірункаў належыць выяўленне назапашанай у храмасомах спадчыннай інфармацыі, аналіз хімічнай структуры генетычнага матэрыялу, раскрыццё шляхоў і спосабаў, якімі перадаецца генетычная інфармацыя, і яе магчымых змяненняў у працэсе згаданай перадачы. Сярод грунтоўных задач генетыкі неабходна згадаць таксама аналіз размеркавання спадчыннай інфармацыі ў групах арганізмаў (папуляцыях) і адпаведнай яе дынамікі [34, т.2, c.268].

Пасля пераадкрыцця мендэлеўскай тэорыі перад біёлагамі паўстала пытанне, у якім элеменце клеткі месцяцца фактары, што вызначаюць фенатыпічныя прыкметы жывых істотаў, – г. зн. гены. Ядро, а дакладней храмасомы, якія ў ім знаходзяцца, разглядаліся навукоўцамі як нядрэнныя кандыдаты для выканання згаданай ролі. Менавіта з такой ідэяй выступілі (незалежна адзін ад аднаго) у 1903 г. амерыканскі і нямецкі біёлагі У.Сетан (1877-1916) і Т.Боверы (1862-1915) [82, c.97]. Эмпірычнае абгрунтаванне храмасомная тэорыя атрымала, аднак, толькі ў наступным дзесяцігоддзі дзякуючы даследаванням амерыканскага генетыка Т.Моргана (1866-1945) і яго вучняў. Прадстаўнікі дадзенай навуковай школы высветлілі, што сувязь генаў у храмасомах мае лінейны характар. Яны паказалі таксама, што асноўнай структурнай адзінкай спадчыннай інфармацыі, адказнай за пэўную фенатыпічную рысу, з’яўляецца, як правіла, не паасобны ген, а пэўная група генаў. У сувязі з гэтым трэці закон Мендэля запатрабаваў карэкцыі: у ім павінна ісці гаворка не пра паасобныя гены і незалежнасць іх камбінавання, а пра незалежнасць спалучэння паміж сабой пэўных іх груп.

Храмасомная тэорыя, якая вызначала аблічча генетыкі яшчэ і ў дваццатых гадах, не была ў стане адказаць на шматлікія і важныя пытанні, звязаныя са структурай генаў і механізмам іх функцыянавання. Акрамя таго, актуальнай заставалася задача пераадолення адзначанага вышэй (3.9) канфлікту паміж генетыкай і эвалюцыйнай тэорыяй. Яе вырашэнне прывяло да стварэння ў 30-я гг. ХХ ст. сінтэтычнай тэорыі эвалюцыі (папуляцыйнай генетыкі), асноўныя характарыстыкі якой будуць разгледжаныя ніжэй.

А вось адказы на пытанні, звязаныя з тым, як уладкаваныя гены, як адбываецца іх рэплікацыя і якім чынам яны задаюць пэўныя фенатыпічныя рысы, былі знойдзеныя дзякуючы інтэнсіўным біямалекулярным даследаванням. У іх выніку было высветлена, што кожны ген уяўляе сабой разгорнутую ў лінейную паслядоўнасць групу нуклеатыдаў[104] у малекуле ДНК (дэзоксірыбануклеінавай кіслаты), утворанай двума спіральна закручанымі адносна адзін аднаго полінуклеатыднымі ланцужкамі. Разам з тым выявілася, што не ўсякая серыя нуклеатыдаў, г. зн. не ўсякі ўчастак згаданай макрамалекулы, нясе ў сабе спадчынную інфармацыю.

Звязаная слабымі вадароднымі сувязямі падвойная спіраль ДНК без праблем раз’ядноўваецца, і кожны з ланцужкоў спалучаецца затым з новым, але тоесным папярэдняму хаўруснікам. Справа ў тым, што нуклеатыды маюць моцныя, нязменныя прыхільнасці і ўтвараюць сувязі толькі ў адпаведнасці з імі, функцыянуючы ў строга вызначаных парах (адэнін – тымін, гуанін – цытазін). Менавіта такім чынам адбываецца самааднаўленне генаў, непасрэднае прызначэнне якіх – быць прачытанымі і транскрыбіраванымі інфармацыйнай РНК (рыбануклеінавай кіслатой). Дзякуючы гэтаму інфармацыя, якую яны змяшчаюць, можа быць задзейнічаная ў сінтэзе бялкоў (што адбываецца на рыбасомах – адмысловых структурных элементах клетак). Бялкі складаюцца з амінакіслот, паслядоўнасць якіх у лінейнай бялковай структуры вызначаецца паслядоўнасцю нуклеатыдаў у ДНК і РНК: пэўнай амінакіслаце адпавядаюць пэўныя трохчленныя серыі нуклеатыдаў. Значыцца, змяненні ў паслядоўнасці нуклеатыдаў на ўзроўні ДНК цягнуць за сабой змяненні ў структуры белковых малекул, якія выконваюць разнастайныя і вельмі важныя функцыі ў арганізмах жывых істотаў. Таму ў дадзеным выпадку з’яўляецца магчымасць трансфармацыі іх фенатыпічных характарыстык.

Такім чынам, у выніку інтэнсіўных біяхімічных і біямалекулярных даследаванняў была высветленая ўнутраная складанасць структур і працэсаў, што забяспечваюць функцыянаванне спадчынных механізмаў у сферы жыцця. Разам з тым ускладненне навуковых уяўленняў пра згаданыя механізмы паспрыяла ў значнай ступені пэўнай тэрміналагічнай блытаніне ў адпаведных тэарэтычных пабудовах, якая выявілася ў недастатковай акрэсленасці і шматзначнасці тэрміна “ген”, надзвычай важнага ў дадзеным даследчым кантэксце. Так, ён можа ўжывацца для абазначэння паасобных элементаў участкаў ДНК, якія кадыруюць паслядоўнасць амінакіслот у бялковых макрамалекулах, ці для абазначэння гэтых участкаў увогуле, толькі да ўчасткаў, што забяспечваюць згаданую кадыроўку, ці, разам з імі, і да ўчасткаў з рэгулявальнымі функцыямі і г. д. [87]. У прысвечаных адзначанай праблеме філасофскіх працах было пастаўлена пытанне пра прычыны такой сітуацыі, і некаторыя з філосафаў паспрабавалі давесці, што згаданая няпэўнасць выкліканая да жыцця фактычным неіснаваннем генаў. Яны прапанавалі біёлагам замест паняцця “ген” выкарыстоўваць больш канкрэтныя тэрміны, выпрацаваныя ў працэсе адпаведных даследаванняў (эксон, інтрон і да т.п.) [87].

Неабходна адзначыць, што ў філасофскай літаратуры ўказваюцца і іншыя нюансы згаданай праблемы, а разам з імі і іншыя шляхі яе рашэння. Так, напрыклад, адзначаецца двухузроўневы характар разумення і ўжывання паняцця “ген” у навуковых дыскусіях і тэкстах – у якасці адпаведных узроўняў фігуруюць класічны і малекулярна-біялагічны. У сувязі з гэтым даследчыкам рэкамендуецца зважаць на згаданую акалічнасць, каб пазбегнуць недакладнасці і блытаніны ў выказваннях і тэарэтычных канструкцыях [87].

У адпаведных філасофскіх тэкстах адзначаецца і аналізуецца таксама момант кардынальнага пераасэнсавання ў сучаснай генетыцы сутнасці гена як біялагічнага феномена: ён трактуецца зараз найперш як функцыянальная адзінка ДНК. У працэсах, звязаных з захаваннем, рэпрадуктаваннем і перадачай ад пакалення да пакалення спадчыннай інфармацыі, кожная такая адзінка (кожны ген) знаходзіцца ў шчыльных узаемасувязях з іншымі генамі. Пры гэтым заўжды існуе магчымасць іх рэкамбінацыі, гэтаксама як і змяненняў іх унутранай структуры (мутацый) [34, т.2, c.269].

Неабходна адзначыць, што і ў далейшым разгортвані генетычных даследаванняў дамінавала малекулярна-біялагічная парадыгма. Да найважнейшых поспехаў, дасягнутых на яе аснове належыць раскрыццё генетычнага коду, што была здзейснена ў першай палове 60-х гг., і выяўленне структурна-функцыянальных характарыстык чалавечага геному (міжнародны праект “Чалавечы геном”). Здзейсненая ў першай палове 60-х гг. дэшыфроўка генетычнага коду выступіла як новае (пасля эвалюцыйнага вучэння і клетачнай тэорыі) вялікае пацвярджэнне ідэі істотнага адзінства жывога, бо ён тоесны фактычна ва ўсіх жывых істотаў [51, c.21]. Рэалізацыя праекта “Чалавечы геном”, якая распачалася ў 1987-1988 гг., таксама прынесла на сённяшні дзень грунтоўныя вынікі, прачым не толькі ў чыста тэарэтычным, але і ва ўжытковым (медычным, біятэхнічным) плане [56, c.12-13].

Такім чынам, генетыка – гэта галіна сучаснай біялогіі, што вывучае праблемы спадчыннасці ў сферы жывога. Яна паўстала на мяжы ХІХ і ХХ стст.праз пераадкрыццё дасягнутых за паўстагоддзя таму вынікаў даследчай працы Г. Мендэля. У другім дзесяцігоддзі ХХ ст. знайшла сваё эмпірычнае абгрунтаванне ідэя, згодна з якой спадчынны матэрыял змяшчаецца ў храмасомах. На яе аснове паўстала храмасомная тэорыя, прадстаўнікі якой высветлілі, што сувязь генаў у храмасомах мае лінейны характар, і паказалі, што асноўнай структурнай адзінкай спадчыннай інфармацыі, адказнай за пэўную фенатыпічную рысу, з’яўляецца, як правіла, не паасобны ген, а пэўная група генаў. Новыя грунтоўныя дасягненні на дадзеным кірунку біялагічнага пазнання звязаныя з біямалекулярнымі даследаваннямі. Дзякуючы інтэнсіўным біямалекулярным і біяхімічным пошукам былі выяўленыя істотныя характарыстыкі структур і працэсаў, што забяспечваюць функцыянаванне спадчынных механізмаў у сферы жыцця.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

1. Як Вы лічыце, ці не з’яўляюцца поспехі малекулярнай генетыкі важкім аргументам на карысць фізікалізму?

2. Чаму, на Вашу думку, эвалюцыя паняцця “ген” і асаблівасці яго сучаснага ўжывання прыцягнулі да сябе ўвагу філосафаў?

3. Наколькі правамернай падаецца Вам пазіцыя філосафаў, якія адмаўляюць фактычнае існаванне генаў?

4. Як Вы лічыце, чаму некаторыя навукоўцы (напрыклад, С.Вайнберг [67, c.476]) успрынялі праект “Чалавечы геном” досыць крытычна? Як ставіцеся да дадзенага праекта Вы?

5. Паспрабуйце вызначыць месца і ролю генетыкі ў сістэме сучаснага біялагічнага пазнання. Ці зменяцца яны ў бліжэйшай будучыні? У больш аддаленай перспектыве?

4.14. Сінтэтычная тэорыя эвалюцыі. Эвалюцыйная біялогія ў другой палове ХХ – напачатку ХХІ стст.

Дасягнутыя ў першай траціне ХХ ст. поспехі генетыкі, далейшае развіццё эвалюцыйнай біялогіі ў гэты час[105] змусілі біёлагаў паставіць пытанне, ці на самай справе мендэлізм і дарвінізм уяўляюць сабой несувымяральныя падыходы, асуджаныя вечна варагаваць паміж сабой. У выніку інтэнсіўных пошукаў, якія згаданае пытанне выклікала да жыцця, паўстала сінтэтычная тэорыя эвалюцыі – тэорыя, у якой найперш увасабляецца сучасны дарвінізм (неадарвінізм).

Грунтоўнае значэнне для яе ўзнікнення мелі даследаванні, праведзеныя ў 20-х-30-х гг. ХХ ст. Р.Фішэрам (1890-1962), Д.Холдэйнам (1892-1964), С.Райтам (1889-1988), Т.Дабжанскім (1900-1975) і іншымі навукоўцамі. Аб’ектам згаданых даследаванняў была генетычная будова папуляцый і яе дынаміка. Яны вяліся пры дапамозе матэматычных метадаў і ўключалі ў сябе стварэнне фармальных мадэляў адпаведных працэсаў і іх эмпірычную праверку. (Такая даследчая стратэгія дамінуе і ў сучасных навуковых пошуках у абсягу папуляцыйнай генетыкі [68].) У выніку згаданых пошукаў высветлілася, што селектыўны прынцып арганічна стасуецца з мендэлеўскімі законамі пры мадэляванні працэсаў, якія маюць месца ў папуляцыйных асяродках пры перадачы генаў ад аднаго пакалення да другога. Вучэнні Ч.Дарвіна і Г.Мендэля выявілі сваю поўную сумяшчальнасць і нават, больш за тое, сваю здольнасць стварыць блізкі, шчыльны хаўрус, надзвычай плённы для разумення і апісання жывой прыроды.

Такім чынам, згодна з сінтэтычнай тэорыяй эвалюцыі грунтоўнай адзінкай эвалюцыйнага працэсу з’яўляюцца папуляцыі. Мікраэвалюцыйныя змяненні на іх узроўні разглядаюцца яе творцамі як здольныя спарадзіць у доўгатэрміновай перспектыве макраэвалюцыйную дынаміку, а іх вывучэнне – як неабходная і дастатковая ўмова яе тлумачэння [86]. Пры гэтым відавыя трансфармацыі разглядаюцца ў яе рамках у шчыльнай узаемасувязі са зменамі ў частаце генаў у абсягу папуляцый.

У пэўных філасофскіх і гістарычна-навуковых рэканструкцыях сінтэтычнай тэорыі эвалюцыі адзначаецца, што натуральны адбор выступае з пункту гледжання яе прадстаўнікоў як найважнейшы фактар эвалюцыйнага працэсу (хоць пры гэтым падкрэсліваецца таксама, што іх погляды ў ацэнцы значэння селектыўных механізмаў адрозніваюцца паміж сабой [68]). У рамках іншых інтэрпрэтацыйных схем даводзіцца, аднак, што ў яе абсягу не ставіцца пытанне пра прынцыповы прыярытэт у эвалюцыйным працэсе таго ці іншага эвалюцыйнага фактара. Роля кожнага з іх павінна вызначацца эмпірычным шляхам, зыходзячы са спецыфікі канкрэтнай сітуацыі. На аснове адпаведнага эмпірычнага матэрыялу можна затым абагульніць, у якіх умовах які фактар мусіць мець вырашальнае значэнне [26, c.393].

Неабходнай перадумовай дзеяння селектыўных механізмаў з’яўляецца, згодна з неадарвінісцкімі ўяўленнямі, разнастайнасць асобін у рамках папуляцый. Сярод яе прычын прадстаўнікі сінтэтычнай тэорыі адзначаюць рознага кшталту мутацыі, рэкамбінацыю генаў, выпадковыя флуктуацыі частаты паасобных генаў у папуляцыйных асяродках. Разам з тым згаданыя механізмы ўплываюць на генетычную структуру папуляцый, паколькі адаптацыйны поспех арганізма звязаны (прынамсі, часткова) з яго генатыпам [68].

Як і ў класічнай тэорыі эвалюцыі, у рамках сінтэтычнай тэорыі прызнаецца істотная роля асяроддзя ў эвалюцыйным працэсе. Пры гэтым падкрэсліваецца, што асновай для дзеяння натуральнага адбору з’яўляецца іерархічнае ўладкаванне наяўнай у асяроддзі біямасы ў суадносінах з патрэбамі жывых істотаў у энергіі, абумоўленымі іх спецыфікай [34, т.1, c.965]. Праўда, неабходна адзначыць, што ў розных канкрэтных даследаваннях зварот да выяўленых эмпірычным шляхам фактаў, датычных экалагічных аспектаў эвалюцыйнага працэсу, мае рознае значэнне і розную ўдзельную вагу. У гэтым плане дапушчальна і слушна адрозніваць папуляцыйную і экалагічную генетыку. Калі ў першай пераважае матэматычнае мадэляванне, так што яна выглядае часам “як галіна ўжытковай матэматыкі, пагрунтаваная на мендэлеўскіх аксіёмах”, дык у рамках другой самае істотнае значэнне надаецца сталаму “ўзаемадзеянню паміж матэматычнай тэорыяй і эмпірычнымі назіраннямі, праведзенымі ў палявых і лабараторных умовах” [86].

У эвалюцыйным мысленні другой паловы ХХ ст. назіраюцца разнастайныя тэндэнцыі, так што сучасны эвалюцыянізм не выступае як адзіная глабальная тэорыя. Гэта хутчэй сукупнасць тэарэтычных схем і мадэляў, для якіх характэрныя розныя падыходы да эмпірычнага матэрыялу. Увогуле, эвалюцыянізм уяўляе сабой сёння надзвычай спецыялізаваную сферу навуковых даследаванняў, што характарызуецца надзвычай высокай ступенню прафесіяналізацыі і спецыялізацыі [26, c.394]. Варта зазначыць, што ў працэсе ўнутранай яе дыферэнцыяцыі паўсталі і кірункі, якія можна разглядаць як спробы развіцця, паглыблення і дапаўнення неадарвінісцкага падыходу, і плыні, прадстаўнікі якіх імкнуцца да прынцыпова новага абгрунтавання і кардынальна новай распрацоўкі эвалюцыйнай ідэі.

Да менш радыкальных у гэтым плане тэарэтыкаў належаць, мяркуючы па ўсім, тыя, хто імкнецца абапірацца ў сваіх даследаваннях на сістэмныя ўяўленні пра жывое. Яны ставяць перад сабой задачу выявіць ўнутрысістэмныя эвалюцыйныя фактары, якія, на іх думку, аднак, павінны шчыльна ўзаемадзейнічаць са знешнім асяроддзем і перасякацца з яго ўплывам на эвалюцыйны працэс. Іншыя даследчыкі шукаюць новы грунт для разгортвання адпаведных тэарэтычных пошукаў у абсягу малекулярнай біялогіі. Яны засяроджваюць сваю ўвагу на біяхімічна-малекулярных механізмах жыцця і указваюць, што іх развіццё вызначаецца спецыфічнымі біяфізічнымі ўмовамі і заканамернасцямі (а не ўздзеяннем навакольнага асяроддзя) [34, т.1, c.954].

На той падставе, што характэрнае для дарвінісцкай канцэпцыі эвалюцыі ўяўленне пра яе бесперапынны характар не знайшло свайго адназначнага эмпірычнага пацвярджэння (сам Дарвін нястомна шукаў адпаведныя доказы, спадзяючыся аднойчы знайсці іх), разгарнуліся пошукі, скіраваныя ў іншы бок. У 70-х гг. ХХ ст. амерыканскія палеантолагі С.Д.Гулд (1941-2002) і Н.Элдрыдж прапанавалі наступную ідэю: калі кантынуалісцкі падыход выглядае не надта абгрунтаваным, дык ці не лепей адмовіцца ад яго, аддаўшы перавагу падыходу, пагрунтаванаму на прынцыпе дыскрэтнасці. У выніку паўстала эвалюцыйная мадэль “кропкавай раўнавагі”, у якой надаецца станоўчы сэнс тым лакунам, што маюць месца сярод выкапнёвых знаходак з пункту гледжання палеанталагічнай рэканструкцыі эвалюцыйнага працэсу. Згодна з гэтай мадэльлю новыя біялагічныя формы заўжды ўзнікаюць ва ўмовах геаграфічнай і кліматычнай ізаляцыі, а іх перавага перад іншымі жывымі істотамі можа выявіцца толькі тады, калі ўмовы зменяцца і яны з яе выйдуць. Эвалюцыйны працэс мусіць мець, такім чынам, працяглыя “кансерватыўныя” стадыі, якія перапыняюцца магутнымі выбухамі [26, c.991].

Больш радыкальная рэвізія неадарвінісцкай традыцыі характарызуецца арыентацыяй на антагенетычны ўзровень жывога, на ўзровень арганізмаў. Пры гэтым падкрэсліваецца аўтаномія жывых істотаў: структураванне кожнай з іх мае неадаптацыйны характар. Адсюль вынікае, што працэс эвалюцыі адбываецца менавіта на аснове ўнутрыарганізмавых прынцыпаў, а не праз селектыўнае дзеянне навакольнага асяроддзя [34, т.1, c.955].

У якасці асновы эвалюцыйнага працэсу можа падавацца ў дадзеным выпадку самаарганізацыя незалежных суаднесеных з імі самімі сістэм. У іншым падобнага кшталту тэарэтычным праекце дзеля абгрунтавання аўтаномнага статусу арганізмаў распрацоўваецца ідэя, згодна з якой жывыя істоты ўяўляюць сабой чыста механічныя сістэмы. Іх узаемныя стасункі вызначаюцца вострай канкурэнцыяй, на перамогу ў якой лепшыя шанцы маюць найбольш эфектыўныя з іх (тыя, у якіх найбольш эфектыўна ператвараецца энергія). Дадзеная эфектыўнасць вызначаецца ў канчатковым выніку іх унутранай арганізацыяй. Роля рухавіка эвалюцыйнага працэсу аддаецца прыхільнікамі гэтай тэорыі мутацыйным зменам. У папуляцыях замацоўваюцца толькі тыя з іх, праз якія забяспечваюцца ўсе патрабаванні да жывога. Пры гэтым шанцы сцвердзіцца і захавацца маюць хутчэй не надта радыкальныя арганізацыйныя трансфармацыі, што звязана з каласальнай структурнай і функцыянальнай складанасцю жывых утварэнняў. Месца і значэнне асяроддзя ў эвалюцыйным працэсе вызначаецца ў дадзеным выпадку на аснове і праз прызму ўнутранай арганізацыі саміх арганізмаў [34, т.1, c.955-956].

Існуюць і іншыя тэорыі, на якіх засяроджваецца ўвага біёлагаў і філосафаў. Так, у сучасных умовах шэраг даследчыкаў звяртаецца да ідэі Э.Гекеля і яго паслядоўнікаў, якія надавалі грунтоўнае значэнне ў эвалюцыйным працэсе эмбрыянальнаму развіццю арганізмаў. Дадзены кірунак атрымаў назву эвалюцыйнай біялогіі развіцця (ці “evo-devo”, што з’яўляецца скаротам яе англійскамоўнага вырыянту – evolutionary developmental biology) [83]. Ажыўлена дыскутавалася і дыскутуецца таксама нейтральная тэорыя эвалюцыі, згодна з якой асноўным фактарам змяненняў у свеце жывога з’яўляюцца нейтральныя па сваім характары мутацыі (паколькі ім належыць абсалютная колькасная перавага перад спрыяльнымі і шкоднымі трансфармацыямі генетычнага матэрыялу).

Неабходна адзначыць, што плюралістычны ландшафт сучаснай эвалюцыйнай біялогіі (як і эвалюцыйнага біялагічнага мыслення ўвогуле) зусім не выпадковы. Справа ў тым, што яна (у падабенстве з касмалогіяй) мае ўнікальны прадмет даследавання, вывучае ўнікальны працэс. Відавочна, што дадзеная акалічнасць істотна абцяжарвае яе шлях да выяўлення законаў эвалюцыі і распрацоўкі адзінай, універсальнай эвалюцыйнай тэорыі. Таму нічога дзіўнага не будзе ў тым, калі нават у найбліжэйшай будучыні ў яе абсягу паўстануць новыя тэарэтычныя праекты, якія кардынальным чынам зменяць наяўную сітуацыю.

Такім чынам, сучасны дарвінізм (неадарвінізм) найбольш поўна ўвасабляецца ў сінтэтычнай тэорыі эвалюцыі. Яе грунтам з’яўляецца ўяўленне, згодна з якім селектыўны прынцып арганічна стасуецца з мендэлеўскімі законамі пры мадэляванні працэсаў, што маюць месца ў папуляцыйных асяродках пры перадачы генаў ад аднаго пакалення да другога. Папуляцыі разглядаюцца ў ёй як асноўная адзінка эвалюцыйнага працэсу, натуральны адбор прызнаецца грунтоўным яго фактарам. Істотнае месца ў ім адводзіцца таксама навакольнаму асяроддзю, хоць у розных канкрэтных даследаваннях зварот да экалагічных аспектаў эвалюцыйнага працэсу, мае рознае значэнне і розную ўдзельную вагу. У сувязі з гэтым прапаноўваецца адрозніваць папуляцыйную і экалагічную генетыку. У эвалюцыйным мысленні другой паловы ХХ ст. назіраюцца разнастайныя тэндэнцыі. У працэсе ўнутранай яго дыферэнцыяцыі паўсталі і кірункі, якія можна разглядаць як спробы развіцця неадарвінісцкага падыходу, і плыні, прадстаўнікі якіх імкнуцца да прынцыпова новага абгрунтавання эвалюцыйнай ідэі.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

1. Як бы Вы ацанілі гістарычнае значэнне сінтэтычнай тэорыі эвалюцыі? Ці не сягае яно за межы біялагічнай навукі?

2. Некаторыя даследчыкі ўказваюць, што адсутнасць агульназначнай тэарэтычнай схемы ў сучаснай эвалюцыйнай біялогіі зусім не абавязкова павінна ўспрымацца як недахоп [56, c.190]. Якімі аргументамі, на Вашу думку, можа быць падмацаваная дадзеная пазіцыя? Ці згодныя Вы з ёй і чаму так ці не?

3. Які з кірункаў сучаснага эвалюцыйнага мыслення падаецца Вам найбольш абгрунтаваным і перспектыўным? Чаму?

4. Правядзіце параўнальны аналіз сучаснай і класічнай эвалюцыйнай біялогіі ў плане выяўлення ў іх фактараў эвалюцыйнага працэсу і асноўных адзінак, на якіх ён здзяйсняецца. Ці можна канстатаваць наяўнасць пэўных тэндэнцый у гэтым сегменце эвалюцыйнага мыслення (пры ўсёй яго варыятыўнасці)?

4.15. Прыродазнаўчыя навукі ў кантэксце вывучэння чалавека

Прыродазнаўчыя навукі маюць важнае значэнне ў кантэксце вывучэння самай галоўнай, самай важнай, самай цікавай праблемы – праблемы чалавека. Чалавечае быццё ў свеце не можа быць ахоплена розумам і адэкватна апісана без чыннага ўдзелу прыродазнаўчых навук, бо ўсе яго вымярэнні (касмічнае, біялагічнае, духоўнае[106]) шчыльна звязаныя паміж сабой і істотным чынам уплываюць адно на адно. Зрэшты, само прыродазнаўства з’яўляецца пэўнай формай дачынення чалавека да свету, пэўным кірункам яго духоўнага жыцця і таму шмат што можа сказаць пра яго і наблізіць да спасціжэння яго таямніцы.

4.15.1. Праблема антрапасацыягенезу і яе прыродазнаўчыя аспекты

Праблема ўзнікнення чалавека і грамадства (антрапасацыягенезу) была ўведзеная ў прыродазнаўчы кантэкст у Новы час біёлагамі-эвалюцыяністамі. Праўда, Ламарк і Дарвін мелі ў гэтым плане сваіх папярэднікаў – Анаксімандра, пра якога гаварылася вышэй, італьянскага філосафа-пантэіста Л.Ваніні [76, c.125]. Аргументаванае і абгрунтаванае пашырэнне эвалюцыйнага вучэння на разгляд антрапасацыягенезу выклікала каласальны рэзананс у грамадстве. Пасля выхаду ў свет дарвінаўскіх прац (і “Паходжання відаў”, хоць у ёй праблема ўзнікнення чалавека практычна не разглядаецца, і “Паходжання чалавека”) дадзеная тэма нікога не пакінула абыякавым. Нават брытанскі міністр фінансаў таго часу Б.Дызраэлі палічыў за неабходнае далучыцца да адпаведных дэбатаў. Ён публічна выказаў сваю пазіцыю, сутнасць якой была ў тым, што ў наяўнай сітуацыі, калі анёл і малпа прэтэндуюць на статус продка чалавека, ягоны выбар належыць анёлу [34, т.1, с.478]. Духоўны стан і настрой думак набожных людзей у згаданых абставінах з абсалютнай дакладнасцю перадала жонка зацятага змагара з эвалюцыйным вучэннем, біскупа Вільберфорса: “Паходзіць ад малпы! Будзем спадзявацца, даражэнькі, што гэта няпраўда. А калі гэта праўда, дык будзем маліцца, каб пра яе ніхто не даведаўся” [34, т.1, с.478].

Надзеі спадарыні Вільберфорс не было наканавана споўніцца. Антрапасацыягенез і надалей заставаўся прадметам інтэнсіўнага навуковага (у тым ліку і прыродазнаўчага) вывучэння, і вынікі адпаведных даследаванняў зусім не былі набыткам невялікага кола дасведчаных спецыялістаў. Найпершым важкім біялагічным аргументам Дарвіна і яго паплечнікаў (сярод якіх неабходна вылучыць Т.Хакслі (1825-1895)) было выяўленае параўнальнай анатоміяй і фізіялогіяй падабенства чалавека з іншымі відамі, што належаць да хрыбетных (найбольш яскравае, безумоўна, у выпадку прыматаў) [26, c.279].

Класічная біялогія не магла, аднак, спаслацца на выкапнёвыя знаходкі, якія ёсць у распараджэнні сучаснай навукі. Акрамя таго, сучасная навука пры разглядзе праблемы антрапасацыягенезу можа абаперціся на дасягненні генетыкі і малекулярнай біялогіі. Праведзеныя ў іх абсягу даследаванні выявілі істотнае падабенства малекулярных структур, уласцівых чалавеку і іншым жывым істотам. Паводле набору храмасом, напрыклад, чалавек надзвычай блізкі да шымпанзэ: у абодвух “яны вельмі падобныя па сваіх каляровых колцах, і толькі вялікая храмасома 2 чалавека не мае свайго эквівалента” ў гэтай малпы [76, c.126].

Той момант, аднак, што праблема антрапасацыягенезу з’яўляецца легітымным, паўнапраўным сегментам праблемнага поля прыродазнаўства (найперш біялогіі), ні ў якім разе не дазваляе надаваць ёй чыста прыродазнаўчы статус. Праз свой складаны, комплексны характар яна мусіць даследавацца рознымі навукамі, гэта сапраўды міждысцыплінарная праблема. Яе складанасць звязаная з комплексным, шматузроўневым характарам феномена антрапасацыягенезу. Акрамя таго, істотныя цяжкасці ў яго вывучэнні выклікае тая акалічнасць, што ўзнікненне чалавека і грамадства ўяўляе сабой унікальны працэс, які адбыўся ў далёкім мінулым. У сувязі з гэтым, з аднаго боку, робіцца праблематычным ужыванне пагрунтаваных на веданні законаў пэўных з’яў тлумачальных стратэгій, а з іншага,– увесь час адчуваецца недахоп эмпірычнага матэрыялу, што надае адпаведным тэарэтычным і гістарычным рэканструкцыям гіпатэтычны характар.

Складаны, шматаспектны характар антрапасацыягенезу можа быць адэкватна ахоплены толькі ў рамках цэласнай, комплекснай тэарэтычнай мадэлі, стварэнне якой павінна спалучацца з мадэляваннем яго паасобных узроўняў – біятычнага, псіхічнага, сацыяльнага [34, т.3, c.374]. Пры гэтым патрэбна ўлічваць, што на розных этапах узнікнення чалавека і грамадства згаданыя ўзроўні выступалі ў розных суадносінах і мелі розную ўдзельную вагу. У дадзеным мадэляванні, якое адбываецца ў шырокім міждысцыплінарным полі, важнае месца належыць, безумоўна, біялогіі – асабліва ў кантэксце даследавання першапачатковых этапаў працэсу вылучэння чалавека з жывёльнага свету.

Неабходна адзначыць, што інтэнсіўныя пошукі, якія здзяйсняюцца на гэтым – надзвычай дынамічным – даследчым кірунку, прыносяць свой плён і карціна антрапасацыягенезу ўвесь час узбагачаецца, дапаўняецца і ўдакладняецца. У самым агульным плане (калі тэрмін “антрапасацыягенез” бярэцца ў найбольш шырокім сэнсе) у згаданай карціне можна вылучыць тры глабальныя перыяды[107]. Першы з іх ахоплівае дачалавечую стадыю ўзнікнення чалавека і грамадства, другі мае пераходны характар, трэці можна ахарактарызаваць як антрапасацыягенез ва ўласным сэнсе (гэта пераход ад прымітыўных чалавечых формаў да чалавека і грамадства сучаснага тыпу).

Няма нічога дзіўнага ў тым, што храналагічныя рамкі гэтых перыядаў выклікаюць вострыя дыскусіі сярод навукоўцаў (дыскусійнымі з’яўляюцца шмат якія з прысвечаных антрапасацыягенезу пытанняў). Слушным падаецца той падыход, што звязвае дачалавечую стадыю са з’яўленнем і эвалюцыяй чалавекападобных малпаў (магчыма, каля 15 млн. гг. таму – каля 9 млн. таму). Пачаткам пераходнага перыяду можна лічыць набыццё гамінідамі здольнасці да прамахаджэння. (Варта адзначыць, што тэрмін “гамініды” па- рознаму вытлумачваецца ў навуковай літаратуры: часам у яго ўлучаюцца толькі чалавечыя істоты [35, c.803], часам людзі і чалавекападобныя малпы [34, т.4, с.596].) Прамахаджэнне было засвоена імі ў прамежак часу ад 9 да 6 млн. гг. таму. У выніку эвалюцыі найбольш ранніх іх відаў (сахельантрапаў, ардыпітэкаў – назвы, звязаныя з месцамі, дзе былі знойдзеныя іх рэшткі) паўсталі аўстралапітэкавыя (ад лац. australis – паўднёвы і старажытнагр. πίθηκοϛ – малпа).Завяршаецца пераходная ступень узнікненнем чалавека ўмелага (homo habilis), які ў сваёй дзейнасці выразна выяўляе ўжо чалавечыя рысы, па будове мозга, аднак, стаіць бліжэй да малпаў, чым да чалавека сучаснага тыпу [34, т.4, c.595]. Варта адзначыць разам з тым, што напрыканцы пераходнага перыяду (каля 1,5 млн. гг. таму) суіснавалі розныя віды пераходных формаў ад малпы да чалавека і першабытных людзей. Станаўленне чалавека ва ўласным сэнсе (гаворка ідзе пра трэці перыяд) адбываецца на аснове віду homo erectus (у перакладзе з лац. – чалавек выпрастаны), у якім чалавечы пачатак дамінуе і ў плане працоўнай дзейнасці, і з нейрафізіялагічнага пункту гледжання.

Згодна з меркаваннем шэрагу даследчыкаў homo erectus эвалюцыянаваў у Еўропе ў неандэртальца (названага так паводле цясніны, якая месціцца ў Германіі, дзе быў знойдзены чэрап прадстаўніка гэтага віду), у той час як на аснове афрыканскіх яго папуляцый развіўся чалавек сучаснага тыпу. (У прысвечанай дадзенай праблеме літаратуры назіраецца тэндэнцыя пазначаць неандэртальца як homo sapiens, а чалавека сучаснага тыпу як homo sapiens sapiens, хоць часам гэта выклікае адмоўную рэакцыю – сучасны французскі біёлаг Ж.М.Пельт, напрыклад, характарызуе наданне прадстаўнікам нашаму віду статусу двойчы разумных як нахабства [71, c.95].) Неабходна адзначыць, што гіпотэзе, згодна з якой сучасны чалавек паўстаў у Афрыцы (у перыяд ад 200 тыс. да 100 тыс. гг. таму), супрацьстаіць мультырэгіянальная гіпотэза, прыхільнікі якой сцвярджаюць, што яго ўзнікненне адбывалася паралельна ў некалькіх рэгіёнах. Аднак генетычныя даследаванні пацвярджаюць хутчэй Out-of-Africa-тэорыю [35, с.843]. Пэўны час чалавек сучаснага тыпу суіснаваў з іншымі відамі (палеаантраполагі знаходзяць у аддаленых рэгіёнах парэшткі прадстаўнікоў віду homo erectus, якія жылі прыкладна 50 тыс. гг. таму). Зямля была заваяваная, аднак, менавіта ім – чалавекам разумным (ці двойчы разумным), і ён застаўся апошнім жывым прадстаўніком роду homo [71, c.95].

Як ужо указвалася, у дачыненні да першапачатковых этапаў антрапасацыягенезу (як лічыць Ж.-М.Пельт [71, с.95], да ўзнікнення неандэртальца, а на думку сучаснага нямецкага філосафа-марксіста В.Янтцэна, да гома эрэктуса [34, т.3, с.373]) мы можам зыходзіць з дамінавання ў ім біялагічных фактараў. Агульнае іх бачанне вызначаецца пазіцыямі пэўнага даследчыка адносна эвалюцыйнага працэсу ў цэлым. У гэтым плане ў літаратуры прадстаўленыя разнастайныя погляды (найперш, аднак, падкрэсліваецца фундаментальная роля ў станаўленні чалавека селектыўных і мутацыйных эвалюцыйных механізмаў [35, c.806-807]). Тым не менш няшмат хто з даследчыкаў (пры ўсёй рознасці іх поглядаў) ставіць пад пытанне той факт, што вызначальнымі кірункамі ў біялагічным станаўленні чалавека былі ўзнікненне і дасканаленне прамахаджэння, развіццё рукі як воргана працоўнай дзейнасці і эвалюцыя мозга (так званая “гамінідная трыяда”) [1, с.88]. Што да прамахаджэння, дык яно было ўласціва ў поўнай ступені ўжо аўстралапітэкам (“аўстралапітэкі мелі добра збалансаваную артаградную паходку, і перасоўванне ў выпрамленым стане было для іх не менш звычайнай справай, чым для сучасных людзей” [1, с.89]). Цалкам развітую кісць (амаль ідэнтычную кісці сучаснага чалавека) меў неандэрталец [1, с.105]. Аб’ём яго мозга таксама быў блізкі да адпаведных характарыстык сучаснага чалавека (у неандэртальца ён складаў каля 1200 см³, у людзей, што прэтэндуюць на статус двойчы разумных, – каля 1400 см³ [51, c.46; 71, c.95-96]).

Варта адзначыць, што трансфармацыі, якія адбываліся на гэтых кірунках зусім не былі пазбаўленыя вострых праблем і драматычных калізій. Так, прамахаджэнне першапачаткова не было надта добрым набыткам для надзеленых ім, хутчэй за ўсё, праз выпадковую мутацыю прыматаў. Справа ў тым, што яны жылі ў трапічных лясах, а для жыцця ў падобных умовах яно было не надта карысным. Прамахаджэнне магло быць перавагай у саванах, але тыя былі непрыдатнымі для жыцця ў гэты час. Каля трох мільёнаў гадоў таму, аднак, праз кліматычныя метамарфозы – дзякуючы пацяпленню – саваны змяніліся, і згаданыя прыматы атрымалі ў іх арэал для свайго самаразвіцця, у якім у іх не было вельмі шмат канкурэнтаў [51, c.45].

Гэтаксама і высокаразвіты ў выніку ўсёй чалавечай эвалюцыі мозг мог зрабіцца прычынай трагедыі нашага ўжо пасталелага віду: надта аб’ёмны, ён зрабіўся перашкодай пры нараджэнні дзіцяці. Таму дзеці людзей народжваюцца да канчатковага фармавання эмбрыёну, яны народжваюцца абсалютна непрыстасаванымі да самастойнага жыцця і могуць выжыць толькі пры ўмове клопату бацькоў пра іх. Нягледзячы на мацярынскі клопат, шмат хто з малых не выжываў (толькі адзін індывід з трох дасягаў узросту палавой спеласці). Такім чынам, чалавек мог зрабіцца лёгкай здабычай натуральнага адбору. Гэты апошні, аднак, дзейнічаў не так хутка, і людзі змаглі скарыстацца з тых магчымасцяў, якія даў ім развіты мозг [51, c.47].

На працягу ўсяго працэсу антрапасацыягенезу разам з чалавекам узнікалі і набіралі моц сацыякультурныя аспекты яго жыцця. Яны рабіліся усё больш важнымі фактарамі ягонага станаўлення. Якія з іх мелі пры гэтым найбольшае значэнне, застаецца прадметам вострых дыскусій. Досыць няпросты характар мае і пытанне пра іх узаемадзеянне з біялагічнымі аспектамі антрапасацыягенезу. У канчатковым выніку яно ўзыходзіць да пытання пра ўзаемадачыненні біялагічнага і духоўнага ў чалавечай існасці ўвогуле.

4.15.2. Праблема суадносінаў біялагічнага і духоўнага ў чалавеку

Пытанне пра суадносіны духоўнага і біялагічнага пачаткаў у чалавеку знаходзіць сваё канцэнтраванае выяўленне ў праблеме ўзаемадачыненняў душы і цела (свядомасці і мозга). Магутныя імпульсы для яе абмеркавання далі поспехі ў вывучэнні структуры і дзейнасці мозга, дасягнутыя сучаснай навукай. Пры гэтым важна падкрэсліць міждысцыплінарны характар адпаведных даследаванняў: нейрафізіялогія, нейраанатомія, нейрахімія, клінічная нейралогія, нейрапсіхалогія шчыльна звязаныя паміж сабой і актыўна ўзаемадзейнічаюць у вывучэнні вышэйшай нервовай дзейнасці. Пачынаючы з 70-х гг. ХХ ст., згаданыя навукі выяўляюць усё больш інтэнсіўныя ўзаемасувязі з такімі дысцыплінамі і даследчымі кірункамі, як кагнітыўная псіхалогія, лінгвістыка, даследаванні штучнага інтэлекту, так што ў выніку паўстала новае міждысцыплінарнае ўтварэнне – кагнітыўныя навукі [67, c.615].

Акрамя таго, праблема суадносінаў свядомасці і мозга месціцца на мяжы праблемных палёў навукі і філасофіі, і таму найлепшай опцыяй для плённага яе вывучэння было б шчыльнае супрацоўніцтва філосафа і (нейра)біёлага, яскравым прыкладам якога з’яўляюцца супольныя даследаванні К.Попера і Д.Эклса. У выніку згаданых даследаванняў паўстала дуалістычна-інтэракцыянісцкая канцэпцыя, якая адрозніваецца ад традыцыйных формаў дуалізму і паралелізму ў дадзеным пытанні прызнаннем таго, што “матэрыяльны свет мозга павінен быць адкрытым для духоўных уплываў” [40, c.105]. Згодна з яе строгім дуалістычным аспектам, аднак, “дух, які ўсведамляе сам сябе, разглядаецца як незалежнае ўтварэнне, як існаванне ў другім свеце, што мае пэўны рэчаісны стан, раўназначны таму, якім валодае мозг са сваім існаваннем у першым свеце” [40, c.105]. Пры гэтым самасвядомы дух “счытвае” наяўную ў актыўных цэнтрах мозга інфармацыю і стварае на яе аснове цэласную карціну рэчаіснасці, мэтанакіравана ўплываючы разам з тым на іх дзейнасць [40, c.105].

Дуалістычнаму падыходу да вырашэння дадзенай праблемы супрацьстаіць, відавочна, маністычны – і найперш матэрыялістычны, які зводзіць духоўныя феномены да функцыянавання вышэйшай нервовай сістэмы. У крайняй яго форме (у т. зв. “элімінатыўным[108] матэрыялізме”) мае месца памкненне надаць згаданаму звядзенню абсалютны характар і замяніць тыя моўныя выразы, у якіх фіксуюцца ментальныя працэсы, нейрафізіялагічнымі тэрмінамі [46, т.8, c.379]. Аднак, калі мы нават прызнаем праявы свядомасці тоеснымі працэсам, што адбываюцца ў мозгу, паўстае пытанне, як растлумачыць уласцівасць гэтых працэсаў фігураваць у якасці свядомага досведу? [54, c.121] Адказ на яго (хоць досыць папулярны, але далёка не бясспрэчны) дае функцыяналізм, у якім ментальныя станы атаясамліваюцца з іх фунцыямі у межах усёй псіхафізіялагічнай сістэмы. Кожны з гэтых станаў звязаны функцыянальнымі сувязямі з узбуджэннем ворганаў пачуццяў, з пэўнай формай паводзінаў, з іншымі ментальнымі з’явамі і з’яўляецца тым, чым ён ёсць, менавіта дзякуючы сваёй улучанасці у дадзеную функцыянальна арганізаваную цэласнасць [54, c.122].

Хоць у абсягу функцыяналізму не мае асаблівага значэння, на якім субстраце задзейнічаныя ментальныя працэсы – духоўным ці матэрыяльным і па сваёй глыбокай сутнасці ён выступае як нейтральнае паміж дуалізмам і фізікалізмам (матэрыялістычным манізмам) вучэнне, тым не менш яго прадстаўнікі з’яўляюцца, як правіла, фізікалістамі, г. зн. бачаць згаданы субстрат у мозгу, у вышэйшай нервовай сістэме [54, c.124].

Рэдукцыянісцкі падыход выяўляецца і на іншых кірунках вывучэння чалавека – напрыклад, пры даследаванні яго сацыяльных характарыстык і паводзінаў. Трэба адзначыць, што адпаведныя тэорыі выклікаюць палкія дыскусіі, у якіх на іх адрас часта гучыць вострая крытыка. У якасці яскравага прыкладу такой тэорыі (якая разгарнулася разам з тым у спецыяльную навуковую дысцыпліну) можа разглядацца сацыябіялогія, мэтай якой якраз і з’яўляецца тлумачэнне сацыяльных паводзінаў праз іх біялагічны фундамент. Яе прадстаўнікі лічаць за неабходнае сінтэзаваць дзеля гэтага ў рамках адной навукі цэлы шэраг навуковых дысцыплін – генетыку, эвалюцыйнае вучэнне, эталогію, экалогію, антрапалогію і сацыялогію [67, c.731]. У стратэгічным плане сацыябіялагічныя даследаванні скіраваныя на звядзенне сацыяльных паводзінаў (у найшырэйшым значэнні гэтага выразу) да генетычных структур тых арганізмаў, для якіх яны характэрныя (“генетычны рэдукцыянізм”) [46, т.9, c.1264-1265]. Пры гэтым грунтоўнае значэнне надаецца дзеянню (у абсягу пэўных папуляцый) селектыўных механізмаў (як і ў сінтэтычнай тэорыі эвалюцыі). Становішча чалавека ў гэтым плане ніяк не вылучаецца, у яго сацыяльнасці не бачыцца нічога адметнага ў дачыненні да формаў калектыўнай арганізацыі іншых жывых істотаў [46, т.9, c.1264]. Уласцівы сацыябіялогіі генетычны рэдукцыянізм і дэтэрмінізм, ігнараванне адметнага статусу чалавека ў сістэме жывога ў першую чаргу крытыкуюцца яе апанентамі. Пры гэтым яна часам падаецца як мадэрнізаваная версія сацыял-дарвінізму, рэліктавай “сцыентысцкай ідэалогіі” [67, c.731].

Тым не менш, як бы крытычна мы не ставіліся да “біялагізатарскіх”, рэдукцыянісцкіх падстаў такіх тэарэтычных кірункаў, як сацыябіялогія, найбольш адэкватнай стратэгіяй абыходжання з імі з’яўляецца ўважлівае вывучэнне і крытычнае асэнсаванне дасягнутых у іх рамках вынікаў.

Такім чынам, чалавечае быццё ў свеце не можа быць адэкватна апісана без чыннага ўдзелу прыродазнаўчых навук, бо ўсе яго вымярэнні (касмічнае, біялагічнае, духоўнае) шчыльна звязаныя паміж сабой і істотным чынам уплываюць адно на адно.

Праблема ўзнікнення чалавека і грамадства набыла прыродазнаўчае гучанне дзякуючы распрацоўцы эвалюцыйнага вучэння. Класічная біялогія ў сваёй аргументацыі на карысць натуральнага, эвалюцыйнага паходжання чалавека магла абаперціся на набыткі параўнальнай фізіялогіі і анатоміі, але не мела ў сваім распараджэнні выкапнёвых знаходак. Сучасная навука мае магчымасць грунтаваць адпаведныя высновы на такіх знаходках. Істотнае значэнне ў арсенале яе метадычныхсродкаў і аргументаў набылі ў дадзенай сувязі таксама пазнавальныя працэдуры і тэарэтычныя дасягненні генетыкі і малекулярнай біялогіі. У працэсе антрапасацыягенезу можна вылучыць тры асноўныя перыяды: перыяд дачалавечых формаў, пераходны перыяд і перыяд станаўлення сучаснага чалавека і грамадства, якое адбывалася на грунце хоць і прымітыўных, але чалавечых істотаў і структур.

Пытанне пра суадносіны духоўнага і біялагічнага пачаткаў у чалавеку знаходзіць сваё канцэнтраванае выяўленне ў праблеме ўзаемадачыненняў свядомасці і мозга. Яе вырашэнне адбывалася на двух стратэгічных кірунках – дуалістычным і маністычным. Сучасная версія дуалістычнага падыходу прызнае незалежнае існаванне духоўных і нейрафізіялагічных феноменаў і разам з тым падкрэслівае актыўны ўплыў духа на дзейнасць мозга. У рамках маністычна-матэрыялістычнага падыходу духоўныя працэсы зводзяцца да функцыянавання вышэйшай нервовай сістэмы. У элімінатывізме згаданае звядзенне набывае татальны характар. У функцыяналізме ментальныя станы атаясамліваюцца з іх фунцыямі у межах усёй псіхафізіялагічнай сістэмы. Рэдукцыянісцкі падыход прадстаўлены і на іншых кірунках вывучэння чалавека. Яскравым увасабленнем такога падыходу з’яўляецца сацыябіялогія, тэорыя, якая разгарнулася ў спецыяльную дысцыпліну і якая імкнецца растлумачыць сацыяльныя паводзіны жывых істотаў на аснове іх біялагічных падстаў.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

1. Якія навуковыя дысцыпліны, на Ваш погляд, павінны займацца праблемай антрапасацыягенезу? Як найлепшым чынам арганізаваць іх узаемадзеянне? Ці правамерна надаваць нейкай з іх галоўную ролю?

2. Як Вы ставіцеся да характарыстыкі сучаснага чалавека як homo sapiens sapiens?

3. Вывучэнне антрапасацыягенезу можа быць пагрунтаванае (і грунтуецца) на розных светапоглядных, філасофскіх пазіцыях, у якіх у канчатковым выніку выяўляюцца пэўныя апазіцыі. Так, натуралістычнаму падыходу, у рамках якога чалавек разглядаецца як прадукт біялагічнай эвалюцыі (якой маглі паспрыяць фактары геафізічнага і касмічнага парадку), супрацьстаіць крэацыянісцкая канцэпцыя, паводле якой яго ўзнікненне мае звышнатуральны характар. Прапанаваная Ф.Энгельсам працоўная канцэпцыя сутыкаецца з гульнявой, якую імкнуўся абгрунтаваць галандскі гісторык культуры Ё.Хёйзінга. Якія аргументы на карысць кожнай з іх маглі б прывясці Вы? Якой з іх (ці, магчыма, нейкай іншай) Вы аддаеце перавагу?

4. Якая з версій вырашэння псіхафізіялагічнай праблемы Вам найбольш блізкая? Чаму?

5. Паспрабуйце сістэматызаваць аргументы на карысць і супраць тых тэарэтычных кірункаў, у межах якіх біялагічнаму ў чалавеку надаецца грунтоўнае, асноватворнае значэнне.

Поиск по сайту: