Археалагічная перыядызацыя. 3 страница

Важным раздзелам антрапалогіі, цесна звязаным з археалогіяй, з'яўляецца антрапагенез (грэчаскае anthropos — чалавек + genesis — паходжанне). Менавіта гэты раздзел антрапалогіі вывучае станаўленне чалавека як біялагічнага віду ў працэсе фарміравання грамадства. Сучасная тэорыя антрапагенезу дае адказ на пытанні: калі, дзе і пры якіх абставінах з’явіўся чалавек на Зямлі. Вялікі ўнёсак у справу вывучэння паходжання чалавека зрабілі археолагі Лікі і Джахансон сваімі раскопкамі ў Цэнтральнай Афрыцы.

Вельмі цікавы раздзел антрапалогіі — палеапаталогія. Тэрмін складаецца з трох слоў грэчаскага паходжання palailos — старажытны + pathos — хвароба + logos — вучэнне. Гэта навука пра хваравітыя змяненні ў арганізмах чалавека, жывёл і раслін, што існавалі на Зямлі ў даўнія часы. Гэты тэрмін быў ўведзены ў навуковы ўжытак у 1913 г. англійскім навукоўцам Раферам. Палеапаталогія цесна звязана з палеанталогіяй, археалогіяй і медыцынай. Аб'ектам навуковай увагі палеапатолагаў з'яўляюцца косткі чалавека і жывёл, атрыманыя археалагічным шляхам, прычым тыя з іх, якія нясуць сляды паталогіі – змяненняў ў выніку розных хвароб: астэапароза, астэомы, астэадыстрафіі, карыесу і інш., а таксама ад уздзеяння знешняга асяроддзя: траўмы, вынікаў аказання медыцынскай дапамогі, голаду, нагрузак і інш. Палеапаталагічныя даследаванні дазваляюць вызначыць старажытнасць і распаўсюджанне многіх хвароб у розныя гістарычныя часы. У Беларусі пытанні палеапаталогіі чалавека вывучае з 1970 г. Л.М. Казей. Пытанні палеапаталогіі жывёл разглядаліся А.П. Александровіч.

Што паказалі даследаванні палеапатолагаў на прыкладзе археалагічных калекцый з Беларусі? Па-першае, было ўстаноўлена, што ў Х — ХІІІ стст. амаль 75 % насельніцтва Беларусі ва ўзросце ад 25 да 35 гадоў мелі істотнае парушэнне працаздольнасці — хварэлі на дэфармуючы артроз (ад грэчаскага arthron — сустаў). Гэта хвароба была наступствам звышцяжкай фізічнай нагрузкі, якая перавышала ўсялякія фізічныя магчымасці сустаўнага храстка, прыводзіла да паталагічнага заўчаснага яго зношвання, да заўчаснага старэння касцёва – сустаўнага апарату і паталагічнага старэння арганізму ў цэлым, яго інваліднасці і скарачэння працягласці жыцця. Тыя, хто дажываў да ўзросту 35 – 45 гадоў, былі ўжо інвалідамі і выбывалі з ліку актыўных вытворцаў матэрыяльных даброт, што было асабістай драмай сям'і смерда — абшчынніка, дзе кожны яе член разглядаўся як працоўная сіла [Казей Л.М. Гістарычная ацэнка чалавека як суб'екта вытворчасці на тэрыторыі Беларусі (па археалагічных матэрыялах Х — ХІХ стст.) // Весці Акадэміі навук БССР. Серыя грамадскіх навук. 1987. № 1. с. 80 — 85].

Па-другое, прыкладна чвэрць дзяцей ва ўзросце каля 10-ці гадоў, па дадзеных раскопак курганаў ХІ ст. Паўночнай Беларусі, хварэлі на рахіт і як вынік яго пакутвалі на высокі ўнутрычарапны ціск, мелі зубасківічныя анамаліі [Казей Л.М. Палеопатологические находки с курганов ХІ столетия на территории Белоруссии // Беларускія старажытнасці. Мн., 1972. с. 200 – 204]. Цікавыя назіранні спецыяліста-парадантолага былі зроблены на матэрыялах з пахавання курганнай групы ХІІ ст., размешчанай каля в. Сухарава ў гарадскіх межах Мінска. Пахаванне належала дзяўчыне 17 – 20 гадоў. Эмаль зубоў у нябожчыцы была сцёртая. Такая акалічнасць узнікае з-за ўжывання грубай ежы (у муцэ, якую атрымлівалі пад час памолу на каменных ручных жорнах заўсёды прысутнічае дамешак каменнага пылу, што і прыводзіў да сцірання зубной эмалі). У той ж час у памерлай меліся і сляды захворвання на парадантоз. Апошняе — наступствы гіпавітамінозу, незбалансаванага харчавання, што для эпохі сярэднявечча было з'явай нярэдкай. Аналагічная з'ява адзначалася спецыялістамі і пры вывучэнні сельскага могільніка ХV ст. каля Мажайска (Расія). Акрамя таго, у тым жа пахаванні адзначаны такія хваробы як «вузлы Шморля» — пазванковыя грыжы. Шмат пахаваных мае зубна-сківічныя анамаліі: зубны камень, карыес, наступствы цынгі і інш. Шэраг касцякоў мае прыжыццёвыя траўмы. У адным з пахаванняў, якое належала жанчыне 30 – 34 гадоў, адзначаны дэфект каронкі другога разца – «зуб краўца», што звычайна назіраецца, калі чалавек абрывае нітку з дапамогай зубоў. Зубасківічныя анамаліі прасочаны і ў насельніцтва Полацкай зямлі ХІ – ХІІ стст. [Казей. Л.Н. Зубочелюстные аномалии, по археологическим материалам Белоруссии // Из истории медицины. Т. 10. Рига, 1975. с. 54–57].

Зразумела, што ў некалькіх сказах немагчыма распавесці пра ўсе захворванні людзей даўняга мінулага, ды ў гэтым няма патрэбы. Мы проста праілюстравалі на некалькіх узорах, чым уласна займаюцца спецыялісты ў галіне палеапаталогіі. А цяпер колькі слоў пра сувязь археалогіі і медыцыны.

Археалогія і медыцына. Археалагічны матэрыял яскрава сведчыць не толькі аб хваробах старадаўніх людзей, але і пра спосабы лячэння і медыцынскія прыстасаванні таго часу. Не будзем распавядаць пра мноства спосабаў лячэння, якія, дарэчы, і сёння існуюць у традыцыйнай медыцыне народаў свету, а прывядзём пару-другую прыкладаў з ліку найбольш складаных і для нашага часу аперацый. Адна з іх з вобласці нейрахірургіі – трэпанацыя чэрапа.

Само слова «трэпанацыя» паходзіць ад французскага слова trepanation і азначае аперацыю па ўскрыцці поласці косткі, у прыватнасці чэрапа жывога чалавека для лячэння пухліны або пашкоджанняў чэрапа.

Сляды такіх аперацый прасочаны ў Еўропе яшчэ ў мезаліце. Пры раскопках энеалітычнага пахавання ля паселішча Меннем Ле Ві ў Францыі быў знойдзены чэрап з дзвюма адтулінамі, зробленымі яшчэ пры жыцці нябожчыка. Раны на чэрапе пасля аперацыі зарубцаваліся, што сведчыць пра тое, што чалавек пасля гэтай аперацыі яшчэ доўга жыў.

Чым, на думку тагачаснага насельніцтва, тлумачылася неабходнасць такой складанейшай аперацыі? Гэта быў радыкальны сродак, каб вылечыць чалавека ад шаленства або пазбавіць яго нясцерпнага галаўнога болю (выпусціць злога духа, які знайшоў схованку ў галаве абранай ім ахвяры).

Наколькі дапамагала такая аперацыя, для даследчыкаў – таямніца. Хутчэй за ўсё, што не. Таму што сустракацца чэрапы з некалькімі адтулінамі, часам ажно да сямі!

Унікальнае па сваім выніку трэпанацыя чэрапа зафіксавана ў Латвіі пры вывучэнні могільніка Звейніекі (пахаванне № 227), якое датуецца ІV тысячагоддзем да н.э. Пахаванне належала мужчыну, які атрымаў чарапную траўму ў выніку нейкай ваеннай сутычкі. Траўме спадарожнічалі асколкі косці, якія праніклі ў рану. Умелы лекар выдаліў крэменёвым нажом асколкі, што застралі ў ране, падраўняў і падшліфаваў краі адтуліны ў чэрапе. Усяго лекарам было зроблена тры адтуліны па ўсёй сярэдняй частцы чарапной накрыўкі па плошчы 6 х 12 см. Чалавек паспяхова перанёс гэтую складанейшую, нават і па сённяшніх мерках, аперацыю, пра што сведчаць значна зарубцаваныя акасцянелымі грануляцыямі* -- надкосніца. Такое шырокае, лячэбнае і ўдала скончаная аперацыя, зробленая ў каменным веку (эпоха неаліту) з'яўляецца унікальнай у свеце.

Узоры трэпанацыі адзначаюцца спецыялістамі на тэрыторыі Латвіі ў бронзавым веку (раскопкі Я. Граудоніса на востраве Долес каля Рыгі), у раннім жалезным веку – на тэрыторыі Літвы. Вядомы ўзоры такой аперацыі ў Латвіі і ІХ -- Х стст. (раскопкі Э.Шнорэ), у ХІІІ ст. (раскопкі М.Вілсане ў Рызе), адзначаны ў Эстоніі ў пахаванні ХV -- ХVІ стст. (раскопкі А.Кусцінай у Койккюла) [гл. Дэрумс В.Я. О древних трепонациях черепа в Прибалтике // Беларускія старажытнасці. Мн., 1972. с. 199 -- 200]. Усе, прыведзеныя вышэй ўзоры трэпанацыі, за выключэннем «літоўскага», мелі ўдалы канчатак для хворага – чалавек працягваў жыць.

Узоры трэпанацыі вядомы і па археалагічных дадзеных з тэрыторыі Беларусі. Так, пад час раскопак курганнага могільніка ХІ ст., размешчанага каля вёскі Гарадзілаўка Навагрудскага раёна Гродзенскай вобласці [гл. Павлова К.В. Раскопки курганов у дер. Городиловка // КСИА. 1973. Вып. 135. с. 56–61], у адным з пахаванняў быў выяўлены чэрап мужчыны 25 – 30 гадоў з яўнымі слядамі хірургічнага ўмяшальніцтва. Пра гэта сведчылі тры адтуліны памерамі 7х7 і 6х10 мм, зробленыя ў вобласці скроневай косці справа. У дзвюх адтулінах ёсць выразныя прыкметы зажыўлення касцявой тканкі. У трэцяй адтуліне, размешчанай ля пярэдняга краю лускі скроневай косці, рэнтгенаграфічна выразных слядоў рэгенерацыі касцявой тканкі не выяўлена. Краі адтулін, зробленыя ў чэрапе, роўныя і гладкія, і маглі быць выкананы толькі вострым рэжучым прадметам.

Сам жа чэрап носіць сляды высокага ўнутрычарапнога ціску, як вынік захворвання, якое суправаджалася, магчыма, эпілептычнымі прыпадкамі, што і прымусіла, відаць, старадаўняга лекара звярнуцца да такога роду хірургічнай маніпуляцыі, каб выпусціць «злога духа».

Вывучэнне адтулін у чэрапе нябожчыка з пахавання каля в. Гарадзілаўка паказвае, што аперацыя праводзілася ў два этапы. Пасля дзвюх адтулін, зробленых у выніку трэпанацыі, чалавек пэўны час жыў. Пра гэта сведчаць краі ран. Але, відаць, аперацыя не прынесла чаканага плёну, бо была зроблена яшчэ адна адтуліна, якая, на жаль, мела для старажытнага пацыента лятальны зыход*. А самае цікавае, што ўжо пасля канчыны на чэрапе нябожчыка з’явілася чацвёртая адтуліна злева ў вобласці скроневай ямкі. Адтуліна амаль правільнай круглай формы, памерамі 23х29 мм, з роўнымі краямі, зробленая рэжучым інструментам. Спецыялісты разглядаюць гэтую з’яву як атрыманне талісмана або абярэга, што мае аналагі, вядомыя па літаратурных крыніцах [гл. Казей Л.М. Аб палеапаталогіі чалавека як гістарычнай крыніцы (па матэрыялах археалагічных раскопак) // Весці АН БССР серыя грамадскіх навук. 1973. № 4 с. 116 –121]. Магчыма, што гэты абярэг павінен быў прадухіляць кагосьці ад падобных хвароб. Хто ведае?

Яшчэ адна складаная аперацыя зафіксавана на тэрыторыі Беларусі ў ХVІІ ст. Так, у 1938 г., пад час земляных работ, што праводзіліся па добраўпарадкаванні тэрыторыі Брэсцкай крэпасці, непадалёку ад месцазнаходжання кляштара езуітаў быў выкапаны шкілет чалавека, які выклікаў пэўную цікавасць у спецыялістаў. Цікавы гэты шкілет тым, што чэрап яго меў сляды цяжкай аперацыі. А менавіта дакладна пад аснаваннем носа была бачна адтуліна ў лобную пазуху з гладка зарослымі костнымі сценкамі. Гэта даказвала, што праведзеная тады без наркоза аперацыя, была паспяховай і пацыент пасля яе яшчэ доўга жыў. Вось такая інфармацыя была змешчана ў музейнай дакументацыі [Піваварчык С. Невядомыя раскопкі Брэста ў 1938 годзе // Гістарычна-археалагічны зборнік. 1999. № 14. С. 171 – 177]. Але што гэта за аперацыя? Мяркуючы па апісанні, гэта аперацыя вельмі падобна на пракол, які робяць для выдалення гною з гаймаравых пазух. Упершыню гаймаравыя пазухі або верхнія пазухі сківіцы і праходы, якія злучаюцца з імі, апісаў у 1651 г. англійскі медык і анатам Натаніэль Гаймар у сваёй кнізе «Corporis Disquisitio Аnаtomies» (Натуральныя даследаванні анатоміі), пасля чаго яны і атрымалі назву «гаймаравыя пазухі». Відаць, хто-ніхто з манахаў езуітаў, хто практыкаваўся у медыцыне, быў знаёмы з гэтай работай, калі браўся лячыць такую хваробу. Але аперацыя такога роду немагчыма без мясцовай анастэзіі ці, інакш гаворачы, без блакады. У сучаснай медыцынскай практыцы дзеля гэтага выкарыстоўваюць 1 – 2 % раствор какаіну (у фармацэўтыцы на сёння вядомы, напрыклад, 4 % раствор какаіну гідрахларыду, які ўжываецца медыкамі) з дамешкамі адрэналіна. Какаін – гэта першае прыроднае злучэнне, у якога была выяўлена анестэзуючая актыўнасць, г.зн. здольнасць паніжаць або цалкам падаўляць узбуджальнасць адчувальных нервовых канчаткаў і тармазіць правядзенне ўзбуджэння па нервовых валокнах. Какаін – алкалоід, які ўтрымліваецца ў раслінах роду Эрытраксілут, у прыватнасці ў расліне какаінавы куст (Erythoxylum coca), які распаўсюджаны ў трапічнай зоне Паўднёвай Амерыкі. У якасці псіхастымулятара какаін ужываўся індзейцамі Паўднёвай Амерыкі яшчэ ў ІІІ ст. да н.э.. Лічыцца, што першыя лісці кокі даставіў у Еўропу Амерыга Веспучы ў 1506 годзе. Спачатку еўрапейцы з недаверам ставіліся да гэтай расліны. Але ў 1569 годзе імі было заўважана, што жаванне лісця кокі выклікае адчуванне эйфарыі. А ў 1609 г. манах ордэна езуітаў, айцец Блас Валерá прапанаваў выкарыстоўваць лісце кокі ў медыцынскіх мэтах, у прыватнасці для лячэння пераломаў і гнойных ран. Троху пазней было заўважана, што алкаголь з’яўляецца растваральнікам, спрыяе вылучэнню какаіна з лісця гэтай расліны, што стварала магчымасць атрымліваць анестэзуючы сродак, з дапамогай якога можна было ўжо рабіць мясцовую блакаду. А калі гэта так, дык можна дапусціць думку, што гэтую аперацыю зрабілі з анестэзіяй. У такім разе мы маем першую, фіксаваную па археалагічных дадзеных, аперацыю на гаймаравыя пазухі. Праўда, дзе яе рабілі, гэта ўжо іншае пытанне, на якое адказаць сёння немагчыма.

Якімі інструментамі карысталіся медыкі таго часу? Мяркуючы па самых ранніх узорох нейрахірургіі, гэта былі крэмянёвыя нажы. Але наўрад ці яны былі спецыялізаванага прызначэння? Хутчэй за ўсё яны мелі універсальнае побытавае прызначэнне. Спецыялізаваныя па сваім прызначэнні медыцынскія інструменты фіксуюцца на помніках антычнага часу. Так на археалагічных раскопках у Пампеях, яшчэ ў 1771 г. раскопшчыкамі быў выяўлены «дом хірурга». Тут знойдзены самы поўны і пасёння набор спецыяльных медыцынскіх інструментаў, якія захоўваюцца ў нацыянальным музеі ў Неапалі. Гэтую багацейшую калекцыю некаторым чынам дапаўняюць раскопкі ў Германіі, Балгарыі, дзе даследаваліся паселішчы рымскага часу і раскопкі антычных паселішчаў Паўночнага Прычарнамор’я: Ольвіі і Херсанеса. Асноўная калекцыя медыцынскіх інструментаў, што паходзіць з раскопак Пампеі, датуецца знаходкамі паўтары сотні медных і сярэбраных манет часоў рымскіх імператараў Клаўдзія, Дамініцыяна, Веспасіана і Адрыяна. Гэта прыкладна ад 50 да 138 гадоў н.э. Праўда, найбольш верагоднай будзе выглядаць даціроўка па найбольш позніх манетах, гэта значыць па манетах часоў Андрыяна: 117 – 138 гг. н.э. Цікава зазначыць, што па назіраннях спецыялістаў, значная большасць гэтых інструментаў мала чым адрозніваецца ад медыцынскіх інструментаў часоў А.П. Чэхава, вядомага не толькі як пісьменніка, але як і ўрача.

У большасці сваёй усе гэтыя інструменты выраблены з бронзы і толькі рэжучыя іх часткі з чорнага металу: жалеза і сталі. Сярод антычных медыцынскіх інструментаў найбольш распаўсюджаны былі нажы, шчыпцы, пінцэты, кручкі, зонды, прыжыгацелі, іголкі. У меншай ступені сустракаюцца спецыяльныя слоікі для адсмоктвання крыві, трапаны, троакры, акушэрскія люстэркі і г.д.

З усіх медыцынскіх інструментаў найбольшы ўжытак меў нож – scalpelus. Аднак і сярод гэтай катэгорыі знаходак сустракаюцца спецыяльныя па сваім прызначэнні скальпелі. Так, нажы з прамым лязом выкарыстоўваліся для нанясення вялікіх, але неглыбокіх надрэзаў. Нажамі з выпуклым лязом наносілі глыбокія, але невялікія надрэзы. Нажы з крывым лязом ужываліся пры ўскрыцці брушной поласці і нарываў. Сустракаліся і ланцэты, дзе лязо вострае з абодвух бакоў.

Шырокі ўжытак знаходзілі і пінцэты, прычым сярод іх можна вылучыць тыя, што ўжываліся для вымання іншародных прадметаў з цела чалавека, напрыклад, наканечніка стралы, раздробленых фрагментаў косці і пінцэты, якія маглі выкарыстоўваць у сваёй рабоце афтальмолагі і касметолагі. Сярод медыцынскіх шчыпцоў рымскага часу спецыялісты вылучаюць шчыпцы для выдалення асколкаў раздробленай косці, шчыпцы акушэра-гінеколага і шчыпцы дантыста. Дарэчы, зубы ў старажытным Рыме не толькі выдалялі, але і пратэзіравалі, сведкам таму знаходкі зубных пратэзаў і нават каронак у пахаваннях этрускаў – народа, які займаў поўнач Цэнтральнай Італіі ў І тысячагоддзі да н.э.

Што ўяўлялі сабой зубныя пратэзы тых часоў? Гэта пара муфт, выкананых з залатой пласціны, якія надзяваліся на здаровыя зубы, а прастору паміж здаровымі зубамі займалі зубы штучнага паходжання, выразаныя з косці і наглуха замацаваныя заклёпкамі да муфт. Каронкі ж на той час вырабляліся як сёння з золата і керамікі – абпаленай гліны.

У Беларусі зубныя пратэзы зафіксаваны ў нашых раскопках на пасадзе Слуцка ў пахаваннях ХVІІ ст. Праўда, пратэзы тут былі выкананы з чорнага металу і дайшлі да дня сённяшняга ў моцна скаразіраваным стане.

Вельмі прадстаўнічы сярод рымскага медыцынскага інструментарыя набор бронзавых іголак розных памераў, якія выкарыстоўвалі для правядзення лігатур – перавязкі крывяносных сасудаў у час аперацыі. А медыцынскімі кручкамі на думку спецыялістаў маглі выдаляць камяні з мачавога пузыра.

Гэты, далёка не поўны, пералік медыцынскіх інструментаў антычнага часу сведчыць пра разнастайныя, а часам і складаныя спосабы лячэння, сярод якіх былі не толькі лячэнне ваенных і бытавых траўм, але і хвароб вуха, горла, носа, вачэй, аказанні дапамогі пры родах, пратэзіраванне і выдаленне зубоў. Гэтыя напрацоўкі антычных медыкаў праз наступную эпоху – Сярэднявечча дайшлі да Новага часу.

Але якія з медыцынскіх прылад фіксуюцца археолагамі ў нас? Найперш гэта хірургічныя нажы, якіх толькі ў адным Ваўкавыску знойдзена чатыры. Па адным хірургічным нажы знойдзена ў Брэсце, Капылі і ў Віцебску. Датуюцца гэтыя знаходкі ХІІ – ХІV стст. У адрозненне ад звычайных побытавых нажоў, дзе рукаяткі былі драўляныя або касцяныя, у медыцынскіх нажоў рукаяткі былі цалкам металічныя, масіўныя. Выклікалася такая неабходнасць тым, што перад аперацыяй хірургічныя нажы праходзілі тэрмаапрацоўку (у кіпні ці на агні) з мэтай элементарнай дэзінфекцыі. Акрамя таго, у Капылі, у напластаваннях ХІІІ – ХІV стст., знойдзены жалезны прадмет для пускання крыві – аперацыі, якую часта практыкавалі ў эпоху Сярэднявечча. Гэта металічны стрыжань даўжынёй з далонь, на адным канцы якога меўся трохкутні выступ. Другі край стрыжня меў ручку ў выглядзе пятлі. Трохкутнім выступам ўдаралі па вене і пускалі хвораму кроў – сродак ад высокага ціску, што праяўлялася пры моцных галаўных болях. Аналагічныя прыстасаванні вядомы па раскопках у Латвіі на помніках ХІІ – ХVІІ стст.

Некаторым чынам для медыцынскіх патрэб можна аднесці і побытавыя прылады, напрыклад, нажніцы і ювелірныя пінцэты, якімі маглі выдаляць іншародныя прадметы з цела чалавека. Нажніцы і ювелірныя пінцэты сустракаюцца пад час раскопак амаль ва ўсіх старажытных гарадах Беларусі, як, дарэчы, сустракаюцца касцяныя і драўляныя грабяні, у якіх адзін з бакоў мае частую грабёнку – для барацьбы з педыкулёзам. У некаторых гарадах, напрыклад, у Навагрудку, Друцку, Пінску, Тураве, Ваўкавыску і інш. сустракаюцца касцяныя капавушкі – прыстасаванне для выдалення серных пробак. (Усяго ў Беларусі знойдзены 23 такіх прыстасаванні. Яны ўяўляюць сабой стрыжань даўжынёй 6 – 10 см, дзе знізу мелася паглыбленне ў выглядзе лапатачкі. Датуюцца гэтыя прыстасаванні Х – ХVстст.) А маламерныя гліняныя сасуды аб’ёмам 250 – 300 г, магчыма, служылі для прыгатавання раслінных выцяжак. Несумненна, для медыцынскіх мэт як патагонны сродак, служылі, як і сёння, плады маліны лясной (Rubus idaeus L.). Насенне гэтай расліны былі знойдзены пад час флатацыі (прамыўкі) пробы культурнага пласта, узятага з пабудовы ХІІІ ст. Верхняга замка Віцебскага на месцы разбітага гаршка, дзе культурны слой вылучаўся асабліва цёмным колерам. На тым жа Верхнім замку Віцебска сустракаліся ў раскопках грыбы порхаўкі і грыбы трутавікі. У традыцыйнай медыцыне грыбы порхаўкі ўжываюцца як антысептычны сродак пры цяжказагойваючых ранах, парэзах і язвах. А грыбы трутавікі валодаюць цудоўным супрацьзапальваючым дзеяннем.

Важным паказчыкам развіцця медыцынскай справы ў Беларусі ХVІІ – ХVІІІ стст. з’яўляюцца знаходкі аптэкарскага посуду, які даволі часта сустракаецца пры вывучэнні гарадскіх помнікаў гэтага часу. Аптэкарскі посуд – гэта шкляная тара канца ХVІІ – ХVІІІ стст. невялікай ёмкасці ў выглядзе слоікаў, флаконаў, бутлікаў і бутэлечак, вырабленых з бязколернага або зеленаватага шкла ёмкасцю ад 5 да 50 – 150 мл. Такі посуд сустракаецца пад час раскопак Віцебска, Мінска, Слуцка, Гродна, Магілёва, Мсціслава, Мірскага замка і інш. Ён добра датуецца па манетах ХVІІ – ХVІІІ стст., якія спадарожнічаюць знаходкам. На адным з флаконаў ХVІІІ ст., знойдзенаму на Верхнім горадзе ў Мінску, ёсць надпіс: «PHARMACIE DE LA SOCIEIE HOMEOP. VILNA».

Але, відаць, аптэчная справа ў Беларусі была вядома як мінімум на стагоддзе раней. Так, у 1553 г. у пісьмовых крыніцах згадваецца: «Матюшко Башкин, родом из Литвы», які быў затрыманы ў Маскве па падазрэнні за спробу «совратить своим учением самого царя», за што і быў заключаны ў манастыр.

Археалогія і крыміналістыка. Тэрмін крыміналістыка вытворны ад лацінскага слова crimen, inis, якое перакладаецца як абвінавачванне, папрок, і якое мае законную сілу, калі на гэта існуюць бездакорныя факты. Таму ў юрыспрудэнцыі тэрмін крыміналістыка трактуецца як навука аб спецыяльных прыёмах і метадах выяўлення, збірання, фіксацыі і даследаванні даказаў. І ў гэтым крыміналістыка і археалогія падобныя адна да адной як стрыечныя браты. Чаму як стрыечныя, а не як родныя? Таму што асноўнае прызначэнне археалогіі – гэта рэканструкцыя гістарычных падзей у самым шырокім сэнсе, а асноўнае прызначэнне крыміналістыкі – рэканструкцыя (няхай нават і ў мінулым), але ўсё ж больш вузкай сферы дзейнасці чалавека – парушэнне ім закона.

Аб’ектам вывучэння і археолагаў, і крыміналістаў з’яўляецца «след». У самым шырокім сэнсе слова «след» разумеюць як вынік якіх-небудзь з’яў, адлюстраваных на прадметах альбо ўвасобленых у рэштках, частках гэтых прадметаў [Гл. Винберг А.И. И Шавер Б.М. Криминалистика. М., 1950. с. 20] Успомніце ходкі сказ: «не сыскать и следу», што азначае не знайсці аніякіх рэшткаў прысутнасці. Існуе нават цэлы раздзел навукі трасалогія (французскае слова «trace» след + грэчаскае слова «logos» – навука), якая вывучае паходжанне слядоў у тым ліку і на артэфактах археалагічнага паходжання [гл. Кудрашоў В.Я. Трасалагічны метад // Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя. Мн., 1993. С. 612]. Да ліку такіх слядоў адносяцца і адбіткі пальцаў на прадметах, якія пакідае чалавек у выніку пэўнай дзейнасці. Гэты раздзел крыміналістыкі мае назву дактыласкапія, утворанае ад двух слоў грэчаскага паходжання: daktylos – палец і skopeo – гляджу.

Дактыласкапія – гэта вучэнне аб узорах, якія ўтвараюцца лініямі скуры на ўнутранай паверхні кончыкаў пальцаў – капілярных узораў. Апошнія канчаткова фарміруюцца ў чалавека на шостым месяцы ва ўлонні маці. Устаноўлена, што кожны чалавек мае толькі аднаму яму ўласцівы малюнак гэтых ліній, які захоўваецца на ўсё жыццё і нават некаторы час пасля яго канчыны. З узростам чалавека мяняецца памер малюнка скуры на кончыках пальцаў, даўжыня састаўляючых яго капілярных ліній і адлегласць паміж імі, але сам малюнак, яго характар, застаюцца нязменнымі.

Дактыласкапія як раздзел краміналістыкі была распрацавана яшчэ ў ХІХ ст. у Вялікабрытаніі. У Расійскай імперыі яе пачалі выкарыстоўваць следчыя органы з 1907 г. Знайшла яна сваё месца і ў археалогіі. Якім чынам?

Справа ў тым, што на керамічных вырабах пачынаючы з эпохі неаліту і да перыяду позняга сярэднявечча часам сустракаюцца аб’ёмныя, уціснутыя, адбіткі пальцаў чалавека – майстра, які вырабляў посуд. Аналіз гэтых адбіткаў дае магчымасць вызначыць пол, а часам і прыкладны ўзрост чалавека. Устаноўлена, што значная большасць глінянага посуду, які паходзіць з неалітычнай пары і да перыяду ранніх металаў выключна, вырабляўся жанчынамі. І толькі ў перыяд сярэднявечча гэты занятак стаў мужчынскім, таму што перайшоў са стану хатняга промыслу ў разрад рамесніцкай дзёйнасці. Менавіта ўжо на ганчарным посудзе і архітэктурнабудаўнічым матэрыяле (цэгла, керамічная духоўка і кафля) сярод адбіткаў пальцаў, як правіла, прысутнічаюць тыя, што можна ідэнтыфікаваць як мужчынскія.

Цікавы вынік дало вывучэнне маёлікавага блюда, знойдзенага пад час раскопак у 1980 г. на Верхнім замку Віцебска. Блюда было зроблена ў Італіі, мела багатую аздобу: выяву быка выкананага сінім контурам на цьмяназялёным фоне. Тулава быка, белае, а рогі – жоўтыя. У геральдыцы, як вядома, белы колер сімвалізуе срэбра, а жоўты – золата. Перад намі нішто іншае як выява Зеўса, пераўтворанага ў быка, паводле грэчаскай міфалогіі, калі ён браўся ўмыкаць Еўропу, бо паводле гэтага міфа бык, у якога пераўтварыўся Зеўс, меў срэбную поўсць і залатыя рогі. На малюнку побач з выявай рагоў, выразна відаць уціснуты, аб’ёмны адбітак пальца, выпацканага ў жоўтую фарбу. За кансультацыямі прыйшлося звярнуцца да спецыялістаў па дактыласкапіі ў Цэнтр судовых экспертыз і крыміналістыкі міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь.

Заключэнне спецыялістаў было наступным: гэта адбітак вялікага пальца правай рукі і, мяркуючы па адлегласці паміж папілярнымі лініямі, якое складала ад 0,3 да 0,8 мм, гэты адбітак мог належыць падлетку, прыкладна 12 – 14 гадоў. Калі зыходзіць з узросту пакінуўшага адбітак пальца на блюдзе, дык ім мог быць хутчэй за ўсё вучань, якому майстра, верагодна, даручыў размаляваць ці, дакладней будзе сказаць, расфарбаваць па контуры асобныя дэталі выявы. Нават на першы позірк можна выявіць нявопытную яшчэ руку, што выконвала гэтую работу, бо жоўтая фарба, якой рабілася запаўненне гэтых дэталяў, выходзіць за контуры малюнка, што ўскосна пацвярджае меркаванне, што гэты след – след вучня, які пасля выканання ім задання па роспісе блюда, складваў вырабы ў печ для абпалу і ў гэты момант і пакінуў адбітак пальца, які і дайшоў да нас праз чатыры сотні гадоў. Якое значэнне гэта мае для гісторыі? А самае непасрэднае, бо перад намі матэрыяльная сведка працэсу навучанне ў перыяд цэхавага рамяства.

Ну і калі мы згадалі пра навучанне, дык не лішне будзе прывесці колькі сказаў на тэму археалогія і педагогіка, хаця гэтая навука і не належыць да ліку прыродазнаўчых, а да гуманітарных.

Археалогія і педагогіка. Педагогіка, як вядома, – гэта навука пра выхаванне і навучанне падрастаючага пакалення. Відаць, з таго часу, калі чалавек пачаў свядома ўплываць на наваколле, назапашваць пэўны вопыт у гэтай справе, узнікла і неабходнасць перадаваць гэты вопыт маладзейшаму пакаленню, сваім нашчадкам. Часткова гэта адбывалася на падсвядомым, інстынктыўным узроўні, як у жывёл, але па меры развіцця чалавека гэта ўсё больш набывала грамадскі статус, можа, таму хто-ніхто з навукоўцаў і адносіць вытокі педагогікі да часоў каменнага веку (Пілецкі В.А. Генезіс выхаваўча-адукацыйнага працэсу ў гісторыі Беларусі. Мн., 2004). Але калі для эпохі палеаліту і мезаліту ў распараджэнні навукоўцаў маюцца толькі ўскосныя сведкі, дык для перыяду неаліта гэты факт бясспрэчны. І археалогія пра гэта сведчыць.

Як вядома, спазнанне свету, далучэнне да працоўнай дзейнасці дзеці набываюць праз гульню, праз цацкі. Першымі прадметамі для дзіцячых гульняў маглі быць рознакаляровыя каменьчыкі, ракавіны рачных, азёрных і марскіх малюскаў, шышкі і плады раслін і іншыя рэчы прыроднага паходжання. Асэнсаваны выраб цацак фіксуецца археолагамі пад час раскопак неалітычных паселішчаў. Так, на стаянках Аляксандраўка, Вешня, Вялікае Арэхава, Камень, Пагост-Загародскі Пінскага раёна Брэсцкай вобласці, Нобель і Сенчыцы Ровенскай вобласці (Украіна) выяўлены апрацаваныя крамяні, якія нагадваюць па форме розных жывёл і птушак.

У раннім жалезным веку ў якасці цацак маглі выкарыстоўвацца таксама і гліняныя грузікі, рытуальныя збаночкі і хлябцы. На поўначы Беларусі часам сустракаюцца галёначныя косці дробных жывёл і птушак з прасвідраванай адтулінай – так званыя «жужаліцы», вядомыя і пазней па традыцыйных гульнях беларускіх дзяцей.

Антычныя помнікі, якія таксама адносяцца да перыяду ранняга жалезнага веку, рэпрэзентуюць нам багацейшую калекцыю дзіцячых цацак, вырабленых з керамікі, каменю і косці, сярод якіх сустракаюцца выявы жывёл, птушак, рыб і людзей, мадэлі хатак, вазоў, хатняга начыння і ўзбраення. Сустрэць гэтыя ўзоры дзіцячага баўлення часу можна, напрыклад, у археалагічных калекцыях Херсанеса, Пантыкапея ды іншых антычных калоній Паўночнага Прычарнамор’я. Але найбольш яскрава адукацыйна-выхаваўчы працэс на археалагічным матэрыяле раскрываецца на матэрыяле раскопак старажытнарускіх гарадоў, у тым ліку і на тэрыторыі Беларусі.

Да прадметаў, якія несумненна звязаны з навучэннем, можна аднесці знаходкі прылад для навучання пісьму – гэта знаходкі цэраў і пісал. Пісала, або стыло (лацінскае stilus, styles ад грэчаскага stylos – палка, палачка) – прыстасаванне для пісьма ў выглядзе металічнага стрыжня даўжынёй 8 – 16 см, адзін канец якога завостраны, а другі быў у выглядзе лапатачкі. У гарадах Старажытнай Русі іх выяўлена каля сотні, 57 пісалаў знойдзена ў гарадах Беларусі ХІІ – ХІІІ стст.

Цэры (ад лацінскага cera – воск) – прыстасаванне для пісьма ў выглядзе блока з дзвюх і больш дошчачак памерамі 8 х 14 х 0,8 – 1 см, злучаных паміж сабой скуранымі паскамі. На ўнутраным баку гэтых дошчачак рабіліся паглыбленні на 2 – 5 мм, так званы «каўчэжэц», якое і запаўнялася воскам. Па воску пісалі вострым канцом стыла, а палачкай сціралі, загладжвалі непатрэбныя пасля практыкавання запісы. У Ноўгарадзе знойдзена паўтара дзесятка цэраў, у гарадах Беларусі – дзве такія знаходкі (Брэст і Мсціслаўл).

Як адбывалася навучэнне ў той час? Гэты працэс адбываўся ў два этапы. На першым этапе ішло вывучэнне літар і авалоданне элементарнымі навыкамі пісьма, другі этап уключаў ужо пераход да самастойнага пісьма. Агульнапрызнаным у педагогіцы лічыцца, што візуальнае ўспрыняцце, або нагляднасць, з’яўляюцца найбольш эфектыўным сродкам у навучальным працэсе. Сведчаннем такой формы навучання з’яўляецца, напрыклад, знаходка самшытавага грэбеня канца ХІІІ ст. з Бярэсця, на якім выразаны літары: А,Б, В, Г, Д, Е (на адным баку грэбеня), Ж,З, Н, І, К, Л (на другім яго баку) – своеасаблівага буквара. А ў Ноўгарадзе знойдзена цэра памерамі 18х37 см на адваротным баку якой выразаны амаль увесь стараславянскі алфавіт: трыццаць шэсць літар з сарака чатырох. Датуецца гэтая знаходка канцом ХІІІ ст. Па назіраннях спецыялістаў, зробленых на падставе аналізу тэкстаў і малюнкаў, выкананых на бяросце, выяўленай у раскопках Ноўгарада Вялікага ў напластаваннях ХІІ – ХІІІ стст. і вывучэння пісьмовых крыніц ХVІІ ст., навучэнне пачыналася ў 6—7 гадоў. У асобных выпадках, як сведчаць пісьмовыя крыніцы, яно магло пачынацца і раней. На карысць апошняга меркавання можа сведчыць той факт, што сярод пісалаў сустракаюцца экземляры досыць малых памераў: даўжынёй каля 8 см, пры сярэднестатыстычных памерах гэтых прылад 12–13 см. Авалоданне элементарным навыкам пісьма спрыяльней было рабіць на мяккім воску, якім запаўнялі паглыбленне ў цэрах. Кавалачак такога воску, прамакутняга ў сячэнні, быў знойдзены пад час раскопак на Верхнім замку Віцебска. А напісанне на бяросце ці на другім, больш цвёрдым матэрыяле, патрабавала і больш спрактыкаванай, вопытнай у напісанні літар рукі. Сведкам таму надпісы і асобныя літары – меткі на некаторых рэчах, прызначаных для гульні, напрыклад, на ігральных костках – астрагалах (бабках) знойдзеных у Гродна, Ваўкавыску і Віцебску.

Поиск по сайту: