Демеулік шылаулар

3. Жалғаулық шылаулар

СЕМЕЙ СЫНАҚ АЛАҢЫНЫҢ ЗАРДАПТАРЫ

Семей сынақ алаңы КСРО Министрлер Кеңесінің шешімімен 1947 жылы 21 тамызда ашылды. Алғаш мұнда әскери бөлімдер, құрылысшылар келді. Мұнан кейін жасырын түрде «Москва-400» шағын қалашығы, лабораториялық-экспериментальдық, өндірістік базалар бой көтере бастады. Ядролық тәжірибе жасау үшін халық шаруашылығына арналған 18500 шаршы шақырым жер алынды. Бұл аумақ Қазақстандағы Павлодар, Қарағанды, Семей облыс-тарының кейбір аудандарының жерін қамтыды. Тәжірибе жасау үшін қойлар, шошқалар, иттер, атжалмандар, азық-түлік салынған жәшіктер, адам кейпіндегі заттар алынды. Мұның бәрі сынақ күшінің қуатын зерттеу үшін алынды. Ал жергілікті халық бұл тәжірибеден бейхабар болды.

1949 жылы 29 тамызда бірінші сынақ жасалды. Сынақ жер астында да, жер үстінде де жасалды. Жер астында жасалған сынақтардың қуатының күштілігі соншалық, радиоактивті газдар бірнеше рет жер бетіне жарып шықты. Алғашқы кезде тұрғын халық осы бір тосын құбылысты қызықтай қарады. Бұл еркіңнен тыс қызықтыратын, беймәлімділігімен үрей туғызатын көрініс еді. Айналадағы болып жатқан сұмдыққа адамдардың еті үйрене бастады. Оның ауыр зардабын тартатынын кеш білді. Абай елінің әрбір екінші тұрғыны қан қысымының төмендеуіне, әлсіздікке, селсоқтыққа ұшырады.

Ғалымдардың болжамы бойынша Семей полигоны әсерінен барлық тұқым қуалау ақаулары болашақта, ұрпақ алмасқан кезде неғұрлым толық көрінген. Қазірдің өзінде осы аудандарда туа біткен кемтарлық дүниеге келген әрбір мың нәрестенің қырық сегізінде кездесіп отырады. Бұл орта есеппен республика бойынша алғанда 6 есеге көп, ал полигонға жақын орналасқан ауылдарда бұл көрсеткіш одан да жоғары.

Семей ғалымдары мен дәрігерлердің пікірінше, сәуле алған ата-анадан туған екінші ұрпақ денсаулығы, бірінші ұрпақтың, яғни тікелей сәуле алған балалардың денсаулығынан едәуір төмен, бұл сәуле алудың генетикалық зардаптары. Сонымен қатар Семей өңірінде лейкоз - қан рагы, лимфоцит - ақ қан ауруымен ауыратын-дар саны көбейген. Әсіресе, әйелдер арасындағы анемия ауруы республика бойынша бірінші орын алады. Уақытына жетпей босану, салмағы аз, әлсіз балалардың тууы, туа біткен анемия және мезгілінен ерте қартаю көрсеткіштері өсіп, әйелдердің бедеулігі республикалық көрсеткіштен екі есе жоғарылады. Бірақ жергілікті халық мұны кеш түсінді.

Оның өзінде 1989 жылы 13 ақпанда кезекті жарылыстан кейін радиациялық тұман бірнеше елді мекендерді және Шағандағы әскери ұшқыштар қалашығын басып қалды. Осы жағдайдан кейін әскери ұшқыштар сол кезде Семей облысынан КСРО Жоғары Кеңесіне депутаттыққа дауысқа түсіп жатқан ақын О.Сүлейменовтен көмек сұрады. Ол республикалық теледидардан сөйлеп, осы қасіреттің бетін ашты.

1989 жылы 28 ақпанда «Невада-Семей» деп аталатын ядроға қарсы қозғалыс пайда болды. Қозғалыс, бейнелеп айтқанда жұртты ұйқысынан оятты. Бұл қозғалыс біртіндеп халықаралық қозғалысқа ұласты. Қозғалыстың басты жетістігі, біріншіден, халықтың тікелей қатысуымен аз уақыттың ішінде Семей жеріндегі сынақ санының азаюына ықпал етсе, екіншіден, 1991 жылы 29 тамызда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен полигонның жабылуына жәрдемдесті. Бұл үрдіс басқа мемлекеттерде өз жалғастығын тапты. Мысалы, Ресейде Жаңа Жер, Америкада Невада, Францияда Морурора, Қытайда Лобнор жабылды.

Біз дүние жүзінде ядролық қарудың аз болуы, ал алдағы уақытта мүлдем болмауы үшін қолдан келгеннің бәрін жасауға тиіспіз. Адам қорқынышсыз, жақсы, еркін өмір сүргісі келеді. Ондай өмір үшін ядролық, бактериологиялық, химиялық қарудың қажеті жоқ. Адамдар қару-жарақсыз, еркін өмірде де Әлемді, Табиғатты, заттар мен құбылыстарды танып-білуге деген құштарлығы қалады.

1. Сұрақтарға жауап беріңіз.

2. Семей сынақ алаңы туралы не білесіздер?

3. Сынақ алаңының зардабын (қасіретін) қалай түсіндіре-сіздер?

4. Абай, Шәкәрім, Әміре, Мұхтардай ұлыларымызды дүниеге әкелген қасиетті Семей жерінің сынақ алаңына айналуына қандай жағдай себеп болды?

4. Атом бомбасының адамзатқа келтірер зияны қандай болмақ?

2. Мәтіннен шылауларды тауып, тіркескен сөздерге қандай мағына үстеп тұрғанын байқаңыз.

3. Септеулік шылау арқылы байланысып тұрған сөздерді септеулігімен бірге теріп жазыңыз.

Арал теңізі

Қазақстанның оңтүстік аймағында жатқан Арал теңізі көлемі жағынан екінші орынды иеленеді. Ол дүниежүзілік мұхит деңгейінен 53 м биікте орналасқан. Жалпы ауданы 64,5 мың шаршы шақырым, ұзындығы 428 шақырым, жағалаулары көбінесе ойпатты, жазық, құмды болып келеді.

Арал теңізінде балықтың 30-дан аса түрі бар. Кәсіптік маңызы бар бекіре, сазан, қаяз, шабақ, ақмарқа сияқты балықтар ауланады. Соңғы уақытқа дейін Аралдан балықшылар жылына 200 мың тонна балық аулап келді. Аралға құятын Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын егістікке орынсыз пайдалану, ысырап ету салдарынан теңіз суы тартылып, айдыны тарылып барады.

Теңіздің солтүстігіндегі Барсакелмес аралында «Барсакелмес» қорығы құрылған. Қорық аумағындағы бөкен, құлан, жайран, қырғауыл, т.б. аң, құс түрлері қорғауға алынған. Қазір теңіз деңгейінің күрт төмен түсуіне байланысты олар басқа жаққа көшірілді.

Ғалымдардың зерттеуіне қарағанда тартылған теңіз табанының 1 шаршы шақырым жерінен 8000 тоннаға жуық тұзды шаң көтеріліп, қоршаған ортаға таралады екен. Шаңмен көтеріліп шөккен тұз топырақтың құнарлылығын азайтып, егіс өнімін төмендетеді, ауыз судың сапасына әсер етіп, жергілікті халықтың денсаулығына зиянын тигізіп отыр.

Атмосфераға зиянды заттардың шамадан тыс таралуы климатқа да өз әсерін тигізуде. Арал маңында атмосфера ғана емес, су мен топырақ та ластанған. Теңіз маңындағы ауылдарда жас балалар өлімі көп, ересектер арасында сырқаттану басым. Әсіресе тыныс алу органдары мен жүйке, қан айналысы жүйесі, асқазан, т.б. аурулары жиі кездеседі. Жұқпалы аурулар (ішек және сары ауру), қатерлі ісік, кеміс боп туушылық соңғы кезде көптеп кездесуде. Арал маңының экологиялық жағдайының бұзылуы жергілікті халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайына да қатты әсер етіп отыр. Тұрғындар ата-баба жерінен амалсыз қоныс аударуда.

Арал проблемасына арналған бірнеше халықаралық конферен-циялар өтіп, Аралға көмектесу жолдары іздестірілуде. Соңғы жылдары Қазақстан мен Орта Азия мемлекет басшылары Аралды аман сақтап қалу жолдарын қарастыруда. Бұл шаралардан шет мемлекеттер де сырт қалмауда. Өйткені бұл ғаламдық мәселе.

v Тапсырмалар:

1. Мәтінді түсініп, оқыңыз.

2. Мәтінге жоспар құрыңыз.

3. Мәтінді әңгімелеңіз.

4. Сұрақты топ болып талқылаңыз.

1. Арал теңізінің тарихы туралы не білесіңдер?

2. Арал теңізі суының тұздылығының арту себебін түсінді-ріңдер.

3. «Арал тағдыры - ел тағдыры» деген қанатты сөздің мағынасын қалай түсінесіңдер.

4. Арал теңізі не себепті экологиялық апатты өңірге айналып отыр?

5. Арал-Балқаш қоры туралы не білесіңдер?

6. Арал проблемасын не себепті ғаламдық проблема санайды?

 

5. Аралға арналған халықаралық конференция материалдарын жинап, қысқаша мәлімет жазыңыз.

 

 

БЕСІНШІ САБАҚ (1 сабақ)

Лексикалық тақырып: Адам және табиғат

Грамматикалық тақырып: Көсемше

Сөздік

қоршаған орта – окружающая среда

жан-жануарлар мен өсімдіктер – животные и растения

алыстағы жұлдыздар – далекие звезды

ажырамас бөлігі – неотделимая часть

ұғым – понятие

туған жер –родная земля

ыстық махаббат – пламенная любовь

ормандар – леса

тоғайлар – рощи

ерекше – особенный

үздіксіз өзгерістер – непрерывные изменения

жанартаудың атқылауы – извержение вулкана

найзағайдың жарқылы – сверкание молнии

табиғат құбылыстары – явления природы

себеп-салдар –причина

КӨСЕМШЕ

Көсемше (деепричастия) в казахском языке встречаются настолько часто, что даже простые детские рассказы без них не обходятся.

Есть три вида деепричастий, которые образуются с помощью суффиксов:
- п / -ып / -iп: бар-ып, кел-іп, қара-п;

-а /- е / -й: бар-а-мын, кел-е-сің, қара-й-ды;

-ғалы / -гелi, -қалы / -келi: бар-ғалы, кел-гелі, айт-қалы

Лексика-грамматикалық тапсырмалар

1-тапсырма. Тірек сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтаңыз.

Табиғат құбылыстар, үздіксіз өзгерістер, жанартаудың атқылауы, найзағайдың жарқылы, судың мұзға айналуы, табиғаттағы өзгерістер, аспан денелері, гүлдердің шешек атуы, ағаштың жайкалып өсуі, өзеннің тасуы, көлдердің тартылуы, қоршаған орта.

2-тапсырма. Төменде берілген сөздер мен сөз тіркестері арқылы сөйлем құрыңыз.

Табиғат құбылыстары, физика заңдарына сүйену, аспан денелері, құбылыстардың себеп-салдарын ашу, физика мен астрономияға ортақ құбылыстар, күн мен түннің ауысуы, күннің тұтылуы, жердің өсі, үздіксіз айналуы, жердің айналуы, жыл мезгілдерінің ауысуы.

3-тапсырма. Сөз тіркестерін жасаңыз.

 

 

Адам Табиғат

4-тапсырма. Диаграмманы толтырыңыз.

5-тапсырма. Берілген сөйлемдерден –ып, -іп, -п жұрнақтарын тауып, жағын анықтаңыз.

Мен 1990 жылы туыппын. Қазақстан Республикасы сол жылы өз тәуелсіздігін жариялапты. Оған халқымыз қуаныпты. Мен оқуымды жақсы оқып, еліме пайдамды тигізгім келеді. 1997 жылы Ақмола қаласы елорда болыпты. Ал 1998 жылы Астана қаласы болып аталыпты. Қазір Астана Қазақстан Республикасы азаматтары мақтаныш ететін үлгілі де, өркениетті қалаға айналды. Мұнда биік үйлер мен ғимараттар салынып, қаланың аумағы үлкейіп, халқының саны еселеп артты.

Бесінші сабақ (2-сағат)

 

Табиғат – алтын бесік

Халық мақалы

Адам және табиғат

Бізді қоршаған орта: жан-жануарлар мен өсімдіктер, жер мен ай, күн мен алыстағы жұлдыздар – осылардың барлығы да «табиғат» деген ауқымды ұғымды білдіреді.

Адам - табиғаттың ажырамас бөлігі. Сондықтан халқымызда «Жер-Ана» деген ұғым қалыптасқан. Жерді өз анасындай, анасын күндей қастерлеу ата салтымыз. «Жер шоқтығы - Көкшетау», «Жер жаннаты - Жетісу» деп, бабаларымыз туған жерге, табиғатқа деген ыстық махаббатын білдірген. Сондықтан ормандарды, тоғайларды сақтап, қоршаған ортаның, өзен мен көлдердің ластанбауына ерекше мән берген. «Су ішкен құдығыңа түкірме», «Бұлақ көрсең, көзін аш» деп, жас ұрпақтың бойына табиғатты қорғаудың тәрбиесін сіңірген.

Адам мен табиғаттың жарасымы мен үйлесімі сақталғанда ғана, олардың өзара өмір сүру тепе-теңдігі сақталмақ. ХХ ғасырда осындай тепе-теңдік бұзыла бастады. Адамзаттың индустриялық кезеңге өтуі, қалалардың көбеюі – табиғатқа зақым келтіре бастады. Соның нәтижесінде, бүгін көп айтылатын экологиялық мәселе туындап, оны шешу жолдары ғаламдық мәселеге айналды. Экологиялық мәселе, әсіресе, экономикасы жоғары дамыған елдерге аса тән. Сондықтан табиғат пен адамның үйлесімді өмір сүруіне қоғамның көңілін бөлу үшін экологиялық ұйымдар құрылуда. Өнеркәсібі дами бастаған біздің елімізде де осындай мәселе бар. Мысалы, Алматы, Өскемен, Қарағанды, Жаңаөзен, Балқаш, Теміртау сияқты қалалардағы экологиялық ахуал адамның денсаулығына зиян келтіруде. Сол себепті қоғамдық ұйымдар, ақпарат құралдары осы мәселелерді жиі көтеруде.

Адамзаттың өркениет биігіне жетуі – индустрияландырумен ғана шешілмейтінін уақыт дәлелдеуде. Сондықтан бүгінгі адамзат баласы табиғатпен үйлесіп өмір сүрудің тиімді жолдарын шешуде.

 

1-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз.

– Қоршаған орта дегеніміз не?

– «Жер-Ана» деген ұғымды қалай түсінесіз?

– Табиғатта кездесетін өзгерістерді атаңыз?

– Табиғат пен адам арасындағы байланыс туралы айтыңыз.

– Өз мінезіңізді табиғаттың қандай құбылысымен сипаттайсыз?

 

2-тапсырма. Мәтінді оқыңыз.Берілген жоспар бойынша әңгімелеңіз.

1. Кіріспе

2. Негізгі бөлім

3. Қорытынды

 

3-тапсырма. Венн диаграммасын толтырыңыз.

4-тапсырма. Сөйлемдерді орын тәртібімен жинаңыз.

1. Табиғаттың, Адам, бөлігі, ажырамас.

_____________________________________________________________

2. Жатады, өзгерістер, болып, үздіксіз, табиғатта.

_____________________________________________________________

3. Деп, әлемде, сан, алатын, аталады, орын, алуан, құбылыстары, өзгерістер, табиғат.

______________________________________________________________

4. Бір-бірімен, табиғат, байланысты, тығыз, құбылыстары.

_________________________________________________________________

5. Жан-жануарлар, өсімдіктер, мен, табиғат, ауқымды, білдіреді, деген, барлығы, алыстағы, Жер, Күн, мен, жұлдыздар, Ай, мен, ұғымды, –, да, осылардың.

_________________________________________________________________________________________________________________________________

Бесінші сабақ (3-сағат)

1-тапсырма. Мәтін бойынша сұрақ қойыңыз.

Үлгі: Адам ненің ажырамас бөлігі?

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

2-тапсырма. Жаңа сөздермен сөйлем құрастырыңыз.

1. қоршаған орта –

_________________________________________________________

2. ауқымды –

_________________________________________________________

3. туған жер –

_________________________________________________________

4. орман-тоғайлар –

__________________________________________________________

5. жанартаудың атқылауы –

___________________________________________________________

6. табиғат құбылыстары –

____________________________________________________________

7. күн мен түннің тұтылуы –

_____________________________________________________________

3-тапсырма. Көсемшенің -а, -е, -й, -ып, -іп, -п, -ғалы, -гелі жұрнақтарын пайдалана отырып, сөйлем құрастырыңыз.

 

Табиғат құбылыстары бір-бірімен тығыз байланысты. Астрономия ғылымы физика заңдарына сүйеніп, бақылайтын аспан денелері мен құбылыстарының табиғатын түсіндіреді. Олардың қасиеттері мен көрінісін ұғындыруға, құбылыстардың себеп-салдарын ашуға тырысады.

Мысалы, физика мен астрономияға ортақ құбылыстар - күн мен түннің ауысуын және күннің тұтылуын қарастырайық. Жарық күн мен қараңғы түннің алма-кезек ауысуының себебі, жердің өз осінің төңірегінде үздіксіз айналуы болып табылады.

4-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.

C давних времен человек и природа тесно взаимосвязаны. В древности первобытные люди полностью за쐲исели от окружающей среды. Не понимая сути происходящих природных явлений, люди возводили их в ранг богов. Так, и огонь, и вода, и земля, и деревья, и воздух, и гром с молнией считались божествами. Чтобы умилостивить их, люди совершали ритуальные жертвоприношения.

Но шло время, человек эволюционировал, совершенствовался его мозг. Люди научились добывать огонь, строить жилища, создавать орудия труда. Человек не только завоевывал свое место среди других племен, но и вознамерился подчинить саму природу.

Вопрос взаимодействия с окружающей средой актуален и сегодня. Провозгласив себя царем среди всех живых существ, человек забыл, что сам является частью природы, венцом ее творения. И вместо благодарности продолжает вести себя очень агрессивно. Ни для кого не секрет, сколь пагубно сегодня сказывается на окружающем мире деятельность человека.

 

5-тапсырма. Көсемшенің-ғалы,-гелі,-қалы,-келі, -ып, -іп, -п, -а, -е,-й, -ғанша, -генше, -қанша, -кенше, -майынша, -мейінше жұрнақтарын етістікке жалғаныз.

Үлгі: шығу – шығып –шыққалы – шыққанша – шықпайынша.

Білдіру, қалыптасу, деу, білдіру, сақтау, беру, сіңіру, жату, өзгеру, көрсету, өсу, айналу, қозғалу, ату, тасу, тартылу, суалу, аталу, байланысу, ұғындыру, түсіндіру, қарастыру, тырысу, тұтылу, табу, туындау.

 

1. «Табиғат » ұғымына қандай құбылыстар енеді?

2. Халқымыз табиғатқа қандай атау берген?

3. Халық табиғатқа сүйіспеншілігін қалай білдірген?

4. Табиғатты қорғауда қандай ұлағатты сөздер айтқан?

5. Табиғаттың жарасымы қалай сақталады?

6. Қазіргі дәуірде табиғатқа не зиян келтіруде?

7. Экология қандай мәселе?

8. Экологиялық ұйымдардың мақсаты не?

9. Қазақстанның қандай қалаларында экологиялық мәселе бар?

10. Табиғатты қорғау қандай мәселе?

11. Адамзат қандай мәселелерді шешуі тиіс?

АЛТЫНШЫ САБАҚ (1-сағат)

Лексикалық тақырып: Саяхат және туризм

Грамматикалық тақырып: Сан есім

 

Сөздік

Қазақстандағы туристік ресурстар –туристические ресурсы в Казахстане

туристік қызмет көрсету –туристические услуги

әлеуметтік-мәдени –социально-культурный

сауықтыру нысандары –объекты лечения

күш-жігер –сила-воля

мемлекеттік қорық–государственный заповедник

ескерткіш–памятник

маңызды–важны

САН ЕСІМ

Сан есім – часть речи, которая обозначает количество предметов, число, а также порядок предметов при счете.

Сұрақтары: қанша? неше? қаншасыншы? нешінші? қай? қаншадан? нешеден?

Түрлері:

I. Есептік сан есімдер (Количественные числительные)

қанша? неше?

Мысалы: бір, екі, үш

II. Реттік сан есімдер (Порядковые числительные)

нешінші? қай?

-ыншы, -інші –ншы; Мысалы: алты ншы, он ыншы, жүз інші

III. Жинақтық сан есімдер (Собирательные числительные)

Нешеу?

-ау, -еу. Мысалы: алт ау бір еу, ек еу, үш еу

IV. Болжалдық сан есімдер (Предположительные числительные)

қанша? неше? қаншадай? нешеге жуық?

-ер.Мысалы: бір ер

-дай, -дей. Мысалы: отыз дай, елу дей

-даған, -деген, -таған, -теген. Мысалы: он даған, жүз деген, қырық таған, төрт теген

-дар, -лер. Мысалы: отыз дарда, елу лерде

V.Топтау сан есім (Разделительные числительные)

нешеден? қаншадан?

-дан, -ден, -тан, -тен, -нан. Мысалы: алты дан, жүз ден, алпыс тан, бес тен, оннан

VI. Бөлшектік сан есімдер (Дробные числительные)

қанша? неше?

1. есептік+шығыс септігі. Мысалы: оннан бір, бір бүтін бестен үш;

2.жарты, жарым, ширек. Мысалы: 1500 – мың жарым, 50 – жүздің жартысы

Лексика-грамматикалық тапсырмалар

1-тапсырма. Тірек сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтаңыз.

Турист, туристік ресурстар, туристік қызмет көрсету, табиғи-климаттық, тарихи, әлеуметтік-мәдени, сауықтыру нысандары, туристердің құрал-саймандары, күш-жігерін қалпына келтіру, туризм түрлері, мемлекеттік қорық, археологиялық ескерткіштер, республика аумағы.

2-тапсырма. Төменде берілген сөздер мен сөз тіркестері арқылы сөйлем құрыңыз.

Археологиялық ескерткіштер, туристік экскурсиялар, көне қалалардың орны, туристердің қызығушылығы, ортағасырлық көне қалалар, тартымды нысандар, республика аумағында, түркі әлемінде, қасиетті қала, кесене, мешіт, қасиетті жерлер.

3-тапсырма. Диаграмманы толтырыңыз.

4 - тапсырма. Сандармен байланысты жұмбақтарды шешіңіз.

Жиырма бірінші сабақ (2 сағат)

Ел қадірін көрген біледі,

Жер қадірін жүрген біледі

Халық мақалы

Саяхат және туризм

Қазақстандағы туристік ресурстарға – табиғи-климаттық, тарихи, әлеуметтік-мәдени, сауықтыру нысандары жатады.Сондай-ақ туристердің рухани қажеттерін қанағаттандыра алатын, олардың күш-жігерін қалпына келтіріп сергітуге жәрдемдесетін өзге де нысандар жатады. Олар мәдени-танымдық, экологиялық, спорттық, әлеуметтік, діни, т.б. туризм түрлеріне бөлінеді.

Қазақстандағы туристік нысандар бірнеше топтарға бөлінеді: табиғи-рекреациялық, тарихи-археологиялық, тәуеп ету.

Табиғи-рекреациялық нысандарға Солтүстік Қазақстан аймағындағы Көкшетау, Бурабай, Баянауыл, Ерейментау, Шығыс Қазақстан аумағындағы Зайсан, Марқакөл, қазақстандық Алтай, Оңтүстік Қазақстан жеріндегі Батыс, Солтүстік Тянь-Шань, Алтынемел таулары, Жетісу алабы, Батыс Қазақстандағы Үстірт, Мұғалжар, Каспий ойысы, Жайық өңірі, Орталық Қазақстандағы Қарқаралы, Қызыларай, Бектауата, Ұлытау, т.б. табиғи нысандар жатады. Қазақстан аумағындағы 9 мемлекеттік қорықта да ғылыми-экологиялық туризмді дамытудың алғышарттары қалыптасқан. Тарихи-археологиялық ескерткіштердің туристік-экскурсиялық сапарлардағы орны ерекше. Археологиялық ескерткіштердің кез-келген нысандары туристік-экскурсия жұмыстарында маңызды орын алады. Соның ішінде Жетісудағы Сақ қорғандары, Талхиз қалашығы, Оңтүстік Қазақстандағы Отырар, Сайрам, Батыс Қазақстандағы Сарайшық, т.б. көне қалалардың орнына туристердің қызығушылығы мол. Қазақстанда Отырар, Сарайшық, Сайрам, т.б. ортағасырлық көне қалалар туристер үшін тартымды нысандар.

Тәуеп ету (діни) туризм нысандары республика аумағында көптеп кездеседі. Оларға түркі әлеміндегі қасиетті Түркістан қаласында, Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Маңғыстаудағы Шопан ата мешіті, Бекет ата мешіті және басқа өңірлердегі Абаб-Араб мешіті, Гауһар-ана зираты, Әли-Қожа бейіті, т.б. жатады. Адамдар бұл қасиетті жерлерге тәуеп етіп, Аллаға сыйыну үшін келеді.

1-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қазақстандағы туристік ресурстар қаншалықты дамыған?

2. Қазақстандағы туристік нысандар неше топқа бөлінеді?

3. Қазақстан аумағында қандай мемлекеттік қорықтар бар, олар қайда орналасқан?

4. Сен қандай елдерде саяхатта болдың?

5. Ол жақ несімен ұнады?

2-тапсырма. Тиісті жалғауларды қойыңыз.

Қазақстан....... турис..... ресурстар.... – туристік қызмет көрсету нысандар.... қамтитын бірнеше нысандар жата.....

Олар табиғи-климат...., тарихи, әлеумет....-мәдени, сауықтыру нысандар..., сондай-ақ туристер..... рухани қажеттер.... қанағаттандыра алатын, олар.... күш-жігерін қалпына келтіріп сергіту... жәрдемдесетін. Олар мәдени-таным...., экология...., спорт...., әлеумет...., діни, т.б. туризм түрлері.... бөлінеді.

3-тапсырма. Топтастырыңыз.

Көкшетау, Бурабай, Баянауыл, Ерейментау, Шығыс Қазақстан аумағындағы Зайсан, Түркістан қаласы, Қожа Ахмет Иасауи кесенесі, Абаб-Араб мешіті, Гауһар-ана зираты, Әли-Қожа бейіті, Марқакөл, қазақстандық Алтай, Оңтүстік Қазақстан жеріндегі Батыс, Солтүстік Тянь-Шань, Алтынемел таулары, Жетісу алабы, Батыс Қазақстандағы Үстірт, Мұғалжар, Каспий ойысы, Жайық өңірі, Жетісудағы Сақ қорғандары, Талхиз қалашығы, Оңтүстік Қазақстандағы Отырар, Сайрам, Батыс Қазақстандағы Сарайшық, Орталық Қазақстандағы Қарқаралы, Қызыларай, Бектауата, Ұлытау.

4-тапсырма. Мәтінді оқыңыз. Берілген жоспар бойынша әңгімелеңіз.

1. Кіріспе

2. Негізгі бөлім

3. Қорытынды

5-тапсырма. Өлеңнің құрамынан сан есімдерді тауып, түрін ажыратыңыз.

Бірінші тілек тілеңіз:
Бір Аллаға жазбасқа.
Екінші тілек тілеңіз:
Пиғылы жаман залымның
Тіліне еріп азбасқа.
Үшінші тілек тілеңіз:
Үшкілсіз көйлек кимеске.

Бұқар жырау

6-тапсырма. Сіз ГИД-сіз делік. Шетелден келген туристерге Түркістанды таныстырыңыз.

Түркістан – қасиетті жер.

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

7-тапсырма. Туризмнің түрлерін жазыңыз.

1. Балаларға арналған туризм.

2. ________________________________________________.

3. ________________________________________________.

4. _________________________________________________.

5. _________________________________________________.

Алтыншы сабақ (3-сағат)

1- тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.

Сегодня Казахстан предоставляет практически все существующие виды туризма - познавательный, развлекательный, этнический, экологический и другие. Для туристов предлагается большое количество маршрутов путешествий по всей территории Казахстана. Взять хотя бы Южный Казахстан. Как не проехать по его Золотому кольцу? В благодатном оазисе южных степей, на стыке кочевой и оседлой цивилизаций существовали древнейшие города мира. Веками по этой земле проходила система древних караванных дорог, ведущих из Китая в страны Ближнего Востока и Европы.

2-тапсырма. Сұхбатты толықтырыңыз.

– Сен жазғы демалыста қайда демалғанды ұнатасың?

–..................................................................................

– Ал, сен қайда өткізгенді ұнатасың?

–..................................................................................

– Ол жақта теңізде шомылуға рұқсат етілген бе?

–..................................................................................

– Онда қаланың көрікті жерлерімен таныстың ба?

–..................................................................................

– Қандай жерлер саған ұнады?

–..................................................................................

– Демалысыңды қызықты өткізе алдың ба?

–..................................................................................

3-тапсырма. Сұхбатты оқыңыз.

– Айжан, сен білесің бе? Алматы қаласында 20-22 сәуір аралығында 11 «Туризм және саяхат» KITF 2011 » қазақстандық халықаралық туристік көрмесі өтті.

– Хабарым жоқ. Марал, оны кімдер ұйымдастырыпты?

– Жәрмеңкені ҚР Туризм және спорт министрлігі және Алматы қаласының әкімшілігі, қазақстандық «Iteca» компаниясы және «ITE» көрме компаниясынымен бірлесе отырып ұйымдастырған.

– Жақсы. Оған қанша елден қатысушылар келген екен?

– KITF 2011 «Атакенттің» екі павильонында 40 елдің 500-ге жуық туроператорлары мен турагенттері жиналды.

– Олар не көрсетті?

– 16 елдің туристік стендтерін өздерінің ұлттық нақыштарында көрсетті. Дәстүр бойынша дербес павильондар ұлттық туристік орталықтарға, соның ішінде Туризм және спорт министрлігінің, 14 облыстың және 2 қаланың стендте арналды.

– Ол қандай 16 ел?

– Олар Греция, Грузия, Үндістан, Индонезия, Испания, Қытай, Қырғызстан, Малайзия, Біріккен Араб Әмірлігі, Словения, Таиланд, Түркия, Хорватия, Чехия, Оңтүстік Корея және Қазақстан.

– Көрменің мақсаты не?

– Көрменің басты мақсаты туристік агенттіктер үшін кеңес беру, пікір алмасу, жаңа саяхаттық маршруттар жөнінде өзара келісу. Сонымен қатар бизнес-бағдарламалары көрсетілген семинарлар да болды.

- Сен бәрін біліп де алыпсың.

- Адам қызыққан нәрсесіне құлшына кіріседі ғой.

4-тапсырма. Жоғарыдағы берілген сұхбаттан сан есімнің түрлеріне мысалдар жазыңыз.

5- тапсырма. Күрделі сан есімдерді оқып, қатесіз жазыңыз.

2011 - ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––.

1832 - –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––.

1961 - –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––.

1992 - –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––.

1998 - –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––.

6-тапсырма. Соңғы бес жылдың жазғы демалысыңызды қалай өткіздіңіз? Жазыңыз.

2002 жылы ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­___________________________________________.

2003 жылы____________________________________________

2004 жылы Түркияда демалдым. Демалысым өте қызықты өтті.

2005 жылы ____________________________________________.

2006 жылы ____________________________________________.

1. Туристік ресурстарға нелер жатады?

2. Туристердің рухани қажеттіліктерін өтейтін қандай нысандар бар?

3. Туристік- спорттық қандай нысандар бар?

4. Туристік нысандар қандай топтарға бөлінеді?

5. Табиғи-рекреациялық нысандар дегеніміз не?

6. Тарихи-археологиялық нысандарға нелер енеді?

7. Тарихи-археологиялық нысандар еліміздің қандай өңірлерінде?

8. Діни туризм нысандарының маңызын атаңыз?

9. Діни туризм нысандары Қазақстанның қандай өңірлерінде?

ЖЕТІНШІ САБАҚ (1-сағат)

Саяхат.

Қазақстанның көрікті жерлері

Ойлан, тап.

Керекті сөздер: қоян-қолтық, жақын, молынан, бұрынғы заман, таза пейіл, дүние жүзі, айтулы, табыс, әсер, қарау, өсу, кіру

Оқыңыз.

Туризмнің даму тарихы

Туризм - қоғамдық, шаруашылық, кеңістік қатынас. Туризм тарихының тамыры өте тереңде жатыр. Біз туризмнің даму кезеңін үшке бөлеміз:

І. ХVIII ғасырдың соңына дейінгі туризм;

а) ерте заманғы туризм;

ә) жаңадан пайда болған туризм және орта ғасырлар уақытындағы туризм;

б) ХVII-ХVIII ғғ. туризм.

II. ХІХ-ХХ ғғ. туризм – екінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі;

III. Қазіргі туризм.

Туризм – туристік саяхаттар, сауда-саттық сапарлар өзінің мәнін жоғалтқанда басталды. Алғашқы діни саяхаттар б.э.д. төртінші мыңжылдықта жүргізілді. Ежелгі Египетте басталды. Б.э.д. 1501-1484 жылдары Египет ханшасы Хатшеспуттың ұйымдасты-руымен Пунт деген теңіз аралына саяхат жасалды. Ал б.э.д. VІ ғасырда египеттік Фараон Нехао Африка төңірегінде атақты үшжылдық саяхат құрған. Осы кезеңде көптеген саяхаттар болды.

Туризмнің алғашқы қадамдары ХVII-ХVIII ғасырларда бас-талды. Ең бірінші туристік саяхат Англияда пайда болған. Онда 1841 жылы Томас Кук 600 адамнан құрылған топты Лейстерден Лафбороға дейін апарып, темір жолмен саяхат жасаған.

1882 жылы ең алғашқы әлемдік «Куктың жер шарын айналған» саяхаты болды. Ол темір жол және пароход компанияларымен, қонақ үй және мейрамханалармен келісім құжат жасады. Томас Кук ең алғашқы болып туристік «тур» деген сөзді ашты. Ол бірінші болып туристік маркетинг пен менеджментке жол ашты. Сол үшін Кук бірінші туризм менеджері болып саналады.

Халықаралық курорттардың дамуы Германия, Швейцария, Франция, Италия, Чехия мемлекеттерін халықаралық дәрежеге жеткізді. ХVIII ғасырдың аяғында басқа елдерге барып саяхат жасап жүрген адамдарды туристер деп атай бастады.

v Тапсырмалар:

5. Сөйлемді жалғастырыңыз.

Сан есім

8. Кестеге жоғарыдағы мәтіннен дара сан есімдерді бір бағанға, күрделі сан есімдерді екінші бағанға жазыңыз.

9. Берілген есептік сан есімдерден реттік, топтау, жинақтық, болжалдық сан есімдер жасап, сөзбен жазыңыз.

Үлгі: Есептік сан есім: төрт, …

Реттік сан есім: төртінші, …

Жинақтық сан есім: төртеу, …

Топтау сан есім: төрт-төрттен, …

Болжалды сан есім: төртке жуық, …

4, 7, 150, 600, 1000, 1484, 1841, 1882

Ойталқы

1.Берілген сөздердің мағынасын түсіндіріп, сөйлем құраңыз.

2. Оқыңыз

Қазақстандағы туризм

 

Біздің елімізде кейінгі жылдары туризм қалың бұқараны қамтитын демалыстың бір түріне айналып келеді. Нарықтық қатынасқа көшкен кезде туризм бизнестің тамаша көзіне айналып отыр. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің бәрінде туризм жақсы дамыған. Туған өлкеге саяхат жасау адамдардың бойында табиғатқа деген сүйіспеншілікті арттырады.

Соның ішінде «Интурист» қоғамының орны ерекше. Ол халықтардың бір-бірімен етене араласуына және мемлекетаралық байланыстардың нығаюына елеулі үлес қосып келеді. Сондай-ақ, шетелдерде туризм табыс табудың көзі, шаш етектен пайда түсірудің ең тиімді жолдарының бірі, яғни ел экономикасының бір ықпалды бөлшегі болып табылатындығы белгілі болды. Қазір бірқатар мемлекеттерде туризмнен түсетін табыс ел экономикасының 20 пайызын құрайды екен. Ал бізде бұл көрсеткіш бір пайызға да жетпейтін көрінеді.

Алайда біздің республикамызда бір-бірімен бәсекелес туристік фирмалар қатары жылдан-жылға көбейіп келе жатыр. Солардың ішінде 50 жылдай тарихы бар, өз ісіне қалыптасып қалған еліміздің қазынасына қажетті үлесін құйып жүрген «Яссауи» компаниясы. «Яссауидің» тарихына, өткеніне үңілер болсақ, ол әріден одақ кезіндегі «Интуристпен» байланысты бастады. Ол 1955 жылдың аяғына қарай ашылған болатын. Осы уақыттан бері шетелдіктер Қазақстанның тарихи мекендерімен, ескерткіштерімен, табиғаты тамаша жерлерімен жақын таныса бастады. Жыл сайын мыңдаған турист Қожа Ахмет Яссауи, Айша-Бибі, Қарахан кесенелерін, Павлодар-Сабындыкөл, Жасыбай көлдерін, Қарқаралының сұлу табиғатын, Шығыс Қазақстандағы Марқакөлді аралап үлгереді. Алматы қаласы өзінің ең алғашқы шетелдік туристерін 1956 жылы қабылдаса, 1974 жылы бұл сан 8 мыңнан асып үлгерді. 1974 жылы Қазақ ССР Министрлер Кеңесі жанынан шетелдік туризм жөніндегі басқарма құрылды. Қазақстанның табиғи байлығының молдығы, әсем табиғаты шетелдік туристерді қызықтырып, оларға үлкен әсер етті.

1981 жылы Интуристке «Отырар» қонақ үйі пайдалануға берілді. Бұл оқиға туристік қарым-қатынастардың одан әрі ұлғая беруіне себепші болды. Шетелдіктердің Қазақстанға көп келген кезі 1985-86 жылдар аралығы болатын. Онда Польша, Германия, Франция, Италия, Ұлыбритания елдерінен 42 мыңдай турист келген еді. 1992 жылы республикамызда «Туризм туралы» Заң қабылданды. Осы заң бойынша туризм экономикамыздың жоғары табысты саласына айналуы тиіс болатын. Міне, сол кездері республикамызда жүздеген туристік фирма мен компаниялар құрыла бастады. Олардың ішінде ең алдыңғы қатарда «Интурист-Қазақстан» болды, ол Қазақстандағы тұңғыш рет чартерлік әуе рейстерін ұйымдастырды. Қытайға баратын туристік пойыздың жүруіне ықпал етті, бұл жылы компанияның көмегімен шетелдерге шыққан туристердің саны 15,4 мың адамға жетті.

1994 жылы 12 мамырда «Интурист» Қазақстан негізінде туризм жөніндегі «Яссауи» мемлекеттік акционерлік компаниясы дүниеге келіп, туризм әлеміне еркін есік ашты. «Яссауи» компаниясы туризм жөнінен Түркия, БАО, Қытай, Пәкістан, АҚШ, Германия, Жапония секілді ірі мемлекеттердің туристік фирмаларымен іскерлік байланыстар орнатып үлгерді. Компанияның тағы бір жетістігі, ол халықаралық «Еуразия» туристік ассосациясына мүше болып енді. Жалпы алғанда – табиғаты бай, дәстүрі берік, сән-салтанаты мол қазақтың жері, Қазақстан топырағы әлі талай туристердің жаңа дүние ашуына көмектесері даусыз. Адал ниетпен, таза пейілмен келген адамға қашанда есік айқара ашық, татар дәм де дайын. Бұл Қазақстан туризмінің басты ұстанар қағидасы, басты мұраты деуге болады.

v Тапсырмалар:

1. Мәтінді мәнерлеп оқып, түсініңіздер.

2. Мәтінге жоспар құрыңыздар.

3. Өздеріңіз білетін туризм туралы мәліметтерді айтыңыздар.

4. Қазақстандағы туризм ошағы болатын көрікті жерді атаңыздар.

 

3. Сұрақтарға толық жауап беріңіз.

1. Алматыда қандай туристік компаниялар бар?

2. Егер өздеріңіз сондай компанияларда жұмыс істесеңіздер, ең әуелі қандай шараларды жүзеге асырар едіңіздер?

3. Алматы маңында қай жерге шаңғы спорт комплексін салуға болады?

4. Бурабай, Көлсай, Шарын, Үстірт, Алакөл, Қаба, Марқакөл, Қарқаралы туризм аймағына айнала ала ма?

5. Елбасының жолдауында туризмді дамыту туралы не айтылады?

 

4. Мәтін құрамындағы сан есімдерге толық талдау жаса-ңыз. Яғни құрамына, мағынасына, сұрағына, атқаратын қызме-тіне қарай табыңыз.

6. Сөйлемдерден сан есімдерді тіркескен сөзімен бірге теріп алып, сөзбен жазыңыз.

Қазір бірқатар мемлекеттерде туризмнен түсетін табыс ел экономикасының 20 пайызын құрайды. Ол 1955 жылдың аяғына қарай ашылған болатын. Алматы қаласы өзінің ең алғашқы шетелдік туристерін 1956 жылы қабылдаса, 1974 жылы бұл сан 8 мыңнан асып үлгерді. 1981 жылы Интуристке «Отырар» қонақ үйі пайдалануға берілді. Шетелдіктердің Қазақстанға көп келген кезі 1985-86 жылдар аралығы болатын. Онда Польша, Германия, Франция, Италия, Ұлыбритания елдерінен 42 мыңдай турист келген еді.

 

6. Қазақстанға шетелден досыңыз (туысыңыз, танысыңыз) келді, қайда апарар едіңіз?

7. Алматыға ауылдан досыңыз келді, саяхатты неден бастайсыз? Сұхбат құрастырыңыз.

8. Мына сұрақтардың жауаптарын жазыңыз.

1. 1955 жылы Қазақстанда қандай туристік компания құрылды?

2. Туризм туралы Заң қай жылы қабылданды?

3. Туристер Алматы қаласына қай жылдан келе бастады?

4. Тарихи мекендер мен ескерткіштер қай жерлерде орна-ласқан?

5. Туризмге шыққанда өзіңді қалай ұстауың керек?

6. Өздерің тұрған жерде табиғаттың қандай әсем жері бар?

8. Қазақстан туризмінің болашағы туралы сұхбат құрыңыз-дар?

Тыңдайық!

9. Мәтінді тыңдап, өз пікіріңізді қосыңыз.

Статистика ұйымдарының көрсеткіштері бойынша Қазақ-станға келген туристер мен экскурсанттарға қызмет көрсету туралы мәлімет жинап, одан түсетін пайда көлемін есептеңіз?

 

1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |

Поиск по сайту:

---