Сурет 4.6 «Кейнс кресі» моделі 2 страница

Салықтар мөлшерінің өзгеруі де табыстың тепе-теңдік деңгейіне мультипликативтік әсер береді, бірақ оның әсері аса жұмсақтау, яғни салық мультипликаторы өзінің шамасы бойынша мемлекеттік шығындар мультипликаторынан кіші болып келеді және ол мына формуламен есептеледі:

m_t = ∆Y / ∆T = −MPC / 1 – MPC,

және, бұл салықтардың бір бірлікке өзгеруі кезінде табыстың бірнеше есеге өзгеруін, немесе салықтардың өзгеруі есебінен туындаған ұлттық өндіріс көлемі өзгеруінің салықтардың өзгеруіне қатынасын көрсетеді.

Ал жиынтық табыстың өзгеруін мына формуладан көре аламыз:

∆Y = −∆Т×МРС / 1 – MPC.

Егер үкімет мемлекеттік шығындарды арттыру кезінде бюджеттің баланстылығын сақтауға ұмтылса және ол үшін салықтық түсімдер мөлшерін ұлғайтса, яғни мемлекеттік шығындар мен салықтық түсімдер шамасы бір бағытта өзгерсе, онда баланстанған бюджет мультипликаторының әсері орын алады. Бұл мультипликатордың іске қосылуының мәні мынада: мемлекеттік шығындар мен салықтардың белгілі бір уақытта бірдей шамаға (∆G = ∆T) өсуі кезінде, өндірістің тепе-теңдік көлемі де дәл сол шамаға артады, ∆Y = ∆G = ∆T.

Айталық, үкімет қосымша мемлекеттік шығындарды жабу үшін салық саясатын қатаңдатып салық мөлшерлемелерін көтерді. Сөйтіп, осы шараларды іске асырудың нәтижесінде мемлекеттік шығындар да, салықтық түсімдер де 100 мың теңгеге өсті делік. Тұтынуға шекті бейімділік 0,8-ге тең. Енді бұл жерде үкіметтің жүргізген шараларының салдарынан туындаған өндірістің тепе-теңдік көлемінің өзгеру шамасын анықтау қажет. Ол үшін мемлекеттік шығындар мен салық мультипликаторларының мәндерін анықтаймыз:

m_g = ∆Y / ∆ G = 1 / 1 – MPC = 1 / MPS = 1/ 0,2 = 5,

m_t = ∆Y / ∆T = −MPC / 1 – MPC= – 0,8 / 0,2 = –4.

Бұл жағдайда мемлекеттік шығындар есебінен болған Y-дің өсімі мынаны құрады:

∆Y_g = ∆G×m_g = 100 × 5 = 500.

Алсалықтардың өсуі нәтижесінде болған Y-дің қысқаруы мынаған тең болды:

∆Y_t = ∆T×m_g = 100 × (–4) = –400.

Олай болса, ұлттық өндіріс көлемінің жалпы өзгерісі мынаған тең болады:

∆Y = ∆Y_g + ∆Y_t = 500 – 400 = 100, яғни өндіріс көлемі мемлекеттік шығындар мен салықтардың бастапқы өзгерістері сияқты шамаға өзгереді.

Бұл қорытынды экономикадан 1989 жылғы Нобель сыйлығының иегері, норвегиялық ғалым Трюгве Хаавельмо атымен байланысты «Хаавельмо теоремасы» деген атқа ие болды.

Баланстанған бюджет мультипликаторының әрекеті мынамен байланысты, яғни мемлекеттік шығындардың ұлғаюы әсеріне қарағанда, салықтардың өсімінен болған мультипликативтік әсер әлсіздеу болып табылады. Сондықтанда, салық саясаты ЖІӨ көлеміне әсер ететін жанама құрал шараларына жатады, ал сол мезетте мемлекеттік шығындарды өсіру арқылы үкімет ЖІӨ-ге тікелей әсер ете алады. Мұндай ерекшелік бюджет-салық саясатының құралдарын таңдау кезінде шешуші болып табылады: экономикада циклдік құлдыраудың алдын алу үшін мемлекеттік шығындар артады (бұл аса күшті ынталандырушылық әсер болып табылады), ал экономикалық өрлеу жағдайында инфляциялық дүмпулерді басу үшін салықтар өседі (бұл сондай жұмсақ шектеуші шара ретінде саналады).

Экономиканың циклдік сипаты мемлекеттік бюджеттің баланстылығын тұрақты түрде қолдап отыруға мүмкіндік бермейді. Экономикалық құлдырау кезінде бюджет тапшылықты, ал өрлеу фазаларында артықшылықты болып табылады. Өз кезегінде, мемлекеттің бюджеттің тапшылығы немесе артықшылығы экономиканың циклдік ауытқуларын жұмсартып отыру механизміне үнемі қатысып отырады. Дискрециялық бюджет-салық саясатының нәтижелерін экономиканың циклдік толқуларының нәтижелерінен айырмашылығын көрсету үшін толық жұмысбастылық бюджетін есептеу қажет. Толық жұмысбастылық кезіндегі бюджеттің негізінде бюджет тапшылығының мынадай түрлері ажыратылады:

1) құрылымдық тапшылық – толық жұмысбастылық пен нақты жұмысбастылық кезіндегі бюджет тапшылықтарының арасындағы айырмашылық, яғни ол толық жұмысбастылық пен нақты салық салу жағдайындағы мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.

2) циклдік тапшылық – нақты бюджет тапшылығы мен құрылымдық бюджет тапшылығы арасында айырмашылық ретіндегі бюджет тапшылығы.

Мемлекеттің алдында бюджет тапшылығын жабу мәселесі тұрады. Бюджет тапшылығын қаржыландырудың бірнеше әдістері бар. Солардың ішінде ең негізгілері болып мыналар табылады:

• ақша эмиссиясы;

• Орталық банктен қарыз алу;

• жеке сектордан және сыртқы көздерден қарыз алу.

Бюджет тапшылықтарының ел экономикасына әсер етуі көбінесе, сол елдің тапшылықты жоюда таңдап алған әдісімен анықталады.

Ақша басып шығару бюджет тапшылығы мәселесін шешудің ең қарапайым және жылдам жүргізілетін әдісі болып табылады. Көптеген елдер соғыс уақытында және ұзаққа созылған дағдарыстар кезеңдерінде осындай әдісті кеңінен қолданды. Алайда, бұл саясатттың арты экономика үшін жағымсыз салдарлармен ұласатын болды: бақылауға көнбейтін инфляцияның қаупі туындайды және соған байланысты ұзақ мерзімдік инвестициялар үшін ынта бірден жоғалады, халықтың және кәсіпорындардың ақшалай жинақтары құнсызданады, ұлттық валютаның бағамы төмендейді.

Орталық банктен қарыз алу әдісі де ақша массасының инфляциялық ісінуін туындататын шара болып табылады. Қазіргі уақытта, көптеген елдердің эмиссиялық банкі атқарушы және заң шығарушы билік органдарынан конституциялық жағынан бекітілген тәуелсіздікке ие болып табылады, сол арқылы үкіметтің баспа құралын қолдану арқылы өз мәселелерін шешуіне мүмкіндік бермейді.

Жеке сектордан және сыртқы көздерден қарыз алу құралдары – бюджет тапшылығын жоюдың үшінші әдісі ретінде аса сенімді әдіс болып табылады. Олар мемлекеттік бағалы қағаздарды сату, бюджеттен тыс қорлардан қарыз алу және банктерден несие алу түрінде жүзеге асырылады. Мұндай әдісті қолдану кезінде «ығыстыру әсері» деген ерекше құбылыс пайда болады: жеке сектордың ақшаларын алудың салдарынан сол қаржылардың инвестиция ретіндегі пайдаланылу мүмкіндіктері азайып, жеке секторды экономикадан ығыстыру әсері орын алады. Соңғы нәтижесінде бұл әдіс инфляциялық үрдістердің дамуын болдырып, экономикадағы инвестицияларды қысқартады, тауарлардың өндірісі шектеледі.

Мемлекеттік қарыздың пайда болу себептері ең алдымен, экономика үшін қиын кезеңдермен байланысты: соғыстық іс-әрекеттер, терең және ұзақ мерзімдік экономикалық дағдарыстар, осы уақытқа дейін жинақталған бюджет тапшылықтарының көлемі. Мемлекеттік қарыздың ұлғаюының негізгі жағымсыз салдарлары болып мемлекеттің қарыз бойынша төлемдерінің өсуі, ел ішіндегі тұтыну мен жинақтардың қысқаруы.

Мемлекеттік қарыз – бұл мемлекеттің алдында тұрған физикалық және заңды тұлғаларға, шетел мемлекеттеріне, халықаралық ұйымдар мен субъектілерге деген қарыздық міндеттемелері.

Мемлекеттік қарызды бағалау келесідей көрсеткіштердің көмегімен жүзеге асырылады:

1. Мемлекеттік қарыздың жалпы көлемінің ЖІӨ көлеміне қатынасы.

Қарыз / ЖІӨ.

2. Қарызға нақты қызмет көрсету коэффициенті – қарызды жабуға бағытталған қаржы көлемінің (қарызды және сол бойынша пайыздарды біртіндеп жабу) бюджет шығындарына қатынасы. Егер бұл көрсеткіштің мәні 20%-дан асса, онда қарыздың ауыртпашылығы өте жоғары және тым ауыр деп саналады.

3. Сыртқы қарызға қызмет көрсету коэффициенті – сыртқы қарызды жабу бойынша шығындардың экспорт көлеміне қатынасы.

Мемлекеттік қарызды төмендетудің келесідей механизмдері бар:

• қарызды қайта құрылымдау;

• қарызды конверсиялау.

Қарызды қайта құрылымдау деп біз «ескі» қарыздық міндеттемелерді қарызды жабудың аса жақсы, әрі «жеңіл» шарттарымен (аса төмен пайыздық мөлшерлемелер, төлем мерзімдерін ұзарту және т.б.) Көрсетілген бұл шара кедей және жағдайлары аса төмен елдерге тән құбылыс болып табылады.

Мемлекеттік қарызды конверсиялау дегеніміз – бұл қарыз міндеттемелерін тауарлық жеткізілімдерге немесе кәсіпорын акцияларына (своп) айырбастау. Алайда, біздің елдің шетелдіктерге қарыздық міндеттемелер үшін бергісі келетін акциялары әрқашанда әлемдік нарықтарда сұранысқа ие бола бермейді.

Қорытынды

1. Бюджет-салық саясаты – макроэкономикалық саясаттың негізгі бір құралы ретінде макроэкономикалық тұрақсыздық пен макроэкономикалық проблемаларды реттеу үшін мемлекеттің шығындар мен салық салу механизмдерін өзгерту арқылы экономиканың іскерлік белсенділік деңгейіне саналы түрде әсер ету шаралары. Бюджет-салық саясаты ұлттық табыс деңгейіне, өндіріс көлемі мен жұмысбастылық деңгейіне және бағаның жалпы деңгейіне әсер ете отырып, жұмыссыздық пен инфляция сияқты макроэкономикалық проблемаларды шешуге бағытталған.

2. Бюджет‑салық саясатының дискрециялық және дискрециялық емес деген түрлері бар. Дискрециялық бюджет-салық саясаты елдің экономикалық белсенділігін өзгертуге бағытталады және ол ынталандырушы және тежеуші болып бөлінеді. Дискрециялық емес бюджет-салық саясаты үкіметтік арнайы шешімдерін талап етпей-ақ автоматты тұрақтандырғыштарға негізделеді.

3. Үкімет дискрециялық бюджет-салық саясатын жүргізу кезінде жиынтық сұранысқа да, жиынтық ұсынысқа да бірдей әсер етеді. Кейнстік бағыт шеңберінде бюджет (мемлекеттік шығындар) мультипликаторы, салық мультипликаторы және баланстанған бюджет мультипликаторы сияқты үшін мультипликатордың іске қосылуы есепке алынады. Ал ұсыныс теориясы шеңберінде «Лаффер әсері» қарастырылады.

4. Бюджет-салық саясатының мән-мағынасын жете түсіну үшін мемлекеттік бюджет туралы қарастыруымыз қажет. Мемлекеттік бюджет – мемлекеттің міндеттері мен қызметтерін қаржы-ландыруға арналған ақша-қаражаттарын қалыптастырудың және шығындаудың нысаны; заңдылық тәртіппен бекітілген мемлекеттің кірістері мен шығыстары-ның құрылымы. Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын талдауда мемлекеттік шығындардың орны ерекше болып табылады.

5. Толық жұмысбастылық кезіндегі бюджеттің негізінде бюджет тапшылығының мынадай түрлері ажыратылады: 1) құрылымдық бюджет тапшылығы – толық жұмысбастылық пен нақты жұмысбастылық кезіндегі бюджет тапшылықтарының арасындағы айырмашылық; 2) циклдік бюджет тапшылығы – нақты бюджет тапшылығы мен құрылымдық бюджет тапшылығы арасында айырмашылық ретіндегі бюджет тапшы-лығының бір түрі. Циклдік тапшылық экономикалық белсенділіктің ауытқу себептерімен түсіндіріледі.

6. Бюджет тапшылығын қаржыландырудың бірнеше әдістері бар: 1) ақша эмиссиясы; 2) Орталық банктен қарыз алу; 3) жеке сектордан және сыртқы көздерден қарыз алу. Бюджет тапшылықтарының ел экономикасына әсер етуі көбінесе, сол елдің тапшылықты жоюда таңдап алған әдісімен анықталады.

7.Мемлекеттік қарыз – мемлекеттің алдында тұрған физикалық және заңды тұлғаларға, шетел мемлекеттеріне, халықаралық ұйымдар мен субъекті-лерге деген қарыздық міндеттемелері. Мемлекеттің ішкі және сыртқы қарыздары болады. Ішкі қарыз – мемлекеттік бюджет тапшылығын жабу үшін ел ішін-дегі резиденттерден алған қарыз сомалары. Сыртқы қарыз – мемлекеттік бюджет тапшылығын жабу үшін шетелдердегі резидент емес тұлғалардан (үкіметтен, ұйымдардан, азаматтардан) алған қарыз сомалары.

Дәріске арналған әдістемелік кеңестер:

1. Студент тақырыпты оқу барысында бюджет-салық саясатының мәнін, түрлерін, елдің бюджеттік жүйесін, мемлекеттік бюджеттің табыстары мен шығындарының негізгі баптарын, елдің мемлекеттік бюджетінің тапшылығы мен мемлекеттік қарыз мәселелерін, дискрециялық және автоматты бюджет-салық саясатының жүргізілуін, сонымен қатар, бюджет мультипликаторын, салық мультипликаторын және баланстанған бюджет мультипликаторын міндетті түрде білуі қажет.

2. Студент тақырыпты оқи отырып мыналарды игере алуы керек:

- елдегі бюджет-салық саясатының тиімділігін анықтай білу;

- мемлекеттік шығындар (бюджет) мультипликаторын, салық мультипликаторын және баланстанған бюджет мультипликаторын есептей білу.

3. Студент бюджет-салық саясатын талдау және оның қоғамның макроэкономикалық жағдайына әсерін бағалай алу сияқты қабілеттіліктермен шыңдалуы қажет.

4. Тақырыптағы негізгі мәселелердің графикалық көріністерін түсіндіре білу.

5. Тақырыпты оқу кезінде негізгі әдебиеттер тізімінде көрсетілген оқулықтарды терең меңгеріп игеру қажет.

6-тақырып. Жалпы шолу дәрісі

Ақша нарығы

Мақсаты: ақша рөлінің және макроэкономикалық қызметтерінің мәнін ашу, ақшаға сұраныстың негізгі теорияларын талқылау, ақша ұсынысы, ақша мультипликаторы, ақша базасы сияқты мәселелерді қарастыру, Ақша нарығының тепе-теңдігін қарастыру. Ол үшін дәрістің төмендегідей сұрақтарын талқылау қажет.

Дәріс жоспары:

1. Ақшаның макроэкономикалық мәні, қызметтері, агрегаттары.

2. Ақшаға деген сұраныс және оның теориялары.

3. Ақша ұсынысы және ақша мультипликаторы. Ақша нарығындағы тепе- теңдік.

Негізгі түсініктер: ақша; ақшаның қызметтері; ақша агрегаттары; атаулы пайыз мөлшерлемесі; нақты пайыз мөлшерлемесі; нақты кассалық қалдықтар; ақшаның сандық теориясы; Фишер теңдеуі; ақшаның бейтараптылығы; ақшаға деген сұраныс; ақшаға деген сұраныстың үлгілері; ақша ұсынысы; ақша нарығындағы тепе-теңдік; ақша базасы; ақша мультипликаторы; ақша ұсынысының қысқа және ұзақ мерзімдегі қисықтары; т.б.

Тақырыптың мазмұны. Ақшалар нарықтық экономикада аса маңызды элемент ретінде жұмыс істейді, ал ақша нарығы мен бағалы қағаздар қаржы нарығының құрамдас бөліктері ретінде игіліктер нарығы және еңбек нарықтарымен қатар, негізгі макроэкономикалық нарықтар болып табылады.

Ақшалар (ақша массасы) және бағалы қағаздар (ең алдымен, акциялар мен облигациялар) қоғамның қаржы активтерінің негізгі түрлері болып табылады.

Ақшаның негізгі қызметтері бар:

• құн өлшеу құралы ретінде – тауарлардың бағалар түріндегі құндарын өлшеу және салыстыру үшін қызмет атқарады;

• айналым құралы немесе жалпылама айырбастау құралы ретінде – айырбас кезінде делдалдық қызмет атқарады;

• жинақтау (құнды сақтау) құралы ретінде – болашақта сатып алушылық қабілетті қамтамасыз ету қызметін атқарады;

• төлем құралы ретінде – несиелік төлемдерді қайтару үшін қызмет атқарады;

• әлемдік ақшалар ретінде – әлемдік нарыққа қызмет көрсету үшін қолданылады.

Өтімділік (ликвидтілік) деген аса маңызды макроэкономикалық категория ақшалармен тығыз байланысты, ол ақшаның ерекше қасиетін және белгісін білдіреді. Активтің немесе мүліктің барлық түрлері үшін өтімділік олардың өз құнын еш жоғалтпай ақшалай формаға тез айнала алу қабілетінің болуын сипаттайды. Өз кезегінде, ақшалар абсолютті өтімділікке ие: әртүрлі тең жағдайларда олар тауардың кез-келген түріне айырбастала алатындай қабілетке ие болып табылады.

Ақша массасы – бұл экономиканың шаруашылық айналымына қызмет көрсететін және жекелеген тұлғаларға, фирмаларға және мемлекетке тиесілі қолма-қолды және қолма-қолсыз түрдегі төлем құралдарының жиынтығы.

Ақша массасы экономикада біртекті (стандартты) болып табылмайды. Оның құрамына сатып алушылық және төлемдік құралдармен қатар, депозиттік сертификаттар, чектер, жинақтаушылық шоттар және басқа да құралдар ретіндегі компоненттер кіреді. Бұларды «квази-ақшалар» (ақша сияқты) немесе өтімділігі бар активтер деп атайды.

Бір-бірінен өтімділік дәрежелері бойынша ерекшеленетін ақша массасының құрылымдық элементтерін ақша агрегаттары деп атайды.

Ақша агрегаттарының мынадай түрлері бар:

М₀ = айналыстағы қолма-қол ақшалар;

М₁ = М₀ + жинақ банктеріндегі, коммерциялық банктердегі халықтың және кәсіпорындардың талап етілгенге дейінгі депозиттері, халықтың және кәсіпорындардың есеп-айырысушылық және ағымдық шоттардағы қаржылары, саяхатшылардың чектері;

М₂ = М₁ + кіші жедел салымдар;

М₃ = М₂ + ірі жедел салымдар, банктердің депозиттік сертификаттары, мемлекеттік займ облигациялары.

Сонымен қатар, нарықтық экономикасы дамыған елдерде L деген агрегат та қолданылады, яғни,

L = M₃ + қазыналық жинақ облигациялары, коммерциялық қағаздар, қысқа мерзімдік мемлекеттік міндеттемелер және т.б.

Макроэкономикалық талдауда М₁ және М₂ ақша агрегаттары аса жиі қолданылады.

Нақты ақиқат ақшалар немесе тар мағынадағы ақшалар болып макроэкономикада М₁ агрегаты табылады. Ал қалған агрегаттар (М₂, M₃, L) «квази-ақшалар» ретінде сипатталады. Сонда M₁ мен «квази-ақшалардың» қосындысы кең көлемді ақшалар деп аталады. M₂ және M₃ ақша агрегаттары айналым құралы ретіндегі қызметінен гөрі жинақтау құралы қызметін атқаратын қаржы активтерінің алуан түрлілігінен құралады.

Ақша агрегаттарының динамикасы нарықтағы пайыздық қойылымның деңгейіне байланысты өзгеріп отырады. Ақшаның нарығында пайыздық қойылым (атаулы және нақты) ақшаның альтернативтік құны ретінде көрінеді және жинақтарды ақшалай формада сақтауға байланысты жіберіп алған балама табысты сипаттайды.

Ақшаға деген сұраныс (М^d) – бұл тұрғындар мен фирмалардың берілген уақыт мезетінде белгілі бір төлем операцияларын жүргізу үшін нақты қаражаттар көлемін өз қолдарында ұстағысы келетінін білдіретін қалаулары; нарықтың ақша қаражаттарына деген жалпы қажеттіліктері. Бұл сұранысты сол ақшаның көмегімен әрдайым сатып алуға болатын тауарға сұраныс деп түсінуіміз қажет.

Ақшаға сұраныстың әртүрлі теориялық модельдері бар:

Ақшаға сұраныстың классикалық сандық теориясы.

Классиктер ақшаға сұранысты ақшаның сандық теориясымен түсіндіреді және ол айырбас теңдігі арқылы көрсетіледі:

MV = PY,

мұнда, М – айналыстағы ақшаның саны; V – ақша айналысының жылдамдығы; Р – бағалар деңгейі (бағалар индексі); Y – шығарылым көлемі.

Ақша айналымының жылдамдығы тұрақты деп есептелінеді. Бұл жағдайда атаулы ЖІӨ ақша массасына тура байланыста өзгеріп отырады. Классикалық теорияға сәйкес, нақты ЖІӨ баяу өзгереді. Сондықтанда, атаулы ЖІӨ-нің өзгерісі баға деңгейінің өзгерісін көрсетеді. Сөйтіп, ақша массасының өзгерісі нақты көрсеткіштерге әсер етпейді, тек атаулы көрсеткіштерге ғана әсер етеді. Бұл құбылысты «ақшаның бейтараптылығы» деп атайды.

Ақшаға сұраныстың кейнстік теориясы – өтімділікке артықшылық беру теориясы деп атайды. Осы теория бойынша адамдарды қолма-қол ақша сақтауға итермелейтін негізгі үш себеп қарастырылады:

1. Келісімдер уәжі (трансакциондық мотив), мұнда ақшаға сұраныс әрдайым тауарлар мен қызметтерді сатып алуға немесе ағымдағы мәмілелерге қажетті қолма-қол ақшаның қажеттілігі ретінде қарастырылады.

2. Сақтық уәжі (мотив), мұнда ақшаға сұраныс болашақтағы күтпеген кездейсоқ жағдайларға байланысты адамдардың қолма-қол ақшаға қажеттілігін білдіреді. Мұндай себеп әдетте, адамдарда көзделмеген төлемдерге тап болғанда пайда болады.

3. Алыпсатарлық уәжі (спекулятивтік мотив), адамдардың өз байлықтарын қаржылық активтер түрінде сақтауға тілек білдіруіне байланысты ақшаға сұраныс ретінде қарастырылады. Мұндай сұраныс кезінде ақша қаржы активтерін сату және қайта сату арқылы табыс әкеледі. Ақшаға сұраныстың бұл түрі пайыздық қойылым мен құнды қағаздар бағамына байланысты. Пайыз артқан сайын құнды қағаздардың құны төмендей береді, соған сәйкес, құнды қағаздарға сұраныс өседі. Бұл қолма-қол ақшаны азайтып, ақшаға деген сұранысты төмендетеді. Осыған байланысты, пайыздық қойылым мен ақшаға сұраныс арасындағы кері тәуелділіктің бар екенін байқауға болады.

Келісімдер уәжі мен сақтық уәжі ақшаға трансакциондық сұранысты сипаттайды, яғни қазіргі және болашақ кезеңдерде келісімдер үшін қажетті ақшаның көлемін анықтайды. Ақшаға деген трансакциондық сұраныс ең алдымен, табыс деңгейіне тәуелді, ал пайыздық қойылымға тәуелді емес. Сондықтанда, оның сұраныс қисығы тік сызық түрінде орналасады (сурет 6.1 а).

Поиск по сайту: