|
|||||||
ÀâòîÀâòîìàòèçàöèÿÀðõèòåêòóðàÀñòðîíîìèÿÀóäèòÁèîëîãèÿÁóõãàëòåðèÿÂîåííîå äåëîÃåíåòèêàÃåîãðàôèÿÃåîëîãèÿÃîñóäàðñòâîÄîìÄðóãîåÆóðíàëèñòèêà è ÑÌÈÈçîáðåòàòåëüñòâîÈíîñòðàííûå ÿçûêèÈíôîðìàòèêàÈñêóññòâîÈñòîðèÿÊîìïüþòåðûÊóëèíàðèÿÊóëüòóðàËåêñèêîëîãèÿËèòåðàòóðàËîãèêàÌàðêåòèíãÌàòåìàòèêàÌàøèíîñòðîåíèåÌåäèöèíàÌåíåäæìåíòÌåòàëëû è ÑâàðêàÌåõàíèêàÌóçûêàÍàñåëåíèåÎáðàçîâàíèåÎõðàíà áåçîïàñíîñòè æèçíèÎõðàíà ÒðóäàÏåäàãîãèêàÏîëèòèêàÏðàâîÏðèáîðîñòðîåíèåÏðîãðàììèðîâàíèåÏðîèçâîäñòâîÏðîìûøëåííîñòüÏñèõîëîãèÿÐàäèîÐåãèëèÿÑâÿçüÑîöèîëîãèÿÑïîðòÑòàíäàðòèçàöèÿÑòðîèòåëüñòâîÒåõíîëîãèèÒîðãîâëÿÒóðèçìÔèçèêàÔèçèîëîãèÿÔèëîñîôèÿÔèíàíñûÕèìèÿÕîçÿéñòâîÖåííîîáðàçîâàíèå×åð÷åíèåÝêîëîãèÿÝêîíîìåòðèêàÝêîíîìèêàÝëåêòðîíèêàÞðèñïóíäåíêöèÿ |
ҲͲ ÇÀÁÓÒÈÕ ÏÐÅÄʲ 5 ñòðàíèöà éîãî ñåðö³ òàê ³ çíÿëàñÿ â ò³é õâèë³ íåñêàçàííà ëþáîâ äî ñèíà. «Ìèõàéëî!» — êëèêíóëî ö³ëå éîãî ºñòâî ðàä³ñíî é â³ä÷óëî ëèøå îäíî: ëþáîâ. Àëå éîãî óñòà îñòàëèñÿ í³ì³. ³í áóâ ñàì-îäèí ïîñåðåä ìîâ÷àçíèõ ï³ëü, ³ ëèøå ãëèáîêå íåáî çä³éìàëîñÿ ïîíàä íèì... ³í êóïèòü éîìó ÿáëóê ³ ïðèíåñå äîáðèé, á³ëèé õë³áåöü, êîáè âæå ëèøå òóò áóâ, êîáè áóâ óæå òóò. À òî äî ì³ñòà ùå ïîëîâèíà äîðîãè, äàëåêî ùå. Éîãî íîãè í³áè ïîñòàð³ëèñÿ, âñå í³áè îäíî ì³ñöå òîïòàëè... Ïèíÿâî éøëîñÿ éîìó ñüîãîäí³. XIX Äðóãèé äåíü áóâ çíîâ ìðÿ÷íèé. Çäàâàëîñÿ, ùî ìðÿêè çìîâëÿëèñÿ, àáè çí³ìàòèñÿ êîæäîãî ïîðàíêó ç çàïóñò³ëîãî ïîëÿ âåëè÷åçíèìè ñ³ðèìè ìàñàìè, àáè âîëîêòèñÿ ïî í³ì áåçïåðåñòàíêó, àáè âòèñêàòèñÿ â êîæäèé çàêóòîê íà çåìë³, à â³äòàê ïîä³âàòèñÿ äåñü ³ ÿêèìñü òàéíèì ÷èíîì ïðèâîäèòè ÷óäîâ³, ÿñí³ íî÷³... Ìàð³éêà ñòîÿëà â ïîëóäíåâ³é ïîð³ êîëî ñòîëó ³ çàâèâàëà ñàìå â ÿêóñü õóñòêó ãîðíåöü ³ç áîðùåì ³ êóëåøåþ, ùî íåäàâíî çâàðèëà õëîïöÿì. Ìèõàéëî àáî Ñàâà ìàëè ïðèéòè é óçÿòè ¿äó â áóðäåé. ²âîí³-êà ìàâ àæ ïî îá³ä³ âåðíóòè, à âîíà ñàìà íå ìàëà ÷àñó â³äíîñèòè ¿ì õàð÷. Ñàìå ïåðåä õâèëåþ ãëÿíóëà â³êíîì, ÷è íå éäå êîòðèé ³ç íèõ; ¿é çäà-³ âàëîñÿ, Ìèõàéëî. Îäíà÷å íå ïîáà÷èëà í³êîãî. Íàäâîð³ áóëî ìðÿ÷íî, |, êð³çü ìàë³ â³êîíöÿ ìàëî ùî áóëî âèäêî. Âîíà ñï³øèëà ñüîãîäí³. ¿¿ îæèäàëà ð³çíà ïðàöÿ. Îêð³ì òîãî, ìàëà ùå â ñåëî éòè. Áóëà ëèøå â ñîðî÷ö³, îáïåðåçàíà áàðâíèì ïîÿñîì, áåç ðóøíèêà íà ³ ã°ëîâ³, ³ ç ñâî¿ì ñèâèì ðîçïàòëàíèì âîëîññÿì âèãëÿäàëà äèêî. Íå ìàëà ³ íèí³ íàâ³òü ÷àñó ïðèãëàäèòè âîëîññÿ òà çàêèíóòè ÿêó õóñòêó íà ãîëîâó. Îäíà÷å ¿¿ òîíêå, í³Æíå îáëè÷÷ÿ ç ÿñíèìè ëàã³äíèìè î÷èìà óñìèðÿëà âðàæåííÿ ¿¿ çàíåäáàíîãî âèãëÿäó. ³ä ï'ÿòî¿ ãîäèíè çðàííÿ áóëà íà íîãàõ. Îäíà ðîáîòà çà äðóãîþ â³ä* í³ìàëà â íå¿ êîæäó â³ëüíó õâèëèíó, é í³ÿê ¿é áóëî ïðî ñåáå äóìàòè^ Çðåøòîþ, äî íèõ ð³äêî õòî çàõîäèâ, ³ âîíà íå â'ÿçàëàñÿ í³êîëè îä³ææþ^ Íàäâîð³ çàáðåõàëà ñîáàêà. Çà ïàðó õâèëü â³äòâîðèëèñÿ äâåð³ é íà ïîðîç³ ñòàíóâ ñòàðèé Îíóôð³é Ëîïàòà. —Äàé, Áîæå, äîáðèé äåíü, Ìàð³º! —Äàé, Áîæå, é âàì, áàä³êî! Ñòóïàéòå áëèæ÷å! ³í íå éøîâ äàë³. Ñòàíóâøè íà ïîðîç³, ñïåðñÿ îáîìà ðóêàìè íà îä â³ðö³ ³ ãëÿä³â ìîâ÷êè õâèëþ íà íå¿. ³äòàê ñïèòàâ: — Ìàð³º, äå âàø Ìèõàéëî? —  áóðäåþ! ß îò æäó íà íüîãî àáî íà Ñàâó, àáè ïðèéøëè òà âçÿë» Ïîãëÿä ñòàðîãî îáëåò³â ö³ëó õàòó, â³äòàê ñïèíèâñÿ íà Ìàð³¿. Íà éîõ ãî ëèö³ áóâ äèâíèé âèðàç. —  áóðäåþ, êàæåòå? — Àÿ, â áóðäåþ! — â³äïîâ³â. — ³í ëåæèòü çàñòð³ëåíèé â «ñóñ³äí³ìè Âîíà ïîâåðíóëà ñâîþ ðîçáóðõàíó ãîëîâó çà íèì ³ âèòð³ùèëàñÿ íà íüîãî çàòóìàíåíî. Ùî â³í ïë³â, ùî â³í ïë³â? Ùî? Íå çâó÷àëî âîíî òàê, ÿê òå, êîëè ²âîí³êà âåðíóâ ³ç áðàíêè ³ êëèêíóâ äî íå¿: «Ìàð³º, ìè íàøîãî ñèíà âòðàòèëè!» Ñå áóëî ùîñü ïîä³áíå, àëå âîíà éîãî ö³ëêîì íå çðîçóì³ëà. Ñòàëà ëèøå á³ëà, ÿê ñìåðòü, ¿¿ î÷³ â³äòâîðèëèñÿ øèðîêî é óïèëèñÿ íåäâèæíî â éîãî îáëè÷÷ÿ. ³í ïîâòîðèâ ñâî¿ ñëîâà: í — Âàø Ìèõàéëî ëåæèòü çàñòð³ëåíèé â «ñóñ³äí³ì* Òåïåð çðîçóì³ëà éîãî. Íå çâåðòàþ÷è ç íüîãî î÷åé, áà âèòð³ùèâøèñÿ íà íüîãî ç íàéá³ëü-* øîþ óâàãîþ, ïîâåëà íàðàç îá³ ðóêè ö³ëêîì çâ³ëüíà äî ãîëîâè, çàðèë ïàëüö³ â âîëîññÿ é ïî÷àëà êðè÷àòè. Êðè÷àëà òàê ñòðàøíî, ìîâ çâ³ð, ³, êðè÷à÷è, âèëåò³ëà íàäâ³ð... Òàê, ÿê ñòîÿëà, ïîì÷àëà íà ì³ñöå ãîðÿ. ³í íå ì³ã ¿¿ äîãíàòè. Ëåò³ëà, ìîâ íà êðèëàõ. ×åðåç ñòåðíèíó äî áóðò äåÿ, à â³äòàê ïîïðè áóðäåé ³ äàë³. ×åðåç øàíö³ ñêàêàëà, ìîâ ñåðíà, à äå íå ìîãëà ïåðåñêî÷èòè, âèäðÿïóâàëàñÿ ðóêàìè é íîãàìè, íå ñïèíÿþ÷è¿ ñÿ í³äå íà õâèëèíêó. Ïî äîðîç³ ñïîâ³ùàâ â³í êîæäîìó, õòî ïèòàâ ïðî ñòðàøíèé âèä æ³íêè: —Ìèõàéëî Ôåäîð÷óê ëåæèòü çàñòð³ëåíèé ó ë³ñ³. — êîòð³ì ë³ñ³? — ïèòàíî. —Òàæå ó «ñóñ³äí³ì»! Îí òàì³ Óñå, ùî çà÷óëî ïðî ñå, êèäàëî ðîáîòó ëîñêîì ³ ãíàëî äî íåùàñíîãî ì³ñöÿ. — Áîæå, Áîæå, Áîæå!.. ˳ñ ëåæàâ çàìêíåíèé ó ñîá³, âäîâîëåíèé. Ñèâ³ ìàñè ìðÿê âèñ³ëè â ÷óäàöüêèõ ôîðìàõ íàä íèì, ì³ñöÿìè ÿñí³ø³ é òåìí³ø³, ³ ñèëóâàëèñÿ ðîçâåñòè íåïðèÿçíèé ñóìðàê éîãî ãëèáèíè. Çäàâàëîñÿ, õîëîäíèé â³ääèõ òàê ³ çä³éìàâñÿ ç òî¿ ãëèáèíè ³, çä³éìàþ÷èñü, â³äïèðàâ í³æíó ³ìëó ãîðîþ. Âîðîæèé øåëåñò ïðîêèíóâñÿ çåìëåþ, êîëè Ìàð³¿íà íîãà ñòóïèëà â ë³ñ, ïîòîïàþ÷è â ãðóá³é âåðñòâ³ îïàëîãî ëèñòÿ. Òóò îáíÿâ ¿¿ ëåäîâàòèé õîëîä. Ãëèáîêî â ë³ñ³, òàì, äå ïí³ âèðîñòàëè äèêî-ðîçê³øíî, äå ã³ëëÿ ðîçøèðÿëîñÿ øèðîêî, âîíà ïîâàëèëàñÿ íà çåìëþ... Îöå áóëà ïðàâäà, ùî ñòàðèé êàçàâ. Îí òóò ëåæàâ Ìèõàéëî... Ãðîìàäà ëþäåé ç³áðàëàñÿ çà îäíó õâèëèíó. Ïèòàííÿ ³ â³äïîâ³ä³ ì³øàëèñÿ áëèñêàâêîþ, à îäèí ñòîÿâ ïîñåðåäèí³ ñïîëîõàíîãî ãóðòó é îïîâ³äàâ. ³í, æèòàð ³ç ñóñ³äíüîãî ñåëà é ïî÷àñòè ïîáåðåæíèê îöüîãî ë³ñó, ³øîâ ðàíî ë³ñîì. Òÿæêà ðîñà, ïîõîæà íà ìîðîç, òÿæ³ëà ùå íà ã³ëëÿêàõ. Â³í ³øîâ ³ ìîëèâñÿ. Âñå ìîëèòüñÿ, ÿê ³äå ðàíêîì ïîëåì ³ ë³ñîì. Òàêà âæå â íüîãî ïðè-âè÷êà. ²øîâ, êàæå, ³, ìîëÿ÷èñÿ, ðîçãëÿäàâñÿ ë³ñîì. Êîëè æ òàê ³äå, íàñòóïຠíàðàç íîãîþ íà ùîñü òâåðäå, ñïèíÿºòüñÿ, äèâèòüñÿ, à ñå áàðäèöÿ ³ êàïåëþõ. «Ùî ñå ìຠçíà÷èòè? — äóìຠâ³í ñîá³. — ×è õòî äðîâà êðàäå? Òà ÷îìó âæå áåç êàïåëþõà? ² òåïåð, î ò³é ïîð³?..» Ñå ïî÷àëî éîãî äèâóâàòè. ³í ï³øîâ ïîâîëåíüêè, ïîòèõåíüêè é îáåðåæíî äàë³, áî îïàëå ëèñòÿ ëåæàëî òàê ãðóáî íà çåìë³, ùî íîãà òîíóëà â í³ì, ³ âîíî, ìîâ æèâå, øåëåñò³ëî, à â³í õîò³â çàõîïèòè çëîä³ÿ, àáî õòî âæå òàì áóâ, ³ççàäó. Êîëè æ íàðàç äèâèòüñÿ, à íà çåìë³ ëåæèòü ÷îëîâ³ê. ³í ïðèñòóïຠáëèæ÷å, à òîé ³ íå ðóøàºòüñÿ. «Òè ñîá³ òåïåð äîñèïëÿºø, ÿê óæå íàëàãîäèâ äðîâåöü?» — ïîãàäàâ â³í ñîá³ é îãëÿíóâñÿ çà äðîâàìè, àëå ñòÿòèõ äðîâ íå áà÷èâ. Òîä³ ïðèñòóïèâ áëèæ÷å äî ÷îëîâ³êà é äèâèòüñÿ, à â³í îáåðíåíèé ëèöåì äî çåìë³, ïðèêðèòèé ñåðäàêîì, à ñîðî÷êà éîãî àæ äî øè¿ çàêðèâàâëåíà... — Îòóò òÿæêà ðóêà ïðàöþâàëà! — äîê³í÷èâ â³í ñâîº îïîâ³äàííÿ. — Ãëèáîêèé ïåðåñòðàõ ìàëþâàâñÿ ïî âñ³õ ëèöÿõ, óñå çîéêàëî, ç³òõàëî, äåõòî ëîìèâ ìîâ÷êè ðóêè, à êîâäèé âãàäóâàâ ³ äîïèòóâàâñÿ ïðî âáèâöþ. — ³í ñàì çðàäèòü ñåáå, ÿê éîãî íå â³äøóêàþòü! — òîëêóâàâ ÷îëî Òèì÷àñîì ÿê ëþäè òîâïèëèñÿ, íåíà÷å ð³é, íà ì³ñö³ ãîðÿ, ãð³çíî é ç îáóðåííÿì ãîìîíÿ÷è òà ðàäÿ÷èñÿ, îãëÿäàþ÷è âìåðëîãî é íåùàñíó ìàò³ð òî ç æàõîì, òî ç ö³êàâ³ñòþ, âïàäàþ÷è âñå íàíîâî â äèêå îáóðåííÿ ³ æàëü, âèëàñÿ íåùàñíà ìàòè êîëî âáèòîãî ñèíà, ìîâ ï³äñòð³ëåíèé çâ³ð, Êðè÷àëà ïåðåðàçëèâèì ãîëîñîì, ñòîãíàëà, çîéêàëà é îáìàöóâàëà éîãî ðàç ïî ðàç çî âñ³õ ñòîð³í. — Ìèõàéëå! Ìèõàéëå! Ìèõàéëè÷êó! Âñòàâàé! 1 — ϳäí³ìàëà éîãî ãîëîâó é îïóñêàëà íåââàæíî íàçàä. Õàïàëà çà ðóêè é îïóñêàëà, Îáìàöóâàëà íîãè ³ âåðòàëà íàçàä äî ãîëîâè é ïðèò³ì ãëÿä³ëà ðàç ó ðàç ïîìî÷³. — Õòî ñå çðîáèâ? Õòî? Õòî? ² çà ùî? Çà ùî, çà ùî? Òàæå â³í óìåðëèé!! Çàñòð³ëåíèé!! ³í óæå ö³ëêîì çàñòèã! Çèìíèé, ÿê ë³ä! Ëèöå á³ëå, ÿê ñí³ã, ñîðî÷êà ö³ëêîì ó êðîâ³ çìî÷åíà... â³í óìåðëèé..; ðÿòóéòå! ðÿòóéòå!..
—Çà ùî? Çà ùî? Çà ùî? — ðîçðèâàâ ¿¿ ãðóäè ñòðàøíèé ïðîéìàþ÷èé êðèê, â ãîëîñ³ øàë³ëà äóøà, ùî ðîçáèâàëàñÿ ç áîëþ, à ðóêè äîòîðêàëèñÿ, òðÿñó÷èñÿ â òÿæê³é çèìí³é ëèõîðàäö³, äîðîãîãî ò³ëà íåóñòàííî. Õàïàëà, â³äòÿãàëà äî ñåáå, îïóñêàëà áåçëàäíî ³ çíîâ õàïàëà. —Ëþäè, â³í óìåð! Íîâèé ïîòðÿñàþ÷èé îêðèê ïðîøèá ïîõìóðó òèøèíó ë³ñó ³, ìîâ áëèñêó÷à ñòàëü, ï³ðíóâ ó äóøó âñ³õ ïðèñóòí³õ òà ïðèâ³â ³ç ñîáîþ ãîëîñíèé ïëà÷. Äå â êîãî ï³äí³ìàâ òÿæêèé ñòîã³í çàòâåðä³ëó ãðóäü, ³ ãðóá³ ðóêè îáòèðàëè ñëüîçè, ùî íåíà÷å ç âîãíþ äîáóâàëèñÿ íàâåðõ ³ çñóâàëèñÿ íå: çàì³òíî ïî ëèö³. Óìåð... ¿¿ ïîãëÿäè çëîìèëèñÿ, ÿê â óìåðëîãî, ³ âîíà ñòðàòèëà ãîëîñ. — Âñòàâàé! — áëàãàëà øåïîòîì, ç íàïðóæåííÿì óñ³õ ñèë, ñõèëÿ ³äòàê íå âñï³ëè ¿¿ çàäóá³ë³ óñòà á³ëüøå í³÷îãî âèìîâèòè. Ëåäîâã ñòóä³íü ïðîñòÿãíóëàñÿ íà ö³ëîìó ¿¿ îáëè÷÷³, ³ âîíà ïîâàëèëàñÿ áå: ïàì'ÿò³ íà éîãî ò³ëî,.. Ñå áóëî òîãî ñàìîãî äíÿ ïî îá³ä³. ²âîí³êà âåðòàâ äîäîìó. Çàâåðíó¿ íà íàéêîðîòøó äîðîãó, ùî âåëà äî ñåëà, àáè ëèøå ÿêíàéñêîðøå äîá» òèñÿ äîäîìó.
Â³í ³øîâ ïèëüíî, à äîâêîëà éîãî óñò óêëàëàñÿ ë³í³ÿ âòîìè. ³í àí³ ðàçó íå ñï³÷íóâ, âèðèíóâøè ç ì³ñòà. À òàì, ó ì³ñò³, íå çóì³ëî éîãî í³ùî äîâøå çàäåðæàòè, ÿê ñêîðî óïîðàâñÿ ðàç ³ç ñâî¿ìè ñïðàâóíêàìè. Ïåðåíî÷óâàâ ó ïàíà, ³ õî÷ ÿê ïàí ³ ïàí³ âìîâëÿëè, àáè ïî ñïðàâóíêàõ ëèøèâñÿ ç ãîäèíó-äâ³ íà ñïî÷èíîê, â³í í³ÿê íå äàâñÿ íàìîâèòè. Ïîâåðíóâøè ç áàíêó, ïîïðîùàâñÿ ³ ïóñòèâñÿ â äîðîãó íàçàä. Éîãî òÿãíóëî äîäîìó. Áóâ ïîâíèé íåñïîêîþ, õî÷ íå ì³ã òîìó â³äíàéòè ïðè÷èíè, ³ ãëóõà ÿêàñü òðèâîãà ïðîêèäàëàñÿ â í³ì, ÷èì á³ëüøå çàõîäèâ ó çàïóñò³ë³ ïîëÿ, ùî ìàëè íåáàâîì ç³ëëÿòèñÿ ³ç ñòåðíèíîþ éîãî ñåëà.  ìàë³é äçüîáåíö³, ùî âèñ³ëà éîìó ÷åðåç ïëå÷³, í³ñ Ìèõàéëîâ³ êðàñí³ ÿáëóêà é á³ëèé õë³áåöü, à îêðåìî çàâèò³ á³ë³ ñâ³÷êè äî öåðêâè. Çàâòðà æ ñâÿòîãî Ìèõàéëà, ³ òðåáà áóäå ï³òè äî öåðêâè... Éîãî íîãè øïîòàëèñÿ ïî ãðóá³é ãðóä³ ñòåðíèíè, òàê ÿêáè ùîõâèë³ çàá³ãàëà íåâèäèìà êóëÿ ì³æ íèìè ³ âìèñíå çâ³ëüíÿëà éîãî õ³ä. Íà ñåðö³ æ óìîñòèâñÿ ãëóõèé òÿãàð... ³í ïî÷óâ ñåáå ñòàðèì. Óæå àáè ùî êàçàòè, à â³í òàêè âæå íå ìîëîäèé. À îò, òÿæêî éäåòüñÿ éîìó. Íå òàê, ÿê ³øëîñÿ äàâí³øå. Çåìë³ íå ÷óâ ï³ä ñîáîþ. Àëå âîíî òàê áóâàº. Ç êîæäîþ ãîäèíîþ ÷îëîâ³ê ñòàð³º. ², íå ââàæàþ÷è, ç³òõàâ ðàç ïî ðàç òÿæêî. Àëå âæå ïîáà÷èâ ñåáå íà ïîëÿõ ñâîãî ñåëà. Âæå ìèíóâ á³ëüøó ÷àñòü äîðîãè, âæå îò-îò ïàíñüêèé äâ³ð, âæå îò-îò éîãî õàòà... Ìîæå, ùå ç ê³ëüêàäåñÿò êðîê³â, ³ â³í îïèíèòüñÿ êîëî ñâ õàòè... Àëå íèí³ òÿæêà ìðÿêà. Âñå ñïîâèëà: ³ õàòè, ³ äåðåâà... òàê ëèø ìð³þòü ç íå¿... ³í ñòàíóâ íà õâèëèíó ìàéæå íåñâ³äîìî é çàäóìàâñÿ. ×è âñòóïàòè éîìó âïåðåä îí òóò äî õàòè? Ìàð³éêà, ìîæå, âèæèäຠéîãî. Ìîæå, ñõî÷å äîâ³äàòèñÿ, ÷è çàëàãîäèâ óñå òî÷íî, âîíà áîÿçëèâà... Éîãî õàòà äèâèëàñÿ íà íüîãî. Ñòîÿëà ìåðòâåöüêè òèõî ì³æ îáíàæåíîþ ñàäîâèíîþ, ùî çä³éìàëàñÿ äîâêîëà é ïîçàä íå¿, òà äèâèëàñÿ. Ëåãêà ³ìëà çâèñàëà ë³íèâî íàä êðàºâèäîì ³ âîêðóã íå¿, çá³ëüøàëà ïîíóðèé âèä ïóñòî¿ õàòè. Äâåð³ ñ³íí³ ñòîÿëè øèðîêî â³äòâîðåí³, ç íèõ áèëà òåì³íü, à â³êîíöÿ ÷îðí³ëèñÿ ç á³ëèõ ñò³í, ìîâ ÷îòèðè ÷îðí³ òàáëè÷êè. ³í â³äâåðíóâñÿ. ͳ. Éîìó íå õîò³ëîñÿ òåïåð òóäè ñòóïàòè. Âîë³â ï³òè ïðîñòî äî áóð-äåÿ, äî Ìèõàéëà. Ïðèí³ñ éîìó ÿáëóê ³ áóõàíåöü õë³áà, ³ éîãî òÿãíóëî âïåðåä äî íüîãî. ³í ïîñòóïèâ ð³øó÷å âïåðåä ³ ìàâ çà ÷àñîê ïàíñüêèé ä³ì ³ ñâîþ õàòó çà ïëå÷èìà. Ïåðåä íèì ðîçñòåëèëèñÿ çíîâ ïîëÿ. Àëå â³í íå áà÷èâ áàãàòî. Äåñü íåäàëåêî ñòîÿëà ùå õàòà Äî곿. ¿¿ ìàâ ³ùå ìèíóòè, à â³äòàê çàâåðíóòè äîð³æêîþ â ÷èñòå ïîëå, äå ïðè÷àþâàâñÿ éîãî áóðäåé äî çåìë³. Îñ³ííÿ ìðÿêà ïîçàêóòóâàëà âñå â ñâ³é ñèâèé â³ääèõ, äåñü-íå-äåñü ïîðîçêèäóâàí³ õàòêè òîíóëè â í³é ç³ ñâî¿ìè á³ëèìè ñò³íàìè, ³ â³í ãëÿä³â ëèøå â ñàìó ïóñòó ìðÿêó. Çäàâàëîñÿ, íåìîâ âîíà âìèñíå çáèðàëàñÿ ãðóáèìè ìàñàìè, âñå âïåðåä íüîãî, òèñíóëàñÿ âîãêèìè äîòèêàìè äî éîãî ãðóäåé ³ ëèöÿ, àáè çàñëîíþâàòè ñîáîþ âñÿêèé âèä íà ïóñòå ïîëå... Ó íüîãî áóëè î÷³ ãîñòð³, ìîâ ó â³ðëà, ³ â³í õîò³â ¿¿ ïðîíèçàòè. Òàì, äå ïîëÿ ñõèëÿëèñÿ íà îäí³ì ì³ñö³ íåçàì³òíî â ïëàñêèé êîòåë, òàì ëåæàâ éîãî áóðäåé. Çà íèì ÷îðí³ëà äåðåâèíà, à òàì äàë³, íàïðàâî, «ñóñ³äí³é» ë³ñ, ùî âèãëÿäàâ çàâñ³äè, íåíà÷åá îæèäàâ ÷îãî. Îöèõ òî÷îê øóêàâ òåïåð. Éîãî î÷³ â³ä äàâí³õ ë³ò çâèêëè äî íèõ; âîíè ñòàíîâèëè ñâîéîãî ðîäó îïîðó äëÿ îêà, ùî ëèíóëî â ð³âíèíó. Àëå â³í à í³÷îãî ç òîãî âñüîãî íå äîáà÷àâ òåïåð. Ïî íåäîâã³ì ÷àñ³ ïîõìóðîãî íàïðóæåííÿ ïîáà÷èâ, ÿê ùîñü â³ää³ëèëîñÿ ç í³æíî-ñèâî¿ òêàíèíè ³ìëè. Âîíî áóëî ùå äàëåêî â³ä íüîãî, àëå â³í ðîçð³çíÿâ óæå ùîñü, áà çäàâàëîñÿ íàâ³òü, ì³ã äåùî ðîçï³çíàâàòè. Çäàâàëîñÿ, ùîñü äâèãàëîñÿ â íàïðÿì³ äî ïàíñüêîãî äîìó, à ç òèì ³ äî éîãî õàòè... Íàïåðåä³ ëþäè, ïîîäèíîê³ ÷îëîâ³êè é æ³íêè, ¿õ ãîëîâè, â á³ë³ ðóøíèêè ïîçàâèâàí³, â³äð³çíÿëèñÿ? ÿñíî â ìðÿö³, âîíè ñòóïàëè ïîâàæíèì êðîêîì, à çà íèìè, òðîõè ïîçàäó, â³ç, óïðÿæåíèé âîëàìè, òàêîæ ïîâîë³ ðóõàâñÿ ç ì³ñöÿ. Îäíàê ùî ñå? Éîãî âîëè? Áóð³? Âîíè éøëè òàê ïîâîë³ é õèòàëè ãîëîâàìè, íåíà÷å êèâàëè âæå çäàëåêà äî íüîãî, à â³ç ëåäâå-ëåäâå âîë³êñÿ çà íèìè. Äîâêîëà âîçà çíîâ ÷îëîâ³êè é æ³íêè. Î÷åâèäíî, âåçëè ùîñü... Âäàðèëî éîãî ùîñü ³ççàäó â ïëå÷³ òàê ñèëüíî, ùî â³í, ïîøïîòàâøè-ñÿ, ìàëî ùî íå âïàâ. ³ä³òõíóâ òÿæêî, ³ éîãî î÷³ âïèëèñÿ â òîé âèä. Ïðèñêîðèâ íåñâ³äîìî õîäó. Íåïîâîðîòí³ áðèëè çåìë³ âèðîñòàëè éîìó çëîáíî ï³ä íîãàìè ³ âñå íàíîâî ïðèíåâîëþâàëè éîãî äî øïîòàííÿ. Éîãî õ³ä ñòàâ äèêèé ³ íåð³âíèé. Âê³íö³ îïèíèâñÿ áëèçüêî âîçà. ͳêîãî íå çäîðîâèâ. Íå áà÷èâ í³êîãî. Éîãî òàêîæ í³õòî íå çäîðîâèâ. ͳõòî íå ïðîìîâèâ í³ ñëîâà, âñå áóëî ìîâ ïîðàæåíå. Áóð³ ñòàíóëè ñàì³ ç ñåáå, ³ âñå çðîáèëî éîìó ìîâ÷êè, íåñì³ëèâî êîëî âîçà ì³ñöå. Íàñòóïèëà ãëèáîêà òèøèíà. Çäàâàëîñÿ, íåìîâ êîæäèé çâóê ó ñèâ³é ³ìë³ äàâèâñÿ... ³í ãëÿíóâ... Íà âîç³ ëåæàâ ïðîñòÿãíåíèé á³ëèé-á³ë³ñüêèé éîãî ñèí... Òÿæêà, êðèâàâà ìîâ÷àíêà... Äîáðó õâèëþ âèòð³ùàâñÿ íà íüîãî, â³äòàê ï³äíÿâ ðóêó, ïîãëàäèâ ìîëîäå îáëè÷÷ÿ, ç ÿêîãî çíèêëà îñòàííÿ êðàïëÿ êðîâ³, à â³äòàê, îáåðíóâøèñÿ íàðàç äî ëþäåé, êëèêíóâ: — ³í íåæèâèé! ßêèéñü ãîëîñ ñïàâ ìîëîòîì íà íüîãî: — Íåæèâèé! Éîãî ðóêè ñêîð÷èëèñÿ äîñåðåäèíè, â³í îãëÿíóâñÿ ç ö³ëêîâèòî áëóäíèì ïîãëÿäîì, ³ éîãî ãîëîâà ïî÷àëà ñèëüíî òðÿñòèñÿ. Îäíà æ³íêà ç ðîçáóðõàíèì âîëîññÿì îêðóæàëà çîéêàìè íåóñòàííî
â³ç, íåíà÷å øóêàëà çà ÷èìîñü. ¿¿ ïîãëÿä, íàäñëóõóþ÷èé, áóâ çâåðíåíèé äî ñåáå, ³ âîíà âèñòîãíóâàëà ïðèãëóøåíèì, ëåäâå ÷óòíèì ãîëîñîì ³ì'ÿ ïîìåðøîãî. Ñå áóëà Ìàð³éêà. ² çíîâ ñòðàøíà õâèëèíà ìîâ÷àííÿ. Íàðàç ï³äíÿâ ñòàðèé áèñòðî ãîëîâó, ³ éîãî ïîãëÿä ïåðåá³ã âèãðåáó-ùî ïî âñ³õ ïðèñóòí³õ. «Õòî áóâ óáèâöÿ éîãî ñèíà?» — Äå Ñàâà? — ñïèòàâ. Âñ³ îãëÿíóëèñÿ. Ñàâè íå áóëî. Îïóñòèâ ãîëîâó íà ãðóäè é íå ñêàçàâ á³ëüøå í³ ñëîâà. Éîãî ëèöå ïîæîâêëî, óñòà çàäóá³ëè, à ñåðöå íåíà÷å ñòèõëî. Õòîñü ³ç ãóðòó ç³òõíóâ òÿæêî, à îäèí ãîëîñ ñêàçàâ ïîáîæíî, ç ïðèòèñêîì: — ² Áîãîâ³ òðåáà ÷îãîñü äîáðîãî! Ïîò³ì íàñòàëà ìîâ÷àíêà, é óñå ðóøèëî íàïåðåä ³ç ì³ñöÿ. Ïîâîë³, îáåðåæíèì êðîêîì òÿãíóëè áóð³ ñâ³é òÿãàð... Îòåöü ³ ìàòè òðèìàëè ðóêè íà ãîëîâ³ ïîìåðøîãî, çà íèìè âîë³êëàñÿ êðîê ó êðîê òÿæêà òèøèíà... (...) XX Áàãàòî ëþäåé ç³áðàëîñÿ â õàò³. Âñ³ ïëàêàëè çà äîáðèì õëîïöåì. Òà îñü ëåäâå ââ³éøëà Àííà é êèíóëàñÿ äî Ìèõàéëà. Áàòüêè ñïîëîøèëèñÿ, âîíè íå â³ðèëè, ùî ¿õí³é ñèí ³ º áàòüêîì ìàéáóòíüî¿ äèòèíè Àííè. Öå áóâ ñîðîì. Âîíè ïî÷àëè ïðîãàíÿòè æ³íêó, à òà êèíóëàñÿ äî Ñàâè ç êðèêîì, ùî òîé óáèâöÿ. Ìàð³éêà êðè÷àëà íà íå¿, ãíàëà ãåòü ç õàòè, à íà Ìèõàéëîâ³ âèñòóïèëà ñâ³æà êðîâ. Îäíà ñâ³÷êà âïàëà, ïîêîòèëàñÿ é çàãàñëà á³ëÿ í³ã Ñàâè. Áàòüêî âèéøîâ íà äâ³ð ³ ñòàâ ãàðÿ÷å ìîëèòèñÿ. ³í çðîçóì³â, ùî «çà çåìëþ ï³äíÿâ Ñàâà ðóêó íà ñâîãî áðàòà, ëèø çà çåìëþ! Ùî ³íøîãî òóò íå ìîãëî áóòè, à ÷óæèé íå ñïîâíèâ ñâîãî ñòðàøíîãî çëî÷èíó. ßê îäèíàê íàä³ÿâñÿ êîëèñü ä³ñòàòè âñþ çåìëþ». Àëå ÿê ñêàçàòè íà âëàñíîãî ñèíà, ùî — âáèâöÿ? XXI Äðóãîãî äíÿ íàä'¿õàëà êîì³ñ³ÿ. Äâà ñóäîâ³ óðÿäíèêè ³ îäèí ë³êàð. Îãëÿíóëè ìåðòâîãî ³ ñêîíñòàòóâàëè ñêðèòîóáèâñòâî. Âèñòð³ë — òîëêóâàëè — áóâ óö³ëåíèé ö³ëêîì çáëèçüêà. Á³ëüø-ìåíø òàê: çðóáóâàâ ñõèëåíèé ê³ëëÿ, à óá³éöÿ ñòð³ëèâ äî íüîãî ççàäó, ö³ëêîì çáëèçüêà. Êóëÿ çàñòðÿãëà ãëèáîêî â ëåãåíÿõ, îäíà÷å íàêîëè á áóâ ìàâ çàðàç ïîì³÷, ì³ã áè áóòè âðÿòîâàíèé, à òàê çàãèá ÷åðåç óòðàòó êðîâ³. Î÷åâèäíî, âîë³êñÿ ÿêèéñü êóñåíü â³ä íåùàñíîãî ì³ñöÿ, êëèêàâ, ìîæå, é ïîìî÷³, àëå ùî í³õòî íå ç'ÿâëÿâñÿ, ïîâàëèâñÿ é çàãèíóâ. ²âîí³êà ñèä³â ï³ä ÷àñ ñë³äñòâà, ÿê êàì³íü, êîëî ìåðòâîãî. ͳ î ñëüîçà íå çàáëèñëà â éîãî î÷àõ. Âñ³ ïðèñóòí³ ãîâîðèëè ïðî íåçíàéîì ãî óáèâöþ, ïðîêëèíàëè íàéòÿæ÷èìè ñëîâàìè, áà çäàâàëîñÿ, áó, á éîãî íà êóñí³ ðîçäåðëè, îñîáëèâî æ³íêè, ëèøå â³í îäèí íå ìàâ íüîãî ñëîâà. Â³í ³ íå íàñòàâàâ íà òå, ùîá éîãî â³äíàéòè. Çäàâàëîñÿ, ð³ øèâñÿ íàðàç ïîâ³ðèòè âñå ÿê³éñü íåçíàí³é, íåâèäèì³é âëàñò³, íåõàé âîíà âñå âåëà, ðîçñë³äæóâàëà ³ çàñóäæóâàëà. ³í õîò³â ñâî¿ ðóêè óì â³ä òî¿ ã³ðêî¿ ñïðàâè... — Òâåðäèé ÷îëîâ³ê! — ñêàçàâ ñòàðèé Ïåòðî äî ñóää³, âêàçóþ÷è í Ñóääÿ ñêèíóâ íà íüîãî ñâ³é ïîãëÿä ³ ñêàçàâ ëèøå: — Íàé Ãîñïîäü áîðîíèòü! Êîì³ñ³ÿ óäàëàñÿ íà ì³ñöå çëî÷èíó äî ë³ñó. ʳëüêà ëþäåé ï³øëî íåþ, ì³æ ³íøèì, ñòàðèé Ïåòðî ³ Ñàâà. Ãîâîðåíî ïðî ñå, ç êîòðîãî áîêó â³äáóâñÿ íàïàä íà íåùàñíîãî é êîòðî¿ ñòîðîíè ì³ã óá³éíèê íàä³éòè. ˳ñ íå áóâ òàê ñòàðèé, ÿê ãóñòè Çðåâ³çîâàíî ì³ñöå é îáãîâîðþâàíî âñÿê³ ìîæëèâ³ âèïàäêè, Ñå áóâ ö³ëêîì íåçâè÷àéíèé âèïàäîê. Õëîïåöü íå ìàâ í³ÿêèõ âî; ã³â, ö³ëå ñåëî áóëî ãîòîâå íà òå ïðèñÿãíóòè. À ïðî ñàìîóáèâñòâî ìîãëî áóòè áåñ³äè, áî âèñòð³ë íàñòóïèâ ³ççàäó. Óáèâñòâî ñå áóëî çàãàäêîþ, ð³äêîþ é äóæå ³íòåðåñíîþ çàãàäêîþ. — ×è íå ÷óòè áóëî îêëèê³â çà ðÿòóíêîì? Íå ÷óòè áóëî æîäíèõ ͳêîãî íå áóëî... (...) Ñòàðèé ë³êàð, ùî îïèíèâñÿ íà õâèëþ â òÿæê³é çàäóì³, ï³ä ãîëîâó, ³ éîãî ïîãëÿä óïàâ íà Ñàâó, ùî ñòîÿâ ñàìå ïðîòè íüîãî. ìîâ ïðîêèíóâñÿ. Ùî ñå áóëî? Õëîïåöü ñòîÿâ á³ëèé, ÿê êðåéäà, ³ ò ñÿ òàê ñèëüíî íà ö³ë³ì ò³ë³, ùî éîãî êîë³íà çáèâàëèñÿ äîêóïè. ˳: ïîäóìàâ ïðî õîëåðó.  ò³ì ÷àñ³ ÿâëÿëèñÿ äîâîë³ ÷àñòî õîëåðè÷í³ â ïàäêè. Ùå íàäàâíî, éäó÷è ñþäè, âèãëÿäàâ â³í ïîã³äíî ³ ñïîê³éíî, à ðàç òàêà çì³íà... Ïåðåëÿêàíî ïðèñòóïèâ äî õëîïöÿ. — Ùî òîá³, õëîï÷å? Áîëèòü òåáå ùî? íèö³, âèáîâòíóâ: — Áîëèòü. ñÿ íà íüîãî, à ²âîí³êà çàêàìåí³â íà ì³ñö³. Ïîá³ë³â, ³ éîãî î÷³ çàá ùàëè. Íàðàç ç³ãíóâñÿ ë³êàð äî í³ã õëîïöÿ, ïîç³ñòàþ÷è â ò³é ïîçèö³¿ ê³ë ñåêóíä. Íà á³ëèõ âîâíÿíèõ øàðîâàðàõ õëîïöåâèõ â³äêðèâ â³í ê³ë êðàïåëüîê êðîâ³. ßê ë³ä çèìíà äóìêà ìàéíóëà éîìó áëèñêàâêîþ ÷å ãîëîâó. ³í âèïðîñòóâàâñÿ çíîâ. — ²ç ÷îãî ñå â òåáå? — ñïèòàâ, âêàçóþ÷è íà êðèâàâ³ ïëÿìè. — 3... ç... çàéöÿ... — â³äïîâ³â ñåé íåâèðàçíî, òðÿñó÷èñÿ, ÿê ïåðåä³ëå, íà ö³ë³ì ò³ë³. —Ç çàéöÿ? — ñêàçàâ ë³êàð, îáì³íÿâøèñü áëèñêàâêîþ ïîãëÿäîì ³ç ñóääåþ. —Àëå ïëÿìà ùå ñâ³æà! Êîëè òè çàñòð³ëèâ çàéöÿ? Òèøèíà. —Ñå ùå çäàâíà... Ñóääÿ îãëÿíóâ êðèâàâ³ ïëÿìè. Ëþäè çàìîâêëè, ³ ìàéæå ÷óòíî áóëî, ÿê òîâêñÿ çäåðæóâàíèé ñèëüíèé â³ääèõ â'ÿçíåì ó çàë³çíèõ ãðóäÿõ. Âñå çâåðíóëîñÿ î÷èìà äî íåùàñíîãî áàòüêà. ³í ñèä³â ³ç çàäåðåâ³ëèì ïîãëÿäîì, ïîá³ë³ëèì ëèöåì íà îäí³ì ïí³ é íåíà÷å îæèäàâ êóë³ ç ïåðøîãî-ë³ïøîãî íàáîþ äëÿ ñâ ãðóä³. Éîãî íàá³ê ïîõèëåíà ãîëîâà äðèæàëà, à óñòà âèêðèâèëèñÿ. —Ïëÿìà íå äàâíÿ. Ìàéæå ö³ëêîì ñâ³æà. —Âîíà... â³ä êà÷êè», ÿ ð³çàâ ¿¿... ³ äåðæàâ ìåæè êîë³íàìè... — çà÷óëîñü çíîâ ãèêàííÿ... Òóò æå ðîçá³ãëèñÿ çàïèòè é â³äïîâ³ä³. Ìàâ â³í ðóøíèöþ? ³í í³, àëå éîãî òàòî. Ìîæíà éòè â áóðäåé ³ îãëÿíóòè ¿¿. Â³í ¿¿ âæå â³ä ê³ëüêîõ íåä³ëü íå ìàâ ó ðóêàõ. Äå â³í áóâ òîä³, ÿê éîãî áðàò ï³øîâ äî ë³ñó? Î÷³ õëîïöÿ ïî÷àëè íåïðèÿçíî âèáëèñêóâàòè, à â³äòàê êîëèõàòèñÿ íàä çåìëåþ ç îäíîãî ì³ñöÿ â äðóãå. ³í íå áóâ äîìà. ³í í³÷îãî íå çíàº. Äå áóâ óíî÷³? Íå áóâ äîìà. Áóâ... ó îäíî¿ ä³â÷èíè. Õòî òà ä³â÷èíà?  ò³é õâèë³ ïðîêèíóâñÿ ñòàðèé, íåíà÷å õîò³â â³äïîâ³ñòè çà õëîïöÿ, ñêàçàòè îäíî ð³øó÷å, âàæíå-ïðåâàæíå ñëîâî, îäíà÷å âæå â ñë³äóþ÷³é õâèë³ ñïåðñÿ, íåìîâ ïîáîðåíèé ÿêîþñü íåâèäèìîþ ì³ööþ, íàçàä î äåðåâî ³ ñïóñòèâ òÿæêî ãîëîâó íà ãðóäü. —Ðàõ³ðà. Äîíüêà ñòàðîãî Ãðèãîð³ÿ, ùî ìåøêຠîí òàì... ãåòü... ï³ä òèì âåëèêèì ë³ñîì. Éîãî ïåðâà ñåñòðà... ¿¿ òàòî — éîãî âóéêî... —Ñòàðèé — òî øèáåíèê ³ çëîä³é! — ãóêíóâ íàðàç òâåðäî ñòàðèé Ïåòðî... Íåçàì³òíî øåïíóâ ë³êàðåâ³ â óõî, ùîáè ä³ì éîãî ïåðåðåâ³äó-âàòè, à â³äòàê â³ääàëèâñÿ ñàì â³ä ãóðòó. Íå ì³ã äîâøå ãëÿä³òè íà ñòàðîãî ÷îëîâ³êà. À äå áóâ áàòüêî ò³º¿ íî÷³? ...Ñòàðèé ï³äíÿâñÿ é ïîêëîíèâñÿ íèçüêî... ç ïîêîðè ÷è ç ïðîñüáè? Éîãî çâè÷àéíî äîáðîäóøí³ î÷³ ãëÿä³ëè òåïåð áëóäíî; ñêàçàâ áåççâó÷íèì ãîëîñîì: — ß íå áóâ òîä³ äîìà; áóâ ó ì³ñò³. ß í³÷îãî íå çíàþ. ß çäèáàâ ñèíà ͳõòî íå çíàâ í³÷îãî? Íå áà÷èâ í³õòî âíî÷³ õëîïöÿ? Ïîãëÿä ñòàðîãî ïðîìàéíóâ òðèâîæíî ïî îáëè÷÷þ ïðèñóòí³õ. «×è ñêàæå ùî õòî-íåáóäü? ßê â³í áóâ äå³íäå òîä³, íå ì³ã áóòè ç áðà-1; ÒÎÌ ó ˲Ѳ».;³ Àëå éîãî óñòà íå áóëè â ñèë³ âèìîâèòè ÿêå ñëîâî. Íåõàé óñå ñàìî ç é — Ëèø ÿê òåïåð ùî õòî ñêàæå, áóäå ìóñèòè ó ñóä³ çàïðèñÿãíóòè... — - Âèñòóïèâ îäèí ÷îëîâ³ê. -\ ³í ìåøêàâ äàëåêî â³ä ñåëà. Äîâîë³ äàëåêî ³ â³ä Îíóôð³ÿ Ëîïàòè — ;³ Âñ³õ ïîãëÿäè çâåðíóëè íàðàç îñòðèìè íîæàìè íà îáëè÷÷ÿ Ñàâè. ■;$ Ùî â³í ñêàæå? ͳ÷îãî. ³í ïðîñèâ ëèøå íàïèòèñÿ âîäè é ïèòàâ, êîëè éîãî øàðî- Ù âàðè áóäóòü ãîòîâ³ — òà çàðàç â³ä³éøîâ. — ² áë³äî âèãëÿäàâ? — Äóæå áë³äî. ³ääèõàâ òÿæêî, òàê, ÿêáè ïåðåá³ãàâ ö³ëó äîðîãó. —×è ñïåðå÷àëèñÿ, ìîæå, îáèäâà áðàòè ïåðåä íåùàñòÿì? — Ñå ïèòàííÿ â³äíîñèëîñü äî áàòüêà. —ͳ. Ìèõàéëî áóâ äîáðèé, ³ í³êîëè íå ðîçïî÷èíàâ ñïîðó. —Àëå ùå ïåðåäøå... ùå äàâí³øå... —Äàâí³øå ÷àñîì. Íåá³æ÷èê íàó÷àâ éîãî é äîêîðÿâ éîìó çà ëþáîâ äî Ðàõ³ðè, áî âîíà æ éîìó ñåñòðà. Àëå òå âñå â³äáóâàëîñÿ â äîáð³ì. ³í. ìàâ óñå äîáð³ ãàäêè ç áðàòîì. ³í õîò³â ç íüîãî çðîáèòè ÷åñíîãî ³ äîáðîãî ´àçäó. ³í íå áóâ éîãî âîðîãîì. Çà ùî æ ìàâ áè éîìó áðàò òàêå âèðîáèòè? Íå ñêàçàâ: óáèâàòè. Âñ³ äàëüø³ ïèòàííÿ, ñòàâëåí³ ìîëîäîìó, îñòàâàëèñÿ áåç â³äïîâ³ä³1 ³í çàêóòàâñÿ â ìîâ÷àííÿ... óñïîêî¿âñÿ ³ õ³áà ùî äåñü-êîëèñü áóðêíóâ: «Íå çíàþ». Ç ³íøèõ ïðèñóòí³õ íå çãîëîøóâàâñÿ á³ëüøå í³õòî äî ç³çíàíü. Êîì³ñ³ÿ çâåðíóëàñÿ â³äòàê äî áóðäåÿ. Çà Ñàâîþ ñòóïàâ æàíäàð. ³í áóâ ó ï³äîçð³íí³.  áóðäåþ çðîáèëè ðåâ³ç³þ. Ïåðåøóêóâàíî çà ðóøíèöåþ é ³íøèìè ðå÷àìè, ùî ìîãëè áè ðîç'ÿñíèòè óáèâñòâî, â³äêîëè íà áðàòà ñòàëî ï³äîçð³ííÿ. Òóò ïîñòóïëåíî ìàéæå ïî-âàðâàðñüêè. Çíàéäåíî ðóøíèöþ; âîíà áóëà íàâ³òü íàáèòà, îäíà÷å êàáçëÿ â í³é* áóëà ö³ëêîì çàðæàâ³ëà. Î÷åâèäíî, íå âæèâàíî ðóøíèö³ âæå â³ääàâíà»» Âñ³ âó볿, ùî íåá³æ÷èê ïîóñòàâëÿâ òóò ñàì íà çèìó, ïîçàòóëþé âàâøè ¿õ òåïëî, ïîâèâîë³êóâàíî òåïåð íàäâ³ð ³ ïåðåòðóøåíî áåçïî-1 ùàäíî. Ñàâà ñàì ðîáèâ òå âñå åíåðã³éíîþ ðóêîþ ³ ç ð³øó÷èì âèäîì. Íàä³ÿëîñÿ íà ÿêó çàêðèâàâëåíó îä³æ... íà ÿêå-íåáóäü îðóææÿ... ìîæå, é íà ÿêå ïèñüìî, — â³í æå íå æèâ òåïåð òóò ïîñò³éíî é ì³ã êîëè-íåáóäü ³ ÿêå ïèñüìî îäåðæàòè, — àëå í³÷îãî ïîä³áíîãî íå íàéäåíî. Ëèø ÿêåñü ç³ëëÿ. Ìåæè ðå÷àìè íåá³æ÷èêà é êîëî éîãî ïîñòåë³ íàéøëîñÿ âîíî çàñîõëå. Ëåæàëî ïîðîçêèäóâàíå êðóæåâîì êîëî ïîñòåë³. ²âîí³êà çì³øàâñÿ, ÿê éîãî ñïèòàëè ïðî çíà÷åííÿ ç³ëëÿ. ³í æå ïîáà÷èâ éîãî âïåðøå â áóðäåþ. Íå ì³ã í³÷îãî ïîÿñíèòè ïàíàì. Àëå â íå-çàì³òí³é õâèëèí³ ñïèíèâñÿ éîãî ïîãëÿä äîê³ðëèâî íà îáëè÷÷³ ìîëîäîãî ñèíà, ³ éîãî óñòà âèêðèâèëà ã³ðêà óñì³øêà. Éîìó ïðèãàäàëîñÿ çàìèëóâàííÿ Ñàâè äî âñÿêèõ ÷àð³âíè÷èõ ç³ëü ³ òå, ÿê â³í îáêèäóâàâ íèìè íå ðàç äàâí³øå áðàòà. Íà ïèòàííÿ, ÷è Ñàâà íå çíຠ÷îãî ïðî ç³ëëÿ, â³äïîâ³â ñåé êîðîòêî é ìðà÷íî, ùî íå çíຠí³÷îãî. Ïåðåøóêàëè êîæäèé êóòèê ³ ìàéæå äîãîðè íîãàìè ïåðåâåðíóëè âñå. Ïî óïëèâ³ îäíî¿ ãîäèíè îñòàâñÿ áóðäåé ó íàéñóìí³ø³ì âèä³. Ö³ëêîâèòî îïóùåíèé, íà çàïóñò³ëèõ, ÷óæèõ ïîëÿõ. Îäíà Ñîéêà ëèøèëàñÿ òóò ³ ëåæàëà òèõî. Ïðîñòÿãíóâøèñÿ â ö³ë³é ñâî¿é äîâæèí³ é óêëàâøè ãîëîâó íà âïåðåä âèòÿãíåí³ ëàïè, ëåæàëà òèõî, íåïîâîðóø-íî. Âîíà ïëàêàëà. ²íñòèíêòèâíî â³ä÷óâàëà â ìåðòâåöüê³é òèøèí³, ùî íàëÿãëà íàðàç íà áóðäåé, ùîñü ëèõîãî. ϳäí³ìàþ÷è â³ä ÷àñó äî ÷àñó ìîðäó âãîðó — â³òðèëà ùîñü íþõîì ó ïîâ³òð³ ³ âèëà. Ñìóòí³, ãðèçó÷³, äèêî ðîçëó÷í³ çâóêè çàòðèâîæåíî¿ ¿¿ äóø³ íåñëèñÿ äîâêîëà íå¿ äàëåêî â øèðîêó òèøèíó ³, íå çà÷óò³ í³êèì, òóò æå çàâìèðàëè.  ñåë³ ïåðåøóêàëè ùå õàòó Ãðèãîð³ÿ é ïåðåñëóõàëè éîãî ç ðîäèíîþ. Âîíè æ áóëè â çâ'ÿç³ ç ìîëîäèì õëîïöåì, ³ âîðîãóâàëè ïðîòè ðîäèòåë³â óáèòîãî. Àëå âîíè í³÷îãî íå çíàëè. Ñòîÿëè ïðè ò³ì îäíîãîëîñíî, ùî í³÷îãî íå çíàëè, ³ Ñàâó í³êîëè í³ äî ÷îãî íå íàìîâëÿëè. Çíàëè ëèøå, ùî Ñàâà òî¿ íî÷³ íî÷óâàâ ó íèõ ³ ùî ðàíî ï³øîâ â³ä íèõ. Ðàõ³ðà ñàìà áðåõàëà â íàéîãèäí³øèé ñïîñ³á. Êàçàëà, ùî â³í óæå çâå÷îðà ïðèéøîâ äî íå¿ ³ íå ðóøàâñÿ àæ äî ðàíà ç ïîäó. Ðàíî ï³øîâ ïðîñòî â³ä íèõ äî âîðîæêè — ³ ïðèéøîâ â³äòè ç³ ñëîâàìè, ùî éîãî áðàòà çàìîðäîâàíî. ² âîðîæêó ïåðåñëóõóâàíî. Âîíà îïîâ³äàëà: — ³í ïðèéøîâ ðàíî-ðàíåñåíüêî... ìàéæå â ïîòåìêè äî íå¿ é ïîêëàâ ïåðåä íå¿ æìåíþ çåìë³. ^ Ñêàæ³òü ìåí³ ç êàðò, äî êîãî îöÿ çåìëÿ íàëåæàòèìå?» — ñêàçàâ â³í äî íå¿. À âîíà éîìó âè÷èòàëà ç êàðò: 4 Íà ïîëîâèí³ òîá³, à íà ïîëîâèí³ äðóãîìó, àëå êîëî òâîãî ñåðöÿ íàêèï³ëà êðîâ àæ íà÷îðíî». Íà òàêå ñïëþíóâ â³í óïåðåä ñåáå, áà ìàéæå íà íå¿ ñïëþíóâ, ³, íå âèñëóõàâøè ¿¿ äî ê³íöÿ, çàáðàâñÿ. Äîìà ðîçïèòóâàëè ùå ìàò³ð, àëå ç íå¿ íå ìîæíà áóëî ìàéæå í³÷îãî âèäîáóòè. Ç ïåðåëÿêàíî-áëóäíèìè î÷èìà ñë³äèëà çà ðóõàìè ïðèñóòí³õ ³ äåðæàëàñÿ íåíàñòàííî â ïîáëèçüêîñò³ ìîëîäîãî ñèíà. Ëåäâå ùî â³í íà êðîê â³ääàëèâñÿ — âîíà âæå ìàéæå êðè÷àëà: «Ñàâî, äå òè?» ßê äîâ³äàëàñÿ, ùî Ñàâó ï³äîçð³âàþòü çà óáèâñòâî áðàòà, çàãîëîñèëà íå ñâî¿ì ãîëîñîì. ³äòàê êèíóëàñÿ äî íàð³êàíü. Õòî ñå êàçàâ, õòî? Ñàâà ìàâ áè ñå çðîáèòè? Ñå æ áóëà íàé÷îðí³øà áðåõíÿ, ùî ïîâçëà ïî çåìë³. Õòî çäóð³â íà òàêó âèãàäêó? Àáè ð³äíèé áðàò çàáèâ áðàòà? ³í æå â íå¿ î ä í à - î ä í ³ ñ ü ê à äèòèíà, ³ íàé áè ëèø ïîñì³â õòî íà íüîãî ðóêó ïîêëàñòè (òóò îãëÿíóëàñÿ âîíà ñòðàøíèìè, ìàéæå çâ³ðÿ÷èìè î÷èìà). Íàé áè ïîñì³â õòî çàáðàòè éîãî â³ä íå¿. Ùå é éîãî â³ä íå¿ âèäèðàòè? Íå äîñòà, ùî îäíîãî ïîãíàëà ïðîêëÿòà ÿêàñü ðóêà â çåìëþ, ùî îäíèì áóäå çåìëÿ ñèòèòèñÿ, ùå é äðóãîãî õîòÿòü âèäèðàòè â³ä íå¿ òà ïõàòè êðèì³íàëàì ó ïàùó? «Ñàâî!.. Äå òè? — êðèêíóëà ìàéæå ïî-êîðîë³âñüêè, — ²äè, ñòàíü òóò êîëî ìàìè, òà íå â³äñòóïàé â³ä íå¿!» Æàíäàðÿì ãðîçèëà ïðîñòî ï'ÿñòóêîì, à ñóääÿì ìåòàëà ïîãëÿäè, ùî ïàëàëè íåíàâèñòþ. Àëå âîíà çíàëà (íàð³êàëà), â³ä êîãî ñå âñå ïîõîäèëî. Ñå â³ä òî¿ ÷îðíî¿ ðîçïóñíèö³, ùî êèäàëàñÿ â÷îðà òóò íà âìåðëîãî, ìîâ ÿñòðóá, — ñå â³ä íå¿ ïîõîäèëà ñÿ ëîæ. Àëå âîíà ùå îäåðæèòü â³ä íå¿ ñâîþ ïàðòèêó, òî ¿¿ íå ìèíå. ¿¿ îäí³ñüêó äèòèíó â êðèì³íàë ïõàòè? Òóò âîíà ðîçñì³ÿëàñÿ òàê ñòðàøíî* ùî ëþäÿì ìîðîç ï³øîâ ïî ò³ë³. —Àííà í³÷îãî íå êàçàëà ñóääÿì, áî âîíà ëåæèòü õîðà, — âñòóïèâñÿ Ïåòðî òâåðäî çà ä³â÷èíîþ. ³í æå íå ì³ã í³êîëè ñòåðï³òè, ÿê îáèäæó-âàëè íåâèííî áåçòàëàííó òó ä³â÷èíó. —Òî íàé ³ íå ï³ä³éìåòüñÿ í³êîëè ç ïîñòåë³, êîëè íåþ òàì êèíóëî, — ïî÷óëàñÿ áîæåâ³ëüíà â³äïîâ³äü. ßê ñóääÿ ñïèòàâ ó íå¿ ïî ðàç äðóãèé, ÷è Ñàâà âå÷îðî ³ âíî÷³ áóâ äîìà, — áðåõàëà, ùî íå îïóñêàâ õàòè í³ îäíèì ñòóïíåì, Âïðî÷³ì, âîíà «í³÷îãî íå çíàëà». ͳ÷îãî... õî÷ íàé ¿¿ é çàðàç íà ì³ñö³ óá'þòü. Çàãîëîñèëà íå ñâî¿ìè ãîëîñàìè. Ñàâà çàõîâàâñÿ çà íåþ, ìîâ ìàëà äèòèíà, çà÷óâøè, ùî ìຠáóòè çàìêíåíèé íà ÷àñ ðîçñë³äó óá³éñòâà. Ïîá³ë³â, ìîâ ïîëîòíî, ³ ñêðèêíóâ æàë³ñíî: — Ìèõàéëå, Ìèõàéëå! ×îìó íå ëåæó ÿ çàì³ñòü òåáå íà ëàâ³? ÷åðåç ìàëå íèçåíüêå â³êîíöå íàäâ³ð. Íàäâîð³ ï³ä õàòîþ ñåêö³îíóâàëè ò³ëî éîãî áðàòà. Áóëè ïðè ò³ì ëèø ñòàðèé Ïåòðî é áàòüêî. Áàòüêî áëàãà ñëîâàìè-ìîëüáàìè, ùî ñåðöå ðîçðèâàëè, ùîá éîãî äèòèíó í³ «øìàòîâàíî», ùîá òàê ³ âïóñòèëè éîãî â çåìëþ, ÿêèì óæå º, — àëå íàäàðìî. Íàîñòàíêó ï³ä÷èíèâñÿ âîë³ ñóää³â, âèïðîñèâøè ó íèõ äîçâîëó «ñâîºþ ðóêîþ òðèìàòè ò³ëî äèòèíè». Ãåé, ùî çà ñèëà áóëà îí òóò, ùî ¿¿ ðîçð³çóâàëè òåïåð! Ùî çà ïëå÷³, ùî çà ãîëîâà! Âæå áàãàòî-áàãàòî ëþäåé ìàâ ñòàðåíüêèé ë³êàð ï³ä ñâîºþ ðóêîþ, àëå ùå í³êîëè íå áà÷èâ ñò³ëüêè ñèëè é çäîðîâ'ÿ! Ìîâ äóá — áóëî ñå ò³ëî, à ãîëîâà — ìîâ çàë³çî... Ñåêö³ÿ âèêàçàëà, ùî õëîïåöü ì³ã áóòè âðÿòîâàíèé, êîëè á áóâ õòî çàðàç ³çïî÷àòêó ïðèéøîâ ³ç ïîì³÷÷þ; â³í áóâ çàñèëüíèé, éîãî ìîëîäå
³ çäîðîâå ò³ëî çàñèëüíå ó â³äïîð³, ùîáè ï³ääàòèñÿ â³äðàçó óá³é÷îìó íàáîºâ³, àëå, ñòðàòèâøè ïðèòîìí³ñòü ³ íå îäåðæàâøè â ÷àñ ïîìî÷³, çàãèíóâ ç ïðè÷èíè âòðàòè êðîâ³. Âáèòî éîãî ïåðåä îï³âí³÷÷þ. Ðàíîê ç³ ñâîºþ ïîì³÷÷þ íàñï³â äëÿ íüîãî çàï³çíî. Ñèëüí³ ïëå÷³... âåäìåæ³ ò³ ïëå÷³, ùî çàëþáêè, ãðàþ÷èñÿ, áðàëè íà ñåáå íàéá³ëüøèé òÿãàð, — íå çìîãëè îïåðòèñÿ òÿãàðåâ³ ñìåðò³. Ïî ðàç ïåðøèé â³ä ñìåðò³ ñèíà âèáóõíóâ ²âîí³êà çäàâëåíèì õëèïàííÿì; éîãî æ³íêà òîâêëà âíóòð³ õàòè, ìîâ áîæåâ³ëüíà, ãîëîâîþ äî ñò³íè. Òàêîãî ä³æäàëèñÿ âîíè ç³ ñâ äîðîãî¿ äèòèíè! Ïîèñê ïî ñàéòó: |
Âñå ìàòåðèàëû ïðåäñòàâëåííûå íà ñàéòå èñêëþ÷èòåëüíî ñ öåëüþ îçíàêîìëåíèÿ ÷èòàòåëÿìè è íå ïðåñëåäóþò êîììåð÷åñêèõ öåëåé èëè íàðóøåíèå àâòîðñêèõ ïðàâ. Ñòóäàëë.Îðã (0.038 ñåê.) |