ТЭМА 1. МІЖНАРОДНАЕ СТАНОВІШЧА НАПЯРЭДАДНІ ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ

Асноўныя паняцці:

італьянскі фашызм; германскі нацызм; японскі мілітарызм; бальшавізм; Версальскі мір; «вялікія краіны»; «жыццёвая прастора»; палітыка «замірэння»; Рурскі крызіс 1923 г.; план Даўэса; «Рэйнскі гарантыйны пакт»; Ліга Нацый; рэпарацыі; сістэма калектыўнай бяспекі; «Пакт чатырох»; Жэнеўская канферэнцыя па разбраенню; путч аўстрыйскіх нацыстаў; Саарская вобласць; плебісцыт; вермахт; палітыка «балансу сіл»; англа-германскае марское пагадненне; італа-германскі саюз; мяцеж у Іспаніі; «палітыка неўмяшальніцтва»; «Пагадненне аб неўмяшанні»; дыктатура генерала Ф.Франка; «Антыкамінтэрнаўскі пакт»; «Траісты пакт»; «вось Берлін-Рым-Токіа»; Маньчжоў-Го; «японскае пытанне»; «далёкаўсходні Мюнхен»; «дактрына Манро»; судэта-нямецкая партыя; Мюнхенская канферэнцыя; Судэцкая вобласць; Славацкая рэспубліка; пратэктараты Багемія і Маравія; «Дырэктыва аб адзінай падрыхтоўцы ўзброеных сіл да вайны на 1939-1940 гг.»; VI кангрэс Камінтэрна (1928 г.); «перамовы дзеля перамоваў»; «размовы» з Берлінам; германа-савецкі дагавор аб ненападзенні; «сакрэтны дадатковы пратакол».

Міжнародная дзейнасць Германіі ў 30-х гг. XX ст.

30-я гады – гэта час вельмі напружанага міжнароднага жыцця ў свеце, і асабліва – у Еўропе. Асэнсаваць падзеі міжнародных адносін можна толькі праз прызму галоўных агрэсіўных ідэалогій, якія панавалі ў гэты час. Гэта італьянскі фашызм, германскі нацызм і японскі мілітарызм. Рамантычны бальшавізм пачатку 1920-х гг. ужо саступае свае пазіцыі, але яго догмат «сусветнай рэвалюцыі» не дазваляе Маскве наладзіць нармальныя адносіны з еўрапейскімі дэмакратыямі і выкарыстоўваецца замежнай дыпламатыяй ў антысавецкай дзейнасці.

Асноўныя палажэнні фашызму, нацызму і японскага мілітарызму прыкладна аднолькавыя, толькі ў розных краінах рабіўся ўціск на розных іх складаючых. Гэта аднапартыйнасць палітычнай сістэмы; перавага дзяржавы над асобай; непрыкрыты нацыяналізм – які аб’яўляў аб гістарычнай «абранасці» нямецкай, японскай і італьянскай нацый; гэтым нацыям патрабавалася большая «жыццёвая прастора», метадам яе здабычы з’яўлялася вайна; вайна аб’яўлялася вышэйшым дасягненнем чалавецтва; з гэтай нагоды яшчэ адна прыкмета ідэалогій – мілітарызм, які прывёў да панавання ВПК у эканоміцы і палітыцы; аб’ядноўваў іх яшчэ ваяўнічы антыкамунізм. Нацысты і японскія мілітарысты больш увагі надзялялі нацыянальнаму пытанню, вынішчэнню «шкодных» нацый, пашырэнню «жыццёвай прасторы» для сваіх нацый за кошт суседніх народаў. Германскі нацызм вырашаў тэрытарыяльнае пытанне праз ваенны націск на Усход – Drang nach Osten – значыцца на СССР. Італьянскі фашызм больш імкнуўся да аднаўлення былой Рымскай імперыі – палітычнага панавання ў рэгіёне.

Выдзяляецца некалькі этапаў у еўрапейскай дыпламатычнай дзейнасці 1920-1930-х гг., і галоўным прынцыпам іх вылучэння ёсць актыўнасць германскага боку. Менавіта гэтая краіна вяла найбольш актыўную знешнюю палітыку для пераадолення наступстваў Версальскага мірнага дагавору па выніках першай сусветнай вайны, згодна з якім Германія апынулася ў прыніжаным стане. Першы этап – з 1923 па 1933 г. – гэта барацьба дыпламатыі дэмакратычнай Германіі за пераадоленне наступстваў Версальскага міру шляхам міжнародных канферэнцый і дасягнення ўступак з боку «вялікіх дзяржаў». Адначасова досыць добра развіваюцца адносіны паміж Германіяй і СССР. Другі перыяд пачынаецца з 1933 г. – з прыходам да ўлады нацыянал-сацыялістычнай партыі пад кіраўніцтвам А.Гітлера. Ідэалогія нацызму патрабавала «жыццёвай прасторы» для немцаў – а дасягнуць яе магчыма было праз вайну. Рэзка абвастраюцца адносіны паміж Германіяй і СССР, і, што цікава, – паміж Германіяй і Італіяй. Пачынаецца падрыхтоўка Германіі да вайны ў Еўропе. Адначасова спробы еўрапейскіх краін і СССР стварыць сістэму калектыўнай бяспекі праваліліся. Трэці перыяд – з вясны 1936 г. па восень 1938 г. – гэта палітыка вызначэння прыярытэтаў Германіі ў Еўропе і свеце, яе ўзмацнення, складвання лагера саюзнікаў і будучых ахвяраў. У гэты перыяд найбольш яскрава прасочваюцца рознагалоссі паміж «вялікімі краінамі», якія прыводзяць да патворству Гітлеру праз палітыку так званага «замірэння» і ў спробах накіраваць агрэсію на Усход – супраць СССР. Чацвёрты перыяд – з восені 1938 па лета 1939 г. – гэта перыяд пасля «Мюнхенскай змовы», якая адчыніла дзверы Германіі да распальвання сусветнай вайны.

Нестабільнасць у Еўропе пачатку 1920-х гг. скончылася Рурскім крызісам 1923 г. Францыя вымушана была ўвесці свае войскі ў важны прамысловы раён Германіі з мэтай прымусіць яе выплачваць непамерныя рэпарацыі. Відавочна, гэта было немагчыма без эканамічнага адраджэння Германіі. Летам 1924 г. у Лондане краіны-пераможцы зацвердзілі «план Даўэса», згодна з якім паліліся значныя інвестыцыі ў германскую эканоміку – асабліва з боку амерыканскіх кампаній. Восенню 1925 г. у Лакарна (Швейцарыя) быў падпісаны «Рэйнскі гарантыйны пакт», які ўстанаўліваў дэмілітарызаваны характар Рэйнскай зоны. Францыя і Бельгія абавязваліся паважаць вызначаную ў Версалі заходнюю мяжу Германіі. У 1926 годзе Германія была прынятая ў Лігу Нацый у якасці вялікай дзяржавы, дзе атрымала пастаяннае месца Савеце. У 1932 г. Германія дабілася канчатковай адмены рэпарацыйі атрымала палёгкі ў справе ўзбраення арміі, але пры ўмове, што будзе створана сістэма калектыўнай бяспекі пры яе ўдзеле. Адначасова ў 1926 г. у Берліне быў падпісаны савецка-германскі дагавор аб ненападзенні і нейтралітэце. Вельмі актыўна развіваліся савецка-германскія ваенныя стасункі. Вялікая колькасць германскіх ваенных атрымлівала адукацыю ў савецкіх ваенных навучальных установах, а самае галоўнае – яны атрымлівалі практычны вопыт танкавых і авіяцыйных баёў. Валодаць Германіі цяжкімі ўзбраеннямі і авіяцыяй, а роўна і ўтрымліваць падрыхтоўчыя цэнтры было забаронена Версальскім дагаворам.

Прыход да ўлады нацыстаў стаў паваротным момантам не толькі ў палітычным жыцці Германіі, але і еўрапейскіх краін. Ужо ў 1933 г. А.Гітлер паставіў мэтай дабівацца скасавання версальскіх абмежаванняў і вяртання Германіі калоній, страчаных пасля першай сусветнай вайны. Адначасова Германія адмаўлялася ўдзельнічаць у стварэнні сістэмы калектыўнай бяспекі. Гэтыя памкненні нацыстаў вызвалі падтрымку насельніцтва Германіі – партыя прыйшла да ўлады праз парламенцкія выбары. Ідэі рэваншу за «версальскую ганьбу», тэорыя расавай выключнасці «арыйцаў», пашырэння для іх жыццёвай прасторы, вынішчэння «шкодных народаў» (асабліва – багатага ў Германіі яўрэйскага) аказаліся папулярнымі ў дробных уласнікаў, беспрацоўных, а таксама ў часткі інтэлігенцыі, працоўных і моладзі.

Галоўным напрамкам дзейнасці нацысцкага кіраўніцтва на міжнароднай арэне стала патрабаванне адмены абмежаванняў на ўзбраенне Германіі, якія прадугледжваліся Версальскім дагаворам. Вялікабрытанія і Францыя згадзіліся на ўступкі ў абмен на гарантыі бяспекі. Распачынаецца перыяд палітыкі «замірэння» Германіі – якая ўключала і станоўчае для Германіі вырашэнне пытання аб лёсе нямецкай меншасці на тэрыторыі іншых краін. Кіраўніцтва Англіі і Францыі не здолелі разглядзець небяспекі фанатызму Гітлера і ідэалогіі нацызму. Лічылася, што «замірэнне» прывядзе да падзення рэжыму Гітлера, а калі вырашыць супярэчнасці паміж Англіяй, Францыяй і Германіяй, армію апошняй можна накіраваць на разгром камуністычнага Савецкага Саюза. Так, 15 ліпеня 1933 г. прадстаўнікі чатырох дзяржаў (далучылася Італія) падпісалі ў Рыме «Пакт чатырох» – аб супрацоўніцтве. Пакт хутка разваліўся, бо ў кастрычніку 1933 г. Германія выйшла з Лігі Нацый і пакінула Жэнеўскую канферэнцыю па разбраенню. У пачатку 1934 г. паміж Германіяй і Польшчай падпісваецца пакт аб ненападзенні, а ў ліпені Берлін актыўна падтрымаў узброены путч аўстрыйскіх нацыстаў у Вене, які праваліўся дзякуючы ваеннаму націску Італіі. У гэты час Рым знаходзіць паразуменне з Парыжам у справах супрацьстаяння Германіі, якая ўсё болей ігнаруе Версальскія дамоўленасці.

13 студзеня 1935 г. пасля 15 год кіравання Саарскай вобласцю праз мандат Лігі Нацый, на плебісцыце 90,9% яго ўдзельнікаў выказаліся за ўз’яднанне з Германіяй, і з 1 сакавіка 1935 г. багацейшы вугальны рэгіён Саар увайшоў у склад Рэйху. Гэта значна ўзмацніла эканамічную моц краіны. У 1935 г. Гітлер аднавіў ўсеагульную вайсковую павіннасць, пачаўся адкрыты выпуск цяжкога ўзбраення. Германія прыступіла да стварэння моцнай арміі, авіяцыі і флоту. 21 мая 1935 г. рэйхсвер быў перайменаваны ў вермахт, Гітлер стаў вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі. 11 красавіка 1935 года ў Стрэзэ па ініцыятыве Францыі і Італіі пачалася міжнародная канферэнцыя па германскаму пытанню. Удзельнікі канферэнцыі рэзка асудзілі аднабаковыя парушэнні Версальскай дамовы збоку Германіі. Практычнага характару рэзалюцыі не мелі, але яны паказалі аб адыходзе Францыі ад чэмберленаўскай палітыкі «замірэння» і складванні антыгерманскага італа-французскага саюзу. Але Захад не здолеў супрацьстаяць аднабаковаму выхаду Германіі ў Версальскай сістэмы. У гэты час Англія, занепакоеная збліжэннем Францыі і Італіі, у якасці супрацьвесу гэтаму саюзу выкарыстала Германію. Ужо некалькі стагоддзяў гэтая краіна выкарыстоўвала палітыку «балансу сіл» на кантыненце, і, па меркаванню лонданскіх палітыкаў, гэта дазваляла Англіі верхаводзіць у еўрапейскіх справах. Але XX стагоддзе прынесла новыя рэаліі ў знешнюю палітыку Еўропы, і англійская дыпламатыя своечасова іх не зразумела. У чэрвені 1935 г. было заключана сенсацыйнае англа-германскае марское пагадненне, якое ўводзіла суадносіны паміж флатамі краін 100:35 пры роўным па моцы падводным флоце. Разам з флотам аднаўляліся і сухапутныя войскі.

Ужо да канца 1935 г. Германія сфарміравала 31 баяздольную дывізію. У кароткі тэрмін і за амерыканскія інвестыцыі было пабудавана 300 новых ваенных заводаў, рэканструявана і мадэрнізавана авіяцыйная прамысловасць. Да сярэдзіны 30-х гадоў ХХ ст. у германскую прамысловасць было ўкладзена 27 млрд. марак, 70% належалі амерыканскім фірмам. У 1938 г. Германія мела 30 самалётабудаўнічых, 15 авіяматорных і 110 дапаможных авіязаводаў. Калі да 1932 г. у Германіі не было ні воднага ваеннага самалёта, то ўжо ў 1934 г. іх было пабудована 840, у 1936 г. – 2530, у 1938 г. – 3350, а ў 1939 г. ужо мелася 4733 самалёты навейшых мадыфікацый. Ваенная вытворчасць Германіі з 1934 г. па 1940 г. вырасла ў 22 разы. На гэтую моц абапіралася кіраўніцтва Германіі пры прыняцці важных міжнародных рашэнняў. Напрыканцы 1935 г. адбылася вызначальная падзея, якая паклала падмурак складвання агрэсіўнага блоку краін ў Еўропе, і лідэры Лігі Нацый – Англія і Францыя нічога не зрабілі – каб гэты італа-германскі саюз разваліць.

Антыкамінтэрнаўскі пакт. Складванне блока агрэсіўных дзяржаў

3 кастрычніка 1935 г., у адпаведнасці з галоўнымі прыярытэтамі фашысцкай знешняй палітыкі, пачынаецца агрэсія Італіі ў Паўночна-Усходняй Афрыцы. Да таго, Італія заручылася згодай Францыі на гэтую акцыю. Ужо 5 мая 1936 г. італьянскія войскі захапілі сталіцу Абісініі (Эфіопіі). Вельмі жорстка супраць агрэсіі выступіла ў Лізе Нацый Англія – італьянская агрэсія пагражала яе калоніям ў Афрыцы. Прынятыя гэтай міжнароднай арганізацыяй пад націскам СССР і Англіяй санкцыі (эмбарга на экспарт зброі, забарона на займы і крэдыты, абмежаванне гандлю, закрыццё Суэцкага канала для італьянскіх судоў) мелі вынікам міжнародную ізаляцыю Рыма. Адначасова 7 сакавіка 1936 г. Берлін санкцыянуе ўвод войск вермахта ў Рэйнскую дэмілітарызаваную зону. Рашэнне было станоўча успрынятае большасцю насельніцтва Германіі, як факт аднаўлення яе тэрытарыяльнага суверэнітэту. Ліга Нацый толькі канстатуе факт парушэння міжнародных дамоваў. 21 сакавіка 1936 г. Гітлер у ўрачыстых абставінах заявіў: «...дух Версаля знішчаны». Краіны-агрэсары знаходзяць паразуменне, і Мусаліні нічога не заставалася як прымірыцца са сваім былым ворагам – Гітлерам.

Беспакаранасць агрэсіі натхняла нацыстаў і фашыстаў да новых акцый. У ліпені 1936 г. у Іспаніі пачаўся ваенна-фашысцкі мяцеж супраць рэспубліканскай улады. Германія і Італія арганізавалі ў падтрымку мяцежнікаў ваенную інтэрвенцыю. Міжнародны камітэт салідарнасці з Іспаніяй, утвораны ў Парыжы сабраў 800 млн. франкаў у фонд падтрымкі Народнага фронту. Звыш 35 тыс. чалавек з 54 краін свету (з іх 3 тыс. савецкіх дабравольцаў) змагаліся ў 7 інтэрбрыгадах, каля 7 тыс. загінула ў баях (у тым ліку танкісты-беларусы П.Е.Купрыянаў і М.А.Сяліцкі, якім было прысвоена званне Герояў Савецкага Саюза). Толькі СССР пастаўляў у Іспанію зброю, паліва, медыкаменты, харчаванне; арганізаваў эвакуацыю мірнага насельніцтва.

Англія і Францыя прытрымліваліся «палітыкі неўмяшальніцтва» ў справы Іспаніі. «Пагадненне аб неўмяшанні» падпісалі 27 еўрапейскіх краін. Яно забараняла ўвоз зброі, ваенных матэрыялаў і тэхнікі ў Іспанію. Ліга Нацый выказала толькі сабліва «хваляванне наконт падзей у Іспаніі». У сакавіку 1939 г. рэспубліка пала, устанавілася дыктатура генерала Ф.Франка. Урады Вялікабрытанія і Францыя афіцыйна прызналі дыктатарскі рэжым.

24 кастрычніка 1936 г. падпісваецца пакт аб утварэнні «вось Берлін-Рым», згодна якому Германія прызнала анэксію Абісініі, Італія не ўмешвалася ў аўстрыйскія справы і абедзве дзяржавы абяцалі праводзіць агульную лінію ў адносінах вайны ў Іспаніі. 25 лістапада 1936 г.Германія і Японія заключылі «Антыкамінтэрнаўскі пакт», да якога ў лістападзе 1937 г. далучылася Італія, а крыху пазней – Вугоршчына, Маньчжоў-Го, Сіам, Балгарыя, Фінляндыя, Румынія, Данія, Славакія і Харватыя і інш. У снежні 1937 г. Італія выйшла з Лігі Нацый і такім чынам канчаткова прывязала сябе да агрэсіўнага блоку дзяржаў на чале з нацыскай Германіяй. Ужо ў верасні 1940 г. Германія, Італія і Японія заключылі ў Берліне ваенна-палітычны і эканамічны
саюз – «Траісты пакт» (так званая «вось Берлін-Рым-Токіа»). Фармальна Антыкамінтэрнаўскі пакт з’яўляўся ідэалагічным пагадненнем. Але акрамя барацьбы супраць уплыву Камінтэрна ў сакрэтным дадатку да яго прадугледжвалася абавязацельства бакоў не аказваць дапамогу СССР, калі ён будзе ў стане вайны з адным з яго ўдзельнікаў. Гэта закладвала асновы ваенна-палітычнага саюзу трох агрэсараў і вяло да падзелу сфер ўплыву ў Еўропе і Азіі. Адначасова сама назва пакту павінна была зняць занепакоенасць заходнееўрапейскіх краін стварэннем такога саюзу – бо абвяшчалася аб антыбальшавіскім яго накірунку. Гэта дазволіла Гітлеру спакойна рыхтавацца да пашырэння «жыццёвай прасторы» для арыйскай расы ў Еўропе.

Заходнееўрапейскія дэмакратыі не здолелі адыйсці ад прынцыпаў палітыкі «замірэння», распаўсюдзіўшы іх і на новых агрэсараў. Н.Чэмберлен санкцыянаваў аншлюс Аўстрыі, у выніку 11 сакавіка 1938 года на яе тэрыторыю ўвайшло
200-тысячнае германскае войска. 13 сакавіка Аўстрыя «уз’ядналася» з Германіяй. Толькі СССР прызываў да жорсткага, у тым ліку ваеннымі сродкамі, адпору агрэсару, але гэтыя прапановы не знайшлі паразумення ў Лізе Нацый.

Вельмі напружаная сітуацыя склалася на Далёкім Усходзе, дзе барацьбу за тэрытарыяльны перадзел вяла Японія. Яна разлічвала ўвайсці ў кола «вялікіх» дзяржаў, але была зняважана Англіяй і ЗША пад час падпісання Портсмуцкага міру па выніках Русска-японскай вайны. Таму ўвайсці ў кола «вялікіх» краін свету яна імкнулася праз усталяванне свайго панавання ў Кітаі і ў басейне Ціхага акіяна. У верасні 1931 г. японскія войскі акупіравалі паўночны Кітай – Маньчжурыю і стварылі там марыянетачную дзяржаву Маньчжоў-Го. «Пераемнасць» улады сімвалізаваў былы імператарам Кітая – Пу-І, які юрыдычна ўзначаліў урад краіны, але фактычна не меў ніякіх паўнамоцтваў. Ліга Нацый ў лютым 1933 г. асудзіла захоп Маньчжурыі і патрабавала вярнуць яе Кітаю. У адказ Японія выйшла з Лігі Нацый у сакавіку 1933 г. і пачала рыхтавацца да новых тэрытарыяльных захопаў. У 1937 г. японскі ўрад разгарнуў шырокамаштабную агрэсію ў цэнтральным Кітаі, захапіўшы вялікую тэрыторыю з багатымі прыродныя рэсурсы. Савецкі Саюз аказаў падтрымку кітайскаму ўраду Гаміньдан і заключыў з ім 21 жніўня 1937 г. дагавор аб ненападзенні. У лістападзе 1937 г. у Бруселі адкрылася канферэнцыя 19 краін, якая абмяркоўвала «японскае пытанне». Удзельнікі канферэнцыі маральна асудзілі агрэсара і абмежавалася добрымі пажаданнямі ў адрас Кітая. Урады Англіі, Францыі і ЗША рабілі спробы справакаваць савецка-японскую вайну, чаму спрыяла жорсткая пазіцыя СССР у адносінах да японскай агрэсіі. Так, з 1936 па 1938 гг. на ў сходняй мяжы СССР адбылося 230 узброеных савецка-японскіх канфліктаў. Летам 1938 г. японскія войскі былі разгромлены каля возера Хасан, а ў маі-жніўні 1939 г. у раёне р. Халхін-Гол (Мангольская народная рэспубліка). Падчас адкрытай інтэрвенцыі Японіі супраць МНР савецкія і мангольскія войскі здолелі разбіць японскую групоўку лікам у 38 тыс. салдат. Гэтае паражэнне перапыніла намеры японскіх мілітарыстаў на Далёкім Усходзе, пераарыентавалі галоўны накірунак іх агрэсіі ў паўднёвыя рэгіёны Ціхага акіяна. Гэта супярэчыла памкненням Англіі. Яшчэ перад катастрофай пад Халхін-Голам Японія атрымала падтрымку сваёй палітыкі ад Лондана. У чэрвені
1939 г. паміж гэтымі краінамі было падпісана пагадненне, згодна якому Англія абавязвалася не супрацьдзейнічаць Японіі ў Кітаі
(і Савецкай Расіі) калі апошняя не будзе пагражаць англійскім калоніям у рэгіёне – Індыі, Сінгапуру і інш. Гэтае пагадненне больш вядома як «далёкаўсходні Мюнхен».

Цікавую пазіцыю займалі ў знешнепалітычных справах ЗША. Яшчэ ў XIX ст. у Кангрэсе была прынятая дактрына знешнепалітычнай дзейнасці – «дактрына Манро». Сутнасць яе: Амерыка – для Амерыкі. Яна прадугледжвала неўмяшальніцтва ЗША у еўрапейскія справы, якія не датычыліся нацыянальных інтарэсаў Амерыкі, але і справы амерыканскага кантыненту аб’яўляліся выключнай манаполіяй амерыканскага ўраду. Спробу прэзідэнта В.Вільсана ў пачатку XX ст. (першая сусветная вайна) выйсці на шырокую міжнародную арэну амерыканская палітычная эліта не прыняла і ЗША вярнуліся пасля першай сусветнай вайны да прынцыпаў «дактрыны Манро».

Поиск по сайту: