Археалагічная перыядызацыя. 4 страница

Цікавая сведка тагачасных іспытаў была знойдзена ў час раскопак Верхняга замка Віцебска. Гэта ўзор пячной кафлі ХVІІ ст. – нашчэльніка (перамычкі), на крапёжным шыпе якой паліваю белага колеру быў нанесены надпіс «Першая проба ЛК». Па ўсім відаць, што гэта экзаменацыйны ўзор падмайстра або чалядніка.

Пра рознабаковыя прыёмы для развіцця дзіцяці ў ХІІ – ХІІІ стст. могуць сведчыць разнастайныя знаходкі цацак. Толькі ў адным Ноўгарадзе іх выяўлена ўжо каля сямі сотняў. Далей, выяўленыя пад час раскопак цацкі, можна падзяліць на дзве буйныя групы: цацкі, што прызначаліся хлопчыкам, і цацкі, якія маглі празначацца дзяўчатам. Сярод цацак, што прызначаліся хлопчыкам яўна дамінуюць цацкі мілітарытыўнага накірунку. Гэта дзіцячыя ўзоры ўзбраення: мечы, булавы, лук і стрэлы. Яны сустрэты ў нас у Беларусі ў Гродна, Слоніме, Мінску, Брэсце і Слуцку. Да гэтай жа катэгарыі можна аднесці і гліняныя выявы вершнікаў знойдзеных у Пінску, Вішчыне, Ваўкавыску і Слуцку. А на гарадзішчы Маскавічы знойдзены пешы воін. Для дзяўчат жа прызначаліся мініяцюрныя рэчы хатняга начыння і прылады працы, звязаныя з хатнімі промысламі: верацёны і прасліцы, а таксама антрапаморфныя скульптуркі – лялькі. Выявы транспартных сродкаў – лодачак вядомыя, напрыклад, на раскопках Брэста, мелі універсальнае прызначэнне, як мелі такое ж прызначэнне выявы птушак, жывёл і рыб.

Асобныя катэгорыі цацак ці прадметаў, якія прызначаліся дзецям, маглі як і сёння спрыяць развіццю ў дзяцей маторыкі, сенсорыкі і крэатыўнасці.

Так, выяўленыя ў раскопках на Верхнім замку Віцебска ў напластаваннях першай чвэрці ХІІ ст. гліняныя шарыкі дыяметрам 14 – 28 мм і вагой 2 г, маглі ў час іх выкарыстання для гульні развіваць у дзяцей маторыку. Аналагічныя ім знаходкі вядомы на сельскіх паселішчах Х – ХІІІ стст. Рускай Поўначы і ў напластаваннях ХVІ – ХVІІ стст. шэрагу беларускіх гарадоў, а таксама на помніках Прыбалтыкі і Германіі, дзе яны маюць назву «murmelspiel». А на карціне галандскага мастака Пітэра Брэйгеля Малодшага «Кірмаш з тэатральным прадставленнем», напісанай ў 60-70-я гады ХVІ ст., у левым ніжнім вуглу палатна змешчаны фігуры падлеткаў, якія граюць у каменчыкі – «murmelspiel».

Сведчаннем існавання на той час рухомых гульняў, напрыклад, у гарадах Беларусі, могуць служыць знаходкі скураных мячэй і цацкі – «клёка», знойдзенага ў Віцебску ў напластаваннях ХІІІ – ХІV стст. Ён уяўляў сабой драўляны калочак даўжынёй 12,5 см завостраны па канцах. Аналагічнае прыстасаванне вядома ў рускай дзятвы для гульні ў «чижа» і ў традыцыйных дзіцячых гульнях беларусаў. А скураныя мячы дыяметрам ад 4 да 13,5 см знойдзены пры раскопках Брэста, Мінска, Полацка, Віцебска і Слуцка. Напханыя воўнай, яны маглі служыць для гульні ў лапту. Па дадзеных этнаграфіі ХІХ ст., рускім дзецям было вядома звыш сарака відаў гульні з мячом. Да ліку прадметаў, звязаных з рухомымі гульнямі, можна аднесці і згаданыя вышэй знаходкі астрагалаў. Слова «астрагал» паходзіць ад грэчаскага astragalos і азначае пазванок, таранная костка, бабка – якімі дзятва ў мінулым часта гуляла. Напрыклад, такая гульня паказана на карціне «Гульня ў бабкі», напісанай у 1870 г. вядомым рускім мастаком У.Макоўскім.

На развіццё сэнсорнага ўспрымання маглі аказваць уплыў і некаторыя ўпрыгожванні, напрыклад, шкляныя бранзлеты, якія паўсюдна сустракаюцца ў гарадах Старажытнай Русі ў тым ліку і ў Беларусі ў напластаваннях ХІ – ХІІІ стст. Знаходкі гэтых артэфактаў лічацца на сотні. Так у Слуцку іх сабрана больш за паўтысячы, у Брэсце – 578 фрагментаў, у Полацку – 792, а ў Мінску іх знойдзена 1100 (!). Па каларыстычнай гаме яны прадстаўлены ўсім спектрам вясёлкі. А па фактуры – гладкімі, кручонымі і рэбрыстымі. Часам сярод іх сустракаюцца і дзіцячыя дыяметрам 34 – 40 мм (дыяметр дарослых узораў быў адпаведна 50 – 70 мм).

Несумненна, што на развіццё лагічнага мыслення магла аказваць уплыў гульня ў шашкі і ў шахматы. Шашкі сустрэты двух відаў – каменныя, паўсферычнай формы, яны больш раннія, скандынаўскага паходжання і вядомы па раскопках Капыля Х – ХІ стст., і дыскападобнай формы, касцяныя з рэльефнымі, канцэнтрычнымі акружнасцямі па версе, вядомыя па раскопках Мсціслава, Віцебска, Клецка, Пінска і Гродна, дзе яны ў асноўным датуюцца ХІІІ ст. Шахматных фігур у гарадах Беларусі ХІ – ХІІ стст. знойдзена 73, з якіх 48 прыпадаюць на перыяд ХІІ – ХІІІ стст. Толькі ў адным Слуцку іх знойдзена чатыры, сярод якіх унікальнейшая фігура шахматнага караля.

Праўда, у якой ступені гэтыя віды гульняў можна аднесці да ліку дзіцячых, прамых сведчанняў на гэты конт для тэрыторыі Беларусі няма. Але, у заходнееўрапейскіх педагагічных традыцыях навучэнне шахматнай гульні было абавязковым элементам выхавання дзіцяці ва ўзросце ад 7 да 14 гадоў у дваранскіх сем’ях. Мажліва дапусціць меркаванне, што штосьці падобнае магло быць і ў нас, прычым не толькі ў княскіх сем’ях, але і сярод простых гараджан. На карысць такой думкі можа сведчыць той факт, што большасць шахматных фігур, знойдзеных пры раскопках беларускіх гарадоў, выраблена з мясцовай сыравіны: рог лася, косць, дрэва, што стварае магчымасць мець гэтыя прылады гульні і дэмакратычнаму колу насельніцтва гарадоў ў Беларусі ХІ – ХVІІ стст.

Такім чынам, агляд артэфактаў археалагічнага паходжання з гарадоў Беларусі сведчыць, што ў адукацыі і развіцці дзіцяці таго часу ўжываліся разнастайныя прыёмы, якія вядомы сёння ў педагагічнай практыцы настаўнікаў і выхавацеляў. Але калі навучэнне пісьму праводзілася свядома, дык развіццё дзіцяці на той час адбывалася на падсвядомым узроўні, дзе яго навыкі і густ у значнай ступені фармаваў свет рэчаў.

Археалогія і геаграфія. Наколькі геаграфія і гісторыя звязаны паміж сабою бачна з выслоўя вядомага французкага географа і гісторыка ХІХ ст. Жана Жака Элізэ Рэклю. Па яго словах: «Геаграфія у адносінах да чалавека ёсць нішто іншае, як гісторыя у прасторы, акурат, як гісторыя з’яўляецца геаграфіей у часе». Само слова «геаграфія» двухсастаўное, грэчаскага паходжання, дзе першае яго частка «ge», «geo» азначае «Зямля», а другая частка гэтага слова «graphia», «graphos» перакладаецца як апісанне. А ўсё разам, гэтае словазлучэнне можна перакласці як «землеапісанне».

Раздзел геаграфіі – фізічная геаграфія. Вывучае прыроду зямной паверхні – геаграфічнае асяроддзе, якое у пэўнай ступені ўплывае на развіццё грамадства*. Вось чаму ў некаторых манаграфіях археолагаў, прысвечаных пэўным рэгіёнам, прысутнічаюць раздзелы пад назвамі «Физико-географическая характеристика региона, палеогеография» (гл. Ксензов В.П. Палеолит и мезолит Белорусского Поднепровья. Мн., 1988), «Фізіка-геаграфічная характарыстыка рэгіёна» (Чарняўскі ММ. Неаліт Беларускага Панямоння. Мн., 1979), «Природные условия» (Лысенко П.Ф. Города Туровской земли. Мн., 1974; Алексеев Л.В. Западные земли домонгольской Руси: очерки истории, археологии, культуры: в 2 кн. М., 2006) і інш. Нават ёсць асобныя манаграфіі, цалкам прысвечаныя рэканструкцыі даўнейшай экалогіі на падставе археалагічных дадзеных [гл. Калечиц Е.Г. Человек и среда обитания. Восточная Беларусь. Мн., 2003].

Вельмі цесна звязаны з археалогіяй раздзел геаграфіі палеагеамарфалогія (грэч. рalaios – старажытны + ge – Зямля + logos – навука), якая вывучае і рэканструіруе старажытны рэльеф. Гэта рэканструкцыя адбываецца ў выніку вывучэння старадаўніх берагавых адкладаў, якія прасочваюцца ў агаленнях абрываў высокіх падпоплаўных тэрас. Гэтыя дадзеныя неабходны археолагам для вызначэння шляху першаснага пранікнення, рассялення і месца жыхарства старажытнага насельніцтва. У прыватнасці, гэта выкарыстана спецыялістамі пры вывучэнні палеаліта Беларусі. Тая ж методыка выкарыстоўваецца і пры вывучэнні Рускага Аполля напярэдадні асваення яго славянамі ў ІХ – Х стст. Старадаўні рэльеф горада, да яго заснавання, аднаўляецца на падставе дадзеных геалагічнага свідравання. Такая работа праводзілася ў Ноўгарадзе, Кіеве, Віцебску і Мінску.

Несумненна маецца самая цесная сувязь палявой археалогіі з геаграфіяй. Археолаг-палявік павінен умець чытаць карту і тапаграфічны план, да таго ж ён павінен сам умець скласці тапаграфічны план мясцовасці і нанесці на яго помнікі археалогіі. Археолаг-палявік павінен валодаць элементарнымі ведамі па геалогіі і глебазнаўстве, неабходных пры складанні стратыграфіі культурных напластаванняў археалагічнага помніка, умець карыстацца геадэзічнымі прыборам: компасам, бусоллю, нівелірам. У выніку неабходнасці археолаг-палявік павінен умець вызначаць накірункі свету без геадэзічных прыбораў: па прыродных паказчыках, па асаблівасцях арыенціроўкі культавых пабудоў і пахаванняў.

Несумненную паслугу археолагу аказваюць дадзеныя тапанімікі і мікратапамінікі для пошуку помнікаў археалогіі: курганы, капцы, валатоўкі, гарадзішча, гарадзец, гарадок, акоп, замчышча, царковішча і г.д.

Дадзеныя гідранімікі дапамагаюць археолагам у вызначэнні межаў асобных этнасаў. Заўважым, што гідронімы ў параўнанні з тапонімамі больш старажытныя па сваім паходжанні. Так, у Беларусі большая частка гідронімаў мае балцкае паходжанне, рэкі: Нёман, Лоша, Гайна, Проня, Ясельда і інш., а некаторыя з рэчак Беларусі маюць фінаўгорскае паходжанне: Іпуць, Бесядзь, Пярэтуць. Сустракаюцца і славянскія, напрыклад, Случ. Гідронімы сярэдняй паласы Расіі ў значнай большасці фінскія, сярод іх Масква-рака, Нева, Кама і інш. На поўдні Расіі гідронімы іранскага паходжання, прыкладам таму Дон, назва якога з іранскай мовы перакадаецца проста «рака».

Цікавыя звесткі прыносіць глебазнаўства, пры вывучэнні змястоўнага культурнага слою. Напрыклад, утрыманне гумусу ў культурных напластаваннях Верхняга замка Віцебска для розных перыядаў часу, як паказваюць заключэнні спецыялістаў з Інстытута глебазнаўства і аграхіміі НАН Беларусі, аказалася неаднастайным. Так, утрыманне гумусу ў культурным пласце ХVІІ ст. складае 14,5 %, утрыманне гумусу ў пласце 16—13 ст ад 15,2 % да 20,5 % (павелічэнне ў бок старадаўніх пластоў слоя), а ўтрыманне гумусу ў напластаваннях Х – ХІ стст складае ўжо 23,7 %. Адкуль такая розніца? Справа ў тым, што з ростам гарадской тэрыторыі ад Х да ХVІІ стст. памяншалася канцэнтрацыя рэчаў арганічнага паходжання: гною жывёл, абрэзкаў скуры, трэсак драўніны, костак жывёл і інш. на пэўнай плошчы. Такім чынам, працэнтнае ўтрыманне гумусу ў культурным слоі можа выступаць тут як паказчык адноснага датавання.

Цікавыя назіранні даводзіць вывучэнне культурнага слою і на ўтрыманне ў ім мікраэлементаў, якое звычайна праводзяць у лабараторыях глеба-аграхімічных аналізаў. Заўважана, што рэшткі вытворчых комплексаў па апрацоўцы металу і скуры пакідаюць у культурным пласце пэўныя мікраэлементы. І калі рэшткаў саміх комплексаў часам не выяўляюць у сілу спецыфікі пласту (напрыклад, пласт сухі і не захоўвае арганіку), дык па наяўнасці ўласцівых для пэўнай вытворчасці мікраэлементаў у пласце можна з вялікай доляй верагоднасці сцвярджаць аб іх прысутнасці тут.

А вывучэнне пахавальнай глебы, што апынулася пад насыпам курганнага могільніка, можа даць інфармацыю аб тагачасным раслінным покрыве на той час, напрыклад, якія расліны буялі ў бронзавым веку, ІІІ – ІІ тысячы гадоў таму.

Вызначэнні спецыялістаў з Інстытута геахіміі і геафізікі НАН Беларусі па вывучэнні мацерыковага грунта абарончага рова (напрыклад, нашыя раскопкі ў Капылі ў 2005 годзе) дапамогуць адказаць на пытанне: ці быў ён сухі, ці ён запаўняўся вадою.

Ну а што дае археалогія самой геаграфіі? Часам, археалогію прыцягваюць для вырашэння спрэчных пытанняў паміж дзяржавамі ў вызначэнні дзяржаўных межаў, калі пісьмовых крыніц для гэтага недастаткова. І добра, калі гэтыя спрэчкі застаюцца толькі на ўзроўні навуковых дыскусій, як гэта мела месца, напрыклад, з удасканаленнем межаў паміж Канадай і ЗША.

Археалогія і астраномія. Археалагічныя дадзеныя сведчаць аб сувязях і з гэтай навукай. Астраномія – гэта навука аб нябесных целах. Назва тэрміна ўтворана ад двух слоў грэчаскага паходжання: astron – зорка і nomos – закон. Паводле археалагічных дадзеных можна ў некаторай ступені атрымаць звесткі пра ўяўленні старажытных людзей аб нябесных целах, сузор'ях, сусвеце. Іншым разам археалагічныя дадзеныя сведчаць і аб практычным выкарыстанні старажытнымі людзьмі тагачасных ведаў ў галіне астраноміі. Самай ранняй сведкаю таму знакаміты Стоўнхендж (Stonehenge), размешчаны каля паселішча Эмсбюры графства Уілтшыр у Англіі. Гэтае збудаванне мае ў плане форму, блізкую да круга дыяметрам 115,8 м, выкладзенае з вялізных валуноў, кожны вагой у 50 тон! Валуны гладка адшліфаваны, пастаўлены вертыкальна і перакрыты зверху меншымі па вазе каменнымі блокамі-перамычкамі. Акрамя таго, наўкола гэтай канструкцыі прасочаны невялікі вал і роў. Узведзена збудаванне, паводле радыёвугляроднага датавання ў познім неаліце (2180 ± 105 г. да н.э.). У навукоўцаў ёсць меркаванне, што Стоўнхендж выкарыстоўваўся старажытнымі людзьмі Туманнага Альбіёна як абсерваторыя, у прыватнасці для вылічэння тэрмінаў зацьмення Сонца і Месяца.

Своеасаблівымі пляцоўкамі для астранамічных назіранняў служылі і вяршыні пірамід старажытных майя – індзейскага племені, што насяляла ў часы дакалумбавай Амерыкі цэнтральную частку гэтага кантынента. Жрацы племені майя назіралі за Сонцам, Месяцам і планетамі. Яны распрацавалі каляндарную сістэму, больш дакладную, чым юліянскі каляндар у хрысціянскай Еўропе.

Сапраўдную ж старажытную абсерваторыю ўдалося раскрыць раскопкамі ў Самаркандзе (Узбекістан). Гэтая абсерваторыя Улугбека – унука славутага Цімура (Тамерлана). Улугбек (1394 -- 1449) не быў славутым военачальнікам, як яго дзед. Але ён быў выбітны для свайго часу навуковец і найперш у галіне астраноміі. У 1428 г. ён пабудаваў лепшую на свой час у свеце абсерваторыю.

Археалагічныя раскопкі абсерваторыі Улугбека пачаліся яшчэ ў 1908 г. і з перапынкамі доўжыліся да 1948 г. Раскопкамі ўстаноўлена, што абсерваторыя размяшчалася на скалістым пагорку на беразе арыка -- арашальнага канала, на поўнач ад гарадзішча Афрасіаб (Самарканд). Яна ўяўляла сабою вельмі трывалае збудаванне складзенае з абпаленай цэглы. У плане будынак быў круглы, радыусам 23,3 м. У архітэктурную кампазіцыю будынка быў уключаны галоўны інструмент абсерваторыі -- гіганцкі секстант, вугламерны прыбор для назіранняў за зоркамі і сонцам. Верхняя частка секстанта знаходзілася над зямлёй. А яго ніжняя частка, якая знаходзілася пад зямлёй у спецыяльна выдзеўбанай ў скале траншэі, цудоўна захавалася і была ўскрыта раскопкамі. Раскопкамі былі ўскрыты некалькі вялікіх залаў, калідораў, пераходаў і невялікіх пакояў для дапаможнага персаналу. Звонку будынак быў упрыгожаны шыкоўнай кафляй. Ніжняя частка сцен была абкладзена шэрым мармурам. Самаркандская абсерваторыя Улугбека была лепшай у свеце абсерваторыяй для свайго часу.

Археалагічны матэрыял дае падставы лічыць, што касмаганічныя, касмалагічныя ўяўленні існавалі і ў старажытных славян, у тым ліку ў тых, што пражывалі на тэрыторыі Беларусі.

Так, паводле археалагічных дадзеных, на свяцілішчы Х-пач. ХІ ст. ля вёскі Ходасавічы Рагачоўскага раёна Гомельскай вобласці, на яго пляцоўцы ў час раскопак былі выяўлены ямкі з-пад слупоў – вертыкальных калон, якія фіксавалі рух Сонца для кожнай пары года і Месяца ва ўсіх яго фазах. Гэта па сутнасці старажытнаславянскі»хранометр», які падказваў жрацам, калі набходна адпраўляць тое ці іншае сакральнае дзеянне [гл. Гусаков М.Г. Днепровские городища-святилища лесной полосы (опыт археастрономии) // Практика и теория археологических исследований. Труды отдела охранных расколок. Институт археологии РАН. М., 2001. с. 132 – 149].

Своеасаблівая «абсерваторыя» вывучана спецыялістамі ў Полацкім раёне, размешчана яна за у 0,5 км на паўночны ўсход ад вёскі Бікульнічы на беразе возера Янова, ва ўрочышчы «Камяні». Канструктыўна яна мае выгляд літары «П» і выкладзена з камянёў ружовага або чырвонага колеру. Кожны бок фігуры мае аднолькавую даўжыню, што складае роўна 15 метраў. Насупраць гэтай канструкцыі, за возерам, ляжыць вёска Свяціца, а за ёю – гарадзіща-гара Валатоўка, што ўзвышаецца над люстрам возера на 25 метраў [гл. Ляўкоў Э.А. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. МН., 1992. с. 120–126]. Паводле назіранняў археолога Э. Зайкоўскага адкрытая частка каменнай канструкцыі (адваротны бок літары «П») 7 червеня (25 мая па старому стылю) ляжыць на адной восі узыхода Свяціла і гарадзішца. У гэты дзень праваслоўныя светкуюць дзень «Трэцяга займення галавы Івана Хрысціцеля – Пяпярэдніка» («Третьего обретения главы Иоана Крестителя – Предтечи» – руск.) У пантэоне старажытных славян гэты дзень прыпадае на ушанаванне бога Ярылы – бога Солнца. У традыцыйным жа календары беларусаў гэты дзень мае назву «Ян» [гл. Zaikouski E. Astronomikal and cosmological ideas in prechristian Belarusian culture and their connection with calendrical rites (talk and poster) // Astronomy and Cosmology in Folk traditions and cultural heritage. Klaipeda, 2007, p. 94 – 95].

Дадзеныя археаастраноміі дапамагаюць даследчыкам старадаўніх хрысціянскіх храмаў вызначыць прыкладны (а бывае, што і дакладны) час узвядзення той ці іншай царквы ХІ – ХІІІ стст. Часам пра пачатак і канец будоўлі храма паведамляе летапіс. Напрыклад, сабор Міхайлаўскага златаверхавага манастыра ў Кіеве быў закладзены 11 ліпеня 1108 г., Успенскі сабор ва Уладзіміры 8 красавіка ці 8 мая 1158 г. (па розных спісках летапісу) і г.д. Але цэлы шэраг храмаў не мае ў летапісах даты свайго ўзнікнення. У свой час існавала думка, што арыенціроўка храма адбывалася на рэальны ўзыход сонца ў дзень святкавання таго святога, у гонар якога ўзводзіўся храм [гл. Рыбаков Б.А. Язычество Древней Руси. М., 1987. С. 267]. Але, як паказалі даследаванні, дзень закладкі храма часта не супадаў з днём патрона дадзенага храма, хаця да гэтага, верагодна часам імкнуліся. Значна часцей з днём патрона царквы супадала не закладка храма, а яго асвяшчэнне. Таму для вывучэння часу закладкі храма, калі пра гэта няма летапісных звестак, прыцягваюцца дадзеныя археаастраноміі.

Вядома, што вось храма, за рэдкім выключэннем, заўсёды арыентавалі на тую кропку небасхіла, дзе ў дзень закладкі быў узыход сонца. Такая арыентацыя грунтавалася на дагмаце: «Молиться на восток предано от светлых апостолов и означает следующее. Это потому, что мысленное солнце правды – Христос… явился на землю в тех странах, где восходит солнце чувственное» (цытата па кн. П.А. Раппопорта. Строительное производство Древней Руси (Х – ХІІІ стст.). Спб., «Наука», 1994. С. 136, № 32).

Гэта арыентацыя на сучасны стан фіксуецца з дапамогай магнітнага компаса, г.зн. уяўляе сабой магнітны азімут*. Прымая да ведама магнітнае схіленне пунктаў, дзе размешчаны помнікі, лёгка вызначыць сапраўдны азімут прадольнай волі храма. Натуральна, што гэта будзе не адзін, а два дні, паколькі ў кожнай такой кропцы гарызонта сонца ўзыходзіць двойчы на год. Яны будуць адпавядаць сучаснаму, г.зн. грыгарыянскаму календару, а не старадаўняму, юліянскаму. Розніца паміж календарамі ў Х – ХІ стст. складала шэсць дзён, а ў ХІІ ст. – сем. Адсюль даволі лёгка вызначыць дні, у якія сонца ўзыходзіла ў дадзенай кропцы небасхілу пры закладцы храма, не адзначанага ў пісьмовых крыніцах, але ўскрытага археалагічнымі раскопкамі (Раппопорт П.А. Ориентация древнерусских церквей // КСИА. 1974. Вып. 139. с. 43–48).

Дадзеныя археастраноміі дапамагаюць дэталізаваь і некаторыя рысы пахавальнага абраду. Так, адной з важных прыкмет, якія характарызуюць пахавальны абрад, з’яўляецца арыенціроўка памерлага па баках свету. Існуе думка, што арыенціроўка нябожчыка ў пахаванні залежыць у некаторым сэнсе ад этнасу памерлага. Так, для балтаў, на думку некаторых даследчыкаў, уласціва арыенціроўка пахаванага галавой на ўсход, для фіна-ўграў – галавой на поўнач, так званая мерыдыяльная арыенціроўка. Для славян, пасля прыняцця хрысціянства і адпраўлення пахавальнага абраду спосабам інгумацыі, уласціва арыенціроўка нябожчыка галавой на захад.

Як у старажытнасці вызначалі бок гарызонту? Адным з найбольш простых і старажытных спосабаў – гэта вызначэнне бакоў гарызонту па руху сонца. Вызначыць гэта можна па кропках яго ўзыходу. Аднак становішча гэтых кропак вагаецца ў залежнасці ад пары года і геаграфічнай шырыні. У залежнасці ад гэтых адхіленняў можна прыкладна вызначыць пару года і нават месяц, калі адбылося пахаванне. Праілюструем гэта на канкрэтным прыкладзе з нашых раскопак.

1992 год. Слуцкі раён, вёска Васілінкі, вясковыя могілкі ХІХ – ХХ стст., размешчаныя ўздоўж шашы Мінск – Слуцк, на якіх захавалася курганная група ХІІ – ХІІІ стст. з трыццаці насыпаў, вядомыя ў мясцовага люду як «шведскія магілы». Для раскопак быў абраны адзін з курганоў незаняты сучаснымі пахаваннямі. Вышыня кургана 1,7 м, дыяметр у аснове 8 м. Пад час раскопак у паўночна-ўсходнім сектары кургана на глыбіні 1,45 м ад яго вяршыні было ўскрыта пахаванне мужчыны ўзросту 40 – 45 гадоў. Мужчына пры жыцці меў рост больш за 180 см. На чэрапе ў нябожчыка былі сляды моцнага ўдару вострым прадметам, відаць зброяй тыпу меча. Удараў было тры. Шырыня ран ад зброі каля 1 мм, глыбіня іх – 0,5 мм. Адзін з удараў аказаўся смяротным, бо рассек чэрап. Пахаванне зроблена па кананічным хрысціянскім абрадзе: рукі складзены на жываце, галавой нябожчык быў пакладзены на захад з ухілам 20° супраць стрэлкі гадзінніка [гл. Калядзінскі Л.У. Курганы каля в. Васілінкі // Случчына: мінулае і сучаснасць. Выпуск 1. Слуцк, 1995. с. 21–26]. Менавіта апошняя акалічнасць і дазваляе нам дэталізаваць больш дакладны час гэтага трагічнага ўчынку. Менавіта такі азімут мае сонца на захадзе ў прамежку ад 5 лютага да 21 сакавіка або ад 23 верасня да 6 лістапада [гл. Генинг В.В., Генинг В.Ф. Метод определения древних традиций ориентировок погребённых по сторонам горизонта // Археология и методы исторических реконструкций. Киев, 1985. с. 136–151]. Якая бойка магла быць у ваколіцах Слуцка (адлегласць да горада ўсяго 5 км) на той час? Так, паводле летапіснага паведамлення, у 1116 г. Слуцк быў спалены дружынай менскага князя Глеба Усяслававіча. Можа, пад час гэтага нападу хтосьці і пацярпеў з навакольных да Слуцка вёсак…

Археалогія і этнаграфія. Этнаграфія слова двухсастоўнае, грэчаскага паходжання, дзе першая частка ethnos перакладаецца як племя, народ, а другая частка – grapho – пішу. А ўсё разам гэта можна перакласці як «народаапісанне». Этнаграфія – гэта грамадская, гуманітарная навука, якая вывучае народы – этнасы, этнічныя супольнасці, іх этнагенез (гісторыю паходжання), побыт, культурна-гістарычныя сувязі. У археалогіі і этнаграфіі аб’ект даследавання амаль ідэнтычны: матэрыяльная культура і духоўны свет чалавека. Праўда, розніца ў прадмеце даследавання: археолагі вывучаюць як правіла даўняе мінулае, а этнографы пераважна перыяд ХІХ – ХХ стст. (цяпер ужо і ХХІ ст.). Таму іншым разам хто-ніхто з даследчыкаў мусіў называць археалогію (асабліва перыяду сярэднявечча) – палеоэтнаграфія.

Сугучна па назве і па прадмеце даследавання этнаграфіі – этналогія. Гэта паняцце можна перакласці як «вывучэнне этнасу», або «навука пра этнас». Гэты тэрмін ужываецца пераважна ў замежнай навуковай літаратуры ў значэнні тэарытычнай этнаграфіі. У айчыннай навуковай літаратуры тэрміны этнаграфія і этналогія часта выступаюць як сінонімы.

Як звязаны археалогія і этнаграфія? Даволі часта этнографы, калі хочуць прасачыць вытокі пэўных раздзелаў матэрыяльнай культуры, напрыклад, высветліць вытокі домабудаўніцтва, пахавальнага абраду і інш. якога-небудзь этнасу, яны звяртаюцца да навуковых работ археолагаў. І наадварот, археолагі нярэдка звяртаюцца да работ этнографаў у той ці іншай галіне матэрыяльнай культуры вывучаемага раёна, каб даць тлумачэнне прызначэнню той ці іншай рэчы, прыладзе працы і г.д.

І сапраўды, пад час раскопак старадаўніх усходнеславянскіх гарадоў сярод чорнаметалічных, драўляных, скураных, каменных і гліняных вырабаў ХІІ – ХVІІІ стст., нярэдка сустракаюцца такія, што захоўваюць свой выгляд і прызначэнне як падобныя на іх вырабы вядомыя па традыцыйнай культуры: беларусаў, украінцаў, рускіх. Канкрэтны прыклад. Пад час раскопак Верхняга замка Віцебска неаднаразова знаходзілі масіўныя калоды, дыяметрам ад 35 да 50 см і даўжынёй каля метра, пастаўленыя старчма на адлегласці адна ад адной у 3 – 4 метры. Па этнаграфічных назіраннях такія калоды – «штандары» або «стулы» ўстанаўлівалі пад ніжні вянок зруба ў якасці фундмента. Другі прыклад: раскопваючы курган ХІ – ХІІ стст. часам у верхніх пластах сустракаеш чарапкі посуду ХVІІІ – ХІХ стст., Што гэта? Аказваецца існаваў звычай наведваць магілы прашчураў (на Радуніцу, Дзяды) і спраўляць на курганах сакральную страву, пакідаючы памерлым суродзічам кавалачкі ежы і посуд. У цэлым жа большасць этнаграфічных даследаванняў па матэрыяльнай культуры пачынаецца з вывучэння археалагічных крыніц, у той час як археалагічныя даследаванні ў галіне матэрыяльнай культуры нярэдка даводзіць свае даследаванні да этнаграфічных паралеляў.

Археалогія і гісторыя. Археалогія, як вы заўважылі па мінулых раздзелах, – гэта самастойная па метадах даследавання навука. І ў гэтым плане яе можна аднесці да спецыяльных гістарычных дысцыплін. Але галоўнае прызначэнне археалогіі – гэта рэканструяваць гістарычнае мінулае па матэрыяльных рэштках, якія пакінуў у выніку сваёй дзейнасці чалавек. І ў гэтым плане археалогію можна ўжо разглядаць як дапаможную гістарычную дысцыпліну. У якой ступені ўваходзіць археалогія ў гісторыю, калі можна было б так сфармуліраваць пытанне?

Відаць, для гісторыі першабытнага грамадства, дзе большую частку займаў перыяд каменнага веку, а ў некаторых народаў і эпоха ранніх металаў, роля археалогіі ў рэканструкцыі гістарычнага мінулага гэтых эпох будзе блізкае да 100 % (можна дапусціць тут і ўдзел этнаграфіі, калі гаворка пойдзе аб рэканструкцыі старадаўніх светапоглядаў: жывёлагадоўчых і земляробчых абрадаў і г.д.). І як бы поўна не выглядалі звесткі Герадота ды іншых антычных аўтараў адносна скіфаў, а ўсё ж менавіта дадзеныя археалогіі істотна папаўняюць скарбонку ведаў пра гэты этнас. Тое ж можна сказаць і пра ўсходніх славян. Нестар-летапісец Кіева-Пячорскага манастыра, аўтар Аповесці мінулых часоў, толькі ў самых агульных рысах паведамляе нам пра іх. І толькі дзякучы грунтоўным даследаванням археолагаў: А.У. Арцыхоўскага, П.Ф. Лысенкі, І.П. Русанавай, Б.А. Рыбакова, Г.Ф. Салаўёвай, В.В. Сядова, А.А. Спіцына, Г.В. Штыхава і інш. удалося лакалізаваць месцы рассялення, гаспадарку і грамадскі лад гэтых плямёнаў. Праўда, мы б ніколі не даведаліся б аб саманазвах гэтых плямёнаў, не будзь гэтага летапіснага звода.

Як далёка, у храналагічным плане, заходзіць работа археолага ў парафію гісторыка? Паспрабуем адказаць на гэтае пытанне.

Справа ў тым, што верхнюю граніцу археалогіі цяжка абмежаваць з-за самой назвы прадмета: слова «аrchaios», як вядома, перакладаецца як старажытнасць. Але дзе мяжа гэтай старажытнасці? У свой час граф А.У. Увараў, адзін з заснавальнікаў расійскай археалогіі, на ІІІ Археалагічным з’ездзе прапанаваў лічыць за гэтую храналагічную мяжу 1700 год. Праўда, ужо менш як праз сто гадоў пасля гэтай прапановы, сталі з’яўляцца работы па археалогіі Масквы ХVІІІ ст., затым па археалогіі Пецярбурга ХVІІІ ст., некаторых гарадоў Польшчы і Прыбалтыкі: публікацыі па кераміцы, шкле, скураным абутку, металічных вырабах, архітэктурна-будаўнічых матэрыялах. У 70-я гады ХХ ст. гэты ноўхаў захапіў і Беларусь: М.А. Ткачоў, В.М. Ляўко, А.А. Трусаў, В.Е. Собаль і інш. А ў 80-я гады ХХ ст. аб’ектам увагі археолагаў становяцца і аб’екты ХІХ ст. Прыкладам таму раскопкі на месцы сядзіб вядомых дзеячаў культуры Беларусі. Гэта раскопкі сядзібы Агінскіх у в. Залессе Смаргонскага р-на, сядзібы Адама Міцкевіча ў Завоссі Баранавіцкага р-на, сядзібы Валенція Ваньковіча ў Мінску, сядзібаў Тадэуша Касцюшкі на Берасцейшчыне і Каліноўскіх на Гродзеншчыне. Матэрыялы гэтых раскопак істотна папоўнілі літаратурныя звесткі пра гэтых славутых асобаў, дапамаглі рэстаўратарам у аднаўленні гэтых сядзіб.

Археалагічная ўвага ахапіла і рэшткі ўмацаванняў канца 20-х пачптку 40-х гадоў ХХ ст., такзваныя лініі абароны «Сталіна» або «Молотава». Археалагічные даследаванні на гэтых помніках дазволілі атрымаць дадатковую інфармацію пра іх канструктыўныя асаблівасці, сістэму жыцязабяспячэння (паступленне паветра, вады, электраэнергіі і г.д.), асветліць апошнія дні і гадзіны функцыянавання гэтых умацаванняў ў чэрвені 1941 года [гл. Пивоварчик С.А. Военная археология в Беларуси: комплексное исследование памятников долговременной фортификации // Матэрыялы па археалогіі Беларусі: навук. зборнік. Мн., 2003. с. 27-31].

А ў некаторых краінах Заходняй Еўропы існуе спецыяльны напрамак у археалогіі – «arehaelogia militaria», якая займаецца вывучэннем помнікаў (месцаў баёў, пахаванняў і іншых аб’ектаў) часоў Першай і Другой сусветных войнаў. На сёння дадзеныя гэтых раскопак становіцца ўсё больш актуальнымі, бо дапамагаюць рэканструіраваць падзеі тых воінаў, якія не знайшлі адлюстраванне ў пісьмовых крыніцах, або вярнуць «на белы свет» артэфакты тых часоў, якія не захаваліся нават і ў музеях [Гл. Desfosses Y., Jacques A., Prilaux G. Great War Archaelogy. Editions Oqest – France, 2009].

Прыкладна такі ж напрамак у сваёй працы мае і 52-гі Асобны спецыялізаваны пошуковы батальён Узброенных сіл Рэспублікі Беларусь, утвораны ў 1995 годзе для выяўлення не улічаных пахаванняў Вялікай Айчынный вайны. Праўда, ужо неўзабаве пасля свайго утварэння спецыялістам гэтага падраздзялення давялося вывучаць пахаванні ахвяраў таталітарнага рэжыму сярэдзіны 30-х пачатку 40-х гадоў XX ст., пахаванняў Першай сусветнай вайны, магілы паўстанцаў 1863 года і пахаванні вайны 1812 года. Вынікі іхняй работы істотна папаўняюць веды пра тагачасныя падзеі, рэаніміруюць імёны загінуўшых, прыносяць цікавыя артэфакты: узоры узбраення, узнагароды, асабістыя рэчы.

Тады ж, напрыканцы 80-х гадоў, пад час перабудовы і «нового мышленья»[15] пачаліся навуковыя даследаванні і пахаванняў ахвяр таталітарнага рэжыму. Гэтыя даследаванні праводзіліся па метаду археалагічных раскопак прынятых пры вывучэнні старадаўніх пахаванняў. А менавіта: складанне плана могільніка, пачарговае або выбарачнае для раскопак месца пахавання, нанясенне яго на план і паслойная распрацоўка грунту, якім засыпана пахаванне, з нанясеннем на план усіх сустрэтых у ходзе раскопак артэфактаў і рэшткаў нябожчыкаў. Апрацоўка атрыманага матэрыялу з прыцягненнем спецыялістаў у галіне антрапалогіі, судовай медыцыны, крыміналістаў, спецыялістаў па балістыцы і трасалогіі. Адным з такіх аб’ектаў сталі пахаванні ў Курапатах.

Поиск по сайту: