Жеке тапсырмалар 6 страница. Осы жеңістен кейін Ілияс Қожа Мәуеренахрдың басты қаласы Самарқандты қоршауға алды

Осы жеңістен кейін Ілияс Қожа Мәуеренахрдың басты қаласы Самарқандты қоршауға алды. Бірак Самарқанд халқы кескілескен қарсылық көрсетті. Қаланы ұзаққа созылған қоршау Моғол әскерлерін өлсіретті. Әскерлердің мініс аттарының арасында «жамандат» ауруы пайда болып, қырылып калды. Сондыктан Самаркандты алуға мүмкін еместігіне кезі жеткен хан Моғолстанға қайтуға мәжбур болды. Ілияс Қожа кайтып келген кезде оны Камар-ад-дин бастаған Дулат тайпасының әмірлері өлтіріп, билікті өз қолдарына алды. Сөйтіп, Моғолстанның алғашқы хандары - Тоғылық Темір мен Ілияс Қожаның Шағатай ұрпағы мемлекетін калпына келтіру жолында жасаған әрекеттері феодалдық алауыздық салдарынан сәтсіздікке ұшырады.

Моғолстанда осындай феодалдык бытыраңқалык жайлап жатқанда Мәуеренахрдағы билікті өз қолына алып, күшейген Әмір Темір енді Моғолстанды жаулап алуға кіріседі. Әмір Темірдің Моғолстанға жасаған алғаш жорығы 1371 жылы басталды. Онын жіберген әскерлері Алмалық маңына дейін жетіп, осы өңірдегі Керей тайпасын талан-таражға салып, кері қайтады. 1372 жылы Әмір Темірдің өзі Моғолстанға кайта жорық жасап, Ыстыккөл маңындағы Сегізағашқа дейін барып сансыз тұтқын, сан жетпейтін олжа түсіріп оралады. Осыдан кейін Әмір Темірдің сол кездегі Моғолстанның ең ірі билеушісі болған әмір Қамар-ад-дин дуғлатқа қарсы 1375-1377жж. аралығында бірнеше жорықтары жүрді.

Жорықтың алғашқысы 1375 жылы Жетісу жеріндегі Шарың өзеңі бойында болып, Моғол әскерлері талқандалды, дулат әмірі Камар-ад-дин Үш турфанға қарай қашты, Оның артынан Темір баласы Жаһангерді әскерімен аттандырды, Ол бұл аймақта Қамар-ад-диннің елін, туғаң-туыстарын тонап, кері кайтты.

1376 жылдың көктемінде Хорезмді жаулап алумен айналысып жатқан Темір Моғолстан Қамар-ад-динге; қарсы 30 мың әскерімен әмір Сасы-Бұға қыпшақты, Әділ-шақты және басқа да әмірлерін аттандырды. Бірақ әмірлер Моғолстанға бармай, Темірдің Хорезмге кеткенін пайдаланып бүлік шығарды. Алайда, бүлікшілер Самарқандқа жетпей сәтсіздікке ұшырады. Олардың бір қатары Ақ Орданың билеушісі Ұрысханнан колдау табамыз деген үмітпен Дешті Қыпшаққа қашты. Осыдан кейін әмірлер Моғолстанға Камар-ад-динге келіп оны Темірдін Мәуеренахрда жоқтығын пайдаланып шабуыл жасауға көндірді. Мұны естіген Темір әскерлерімен Мәуеренахрға қайтып оралды, кейін шегінген Камар-ад-дин әскерлерінің артынан түсіп, Нарын жазығында Атбасы жерінде оларды талқандады.

1377 жылы Камар-ад-дин екі рет: біріншісінде - Қаратау етегінде, екіншісінде - Шу бойымен Ыстықөлге баратын жолдағы Бұғым шатқалында Әмір Темірден жеңіл- іске ұшырап, өзі қашып құтылды. Шапқыншылық кезінде халықтың мал-мүлкі тонауға түсіп, адамдар топ-тобымен Мәуеренахрға құлдыққа айдалды.

Моғол жеріндегі мұндай тонаушылыққа Әмір Темір қанағаттанып қойған жоқ. Ол Моғолстанды біржолата басып алуды көздеді. Оған жету үшін 1380-1390 жж. арасында Темір балаларымен бірігіп, Моғолстан жеріне бірнеше рет жойқын жорықтар ұйымдастырды. Моғол билеушілері Камар-ад-дин, Енге-төре, 1379 жылы хан болып сайланған Тоғылық Темірдің баласы Қызыр Қожа қарсылық көрсеткенмен жеңілістен көзін ашпады. Темірді өз күштерімен жеңе алмайтындығына көзі жеткен олар Ак Орданың ханы Тоқтамыспен келісіп, Темірге қарсы саяси одақ құрды. Алайда, бұл одақтан да еш нәтиже шықпады. Темір әскерлері Моғолстан жасақтарын Оңтүстік Шығыс Қазақстан жерінде, Алакөл маңында, Күнгес пен Текес өзендерінің аралығындағы Жұлдыз жазығында, Ыстықкөлде, Алмалыда, Қаратал өзенінің бойында ойсырата жеңді. Қызыр Қожа атағыңан және билеу құқығынан айырылды.

Ақсақ Темір басқан ізінен қан сорғалатып, тек Моғолстанды ғана емес, сонымен бірге тағы басқа да көптеген елдерді жаулап алды. Мәуеренахрдан өзінің_; қанды жорығын бастаған ол әмірші болған 35 жыл ішінде (1370-1405жж.) Хорезмді, Персияны, Әзірбайжанды, Гератты, Грузияны, Арменияны, Ак Орданы, Ауғанстанды, Үндістанды, Египетті, Бағдатты, Сирияны, Кіші Азияны жаулап алып, табан астына салды. Мыңдаған адамдарды қырып, талай мың адамды құл қылып, қалаларын ойрандады, бақ-дәулетін шашты. Әмір Темір түркі тектес халықтардың, оның ішінде қазақтардың тағдырына зор кеселін тигізді. Алтын Орданың құлауыда себепші, болды. Қазакетанның оңтүстігінде гүлденіп, тұрған Отырар, Сайрам, Ясы, Сауран, Еділ бойындағы Сарай-Берке, Астрахань сияқты қалаларын қиратты. Ақ Орданың быт-шытын шығарып, оның ханы Тоқтамыстың түбіне жетті.

XIV ғасырдың аяғына карай Азия мен Еуропа кұрлығының елеулі бөлігін жаулап алып, Әмір Темір кұрған орасан зор мемлекет, 1405 жылы ол өлгеннен кейін бытырап тарап кетті. Алайда, Моғолстанның жағдайы Әмір Темір өлгеннен кейін де жақсармады. Қызыр Қожа ханның мұрагері Мұхаммад хан (1408-1416) Темір әулетінің ішіндегі талас-тартысты пайдаланып, Моғолстанның тәуелсіздігін алу үшін Ферғанадағы Темірдің немересі Алшрақ Ахмад мырзаның Ұлықбекке жасаған қарсылығына өз әскерімен көмек берді. Бұл көмек біраз болса да моғолдардың, өз тәуелсіздіктерін алуға жағдай туғызады. Алайда Мұхаммад хан қайтыс болған соң Моғолстан жеріндегі билік үшін талас-тартыс, феодалдық бытыранқылық қайта басталды. Осындай талас-тартыстың барысында Моғол билігі Қызыр Қожа ханның немересі Уәйіс оғлан қолына көшті. Уәйіс ханның тұсында да сұлтандар мен феодалдар арасында билік үшін талас ешбір толастамады. Бұл кезде хандық билік үшін Уәйіс ханның ағасы Шер-Мұхаммед күрес жүргізді. Оны Дулат әмірлерінің ішінде Құл-Мұхаммед пен Жаһан шах қолдады. Сонымен катар ол Мәуеренахр ханы Ұлықбектен көмек сұрады. Осыны пайдаланып Ұлықбек 1425 жылы Моғолстан жеріне жойқын шабуыл жасады. Шапқыншылықтың барысында бұқара халық қисапсыз қырғынға ұшырады.

Дегенмен Ұлықбектің 1425 жылғы жорығы Моғолстанның мемлекет ретінде тұтастығына айтарлықтай әсер ете алған жоқ. Ұлықбектің моғол тағына өз адамын отырғызуға да, Жетісу жерін басып алуға да қолы жетпеді. Моғолстан дербес мемлекеттігін сақтап қалды.

1428 жылы Уәйс хан кайтыс болғаннан кейін Моғолстандағы жағдай одан әрі шиеленісе түсті. Бұл кезде хандық үшін Уәйіс ханның екі баласы Жүніс пен Есенбұғы арасында талас басталды. Таластың барысында Қашқар жеріндегі дулат әмірлерінің колдауымен 1434 жылы Есен-бұғы хан тағына отырды. Бірақ, хандық өкімет үшін Жүніс екеуінің арасындағы талас 1462 жылы Есенбұғы өлгенге дейін тоқтамады. 1434 жылы Моғолстандағы хан тағы үшін інісі Есенбұғыдан жеңіліп, Мәуеренахрға барған Жүніс сұлтанды Ұлықбек Персияға жіберді. Жүніс Персияда 20 жылдай тұрып, мұсылманша толық білім алды. XV ғасырдың 50-ші жылдары Мәуеренахрдың билеушісі Әбусағит мырза Жүністі Персиядан шақыртып алды. Ол Моғолстанда жаңадан қырқыс тудырып, Есенбұғыны әлсірету мақсатымен 1455 жылы Жүністі оған қарсы аттандырды. Бұл ұрыста Есенбұғыдан жеңілген Жүніс сұлтан Мәуеренахрға қайтып оралды. 1462 ж. Жүніс Есенбұғы ханның қайтыс болғанын естіп, өзінің Моғолстанға хандық өкіметке заңды мирасқор екендігін жариялап, онда 1487 жылға дейін билігін жүргізді. Жүніс ханның тұсында да Моғолстанда талас-тартыс тоқтамады. Бұған қоса 1472 жылы ойраттар Моғолстан құрамындағы Жетісуға шабуыл жасады. Жүніс хан Іле бойындағы соғыста ойраттардан ойсырай жеңіліп, Сырдария бойына қашып кетті. Онда Жүніс хан Ташкент билеушісінің қолына тұтқынға түсті. Бір жылдан кейін босатылып, Моғолстандағы билік басына қайта оралды. Осы кезде Жүніс хан Мәуеренахр билеушісі Әбусағит мирасқорларының талас-тартысына араласып, 1482 жылы Сайрамды, 1485 жылы Ташкентті басып алды.

1480 жылы дулат тайпасы жетекшілерінің бірі Әбубәкір мырза Дулати Қашқарияны Моғолстаннан бөліп алып, өз алдына тәуелсіз иелік етті. Сондай-ақ 1481 жылы Жүніс ханның баласы Сұлтан Ахмет әкесінен бөлініп, моғолдар мен қырғыздар ақсүйектерінің қолдауымен Қырғызстанда іс жүзінде тәуелсіз иеліктің негізін қалады. Ал Ташкентте Жүніс ханның иелігін Сұлтан Махмұд (1487-1508 жылдар билік еткен) мұраға алды. 1514 жылы Моғолстанның Шағатай әулетінен шыққан хандардың ұрпағы Сұлтан Саид хан Әмір Темір әулеті Заһриден Бабұрға арқа сүйеп, Әбубәкір мырза Дулатиден Қашқарияны тартып алды да, жаңа хандық құрды.

XVI ғасырдың басында Жүніс хан ұрпақтары арасындағы алауыздық пен ішкі феодалдық қырқыс Моғолстан хандығының біржолата ыдырауына әкеліп соқты. Нәтижесінде ежелден Жетісу мен Іле өңірін мекендеген үйсін, дулат, қаңлы, жалайыр және тағы басқа қазақ ру-тайпалары Жетісуда құрылған Қазақ хандығының құрамына бірікті.

Ноғай Ордасы

Алтын Орда ыдырап, Ақ Орданың әлсіреуі нәтижесіңде Қазақстанда бой көтерген мемлекеттік құрылымдардың бірі - Ноғай Ордасы еді. Ноғай Ордасы Алтын Ордадан XIII ғасырдың екінші жартысында бөлектене бастады. Бұл жағдай өмір Едіге тұсында 1396-1411 жылдары жалғасып, оның баласы Нұр ад-дының (1426-1440) кезінде аяқталды.

Ноғай Ордасындағы басты тайпа маңғыттар болды. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында маңғыттар Алтын Орданың уақытша басшысы түмен басы Ноғай иелігінің құрамына кіреді. Осыдан барып «Ноғай Ордасы» ұғымы пайда болған.

Ноғай Ордасы Еділ мен Жайық арасындағы созылып жатқан жалпаң дала мен құмды, таулы жерлерді мекендеді. Оның халқы солтүстік батыста - Қазанға, оңтүстік щығыста - Арал, Атырау өңірлерінің солтүстігіне, тіпті, Маңғыстау мен Хорезмге дейінгі жерлерде көшін-конып жүріп мекендеді. Сыр бойындағы қалалар мен қамалдардың да бірқатары осы Ноғай Ордасына қарады. Оның орталығы - Жайықтың төменгі сағасыңдағы Сарайшық қаласы.

Ноғай Ордасының негізін қалаушы Едіге болып саналады. Ол XIV ғасырдың соңы - XV ғасырдың басында 15 жыл Алтын Ордада бүкіл билікті өз қолынан шығармай, оны өзі тағайындаған хандар арқылы басқарды. «Беклер бегі» немесе «Ұлы өмір» атанған Едіге қөрші ұлыстардың өміріне де ықпал етіп отырған.

Едіге түрік тектес халықтардың тарихи зердесінде өшпес із қалдырды. «Ел камын жеген Едіге» — деп ардақтаған халық оның тұлғасын «Артыңан келіп қарасам, қаһардан пайда болғандай, алдынан келіп карасам, лапылдан пайда болғандай», - деп сүйсіне жырға қосты. Ол 1399 жылы Литва-Польша әскері мен ТевТон ордені рыцарьларының біріккен жасақтарына күйрете соққы берді. 1408 жылы Едіге орыс әскерлерін талқандап, Мәскеуге дейінгі жерлерді жеңісті жорықпен жүріп өтті. Оның есімі тарихи шежіре-жылнамалардың бәрінде де үлкен құрметпен аталады. Едіге Тоқтамыспен де егесіп соғысқан. Алтын Ордадағы феодалдық өзара қырқыс кезінде Ноғай ұлысын нығайтуға тырыскан жаулары Едігені 1419 жылы өлтіреді. Едіге өлгеннен кейін де Ноғай Ордасында бүкіл саяси билік пен экономикалық жағдай шын мәнінде оның ұрпағы - маңғыт әмірлерінің қолында болды. Мұнда Алтын Ордадан бөлектенген бірқатар иеліктерде Шынғыс әулетінен хан көтеру Едіге ұрпағының келісімінсіз қабылданбайтын дәстүр қалыптасты.

Ноғай Ордасы құрамына маңғыттармен катар Қоңырат, Найман, Арғын, Қаңлы, Алшын, Қыпшақ, Кенгерес, Қарлұқ, Алаша, Тама және баска ру тайпалары кірді. Олардың басшылары арасында билік пен жер үшін толассыз тартыстар үнемі орын алды. Өйткені Ноғай Ордасы да Алтын Ордадан кейін құрылған баска бірлестіктер сияқты біртұтас этникалық құрылым емес, көбінесе саяси құрылым негізінде ұйымдасқан хандық еді.

Қазақстан жеріндегі басқа да көшпелі мелекеттер сияқты, Ноғай Ордасының шекарасы тұрақты болмай, сыртқы жағдайларға байланысты өзгеріп отырды. XV ғасырдын екінші жартысында ноғайлар Жайықтың сол жағалауынан өтіп, «Көшпелі өзбектердің» өріс-қонысын басып ала бастайды. Бұл кезде Сырдария қалалары мен Орта Азияға шапқыншылық жасаудан қолы тимеген Әбілхайыр хан ноғайларға қарсылық көрсете алмады. Нәтижесінде ноғайлардың солтүстік-шығыстағы өріс-қоныстары Батыс Сібірге дейін жеткен, ал оңтүстік шығыста олар кейде Сырдария бойындағы Арал теңізі жағасында кешіп жүрген. Ноғай ру-тайпаларының билеушілері Уақас би, Мұса мырза, Жаңбыршы мырза және басқалары Әбілқайыр ханға Сырдария бойындағы қалаларды жаулап алуға көмектескен. Кейбір кезде ноғайлдар казақ хандығымен соғысса, енді бірде татуласып, олармен одақ құрып отырған.

ХІУ-ХҮ ғасырларда Ноғай Ордасында ерте феодалдық қатынастар калыптасқан. Әлеуметтік бай-феодал топтардың қатарында хандар мең мырзалар, сұлтандар мен билер, бектер болды. Олар Орда құрамындағы ұлыстарды, ру-тайпаларды басқарды. Барлық байлық, экономикалық маңызды мәселелер далалық ноғай аксүйектерінің қолдарына жинақталды. Мұндағы жер-су, жайылым жерлер сөз жүзінде рулық қауымдастықтың меншігі болып есептелгенімен, шын мәнінде қоныстар, мал өрістері, аң аулайтын жерлер бай топтардың иелігінде болды.

Ноғай Ордасында өкімет пен елді баскару ісі саяси ұйымдастырудың ұлыстық жүйесі негізінде қалыптасты. Шыңғыс тұқымынан шыққан хандар мен сұлтандарға Ордадағы екімет билігі, соның ішінде әскери, елшілік, әкімшілік т. б. билік түрлері мұра ретінде көшіп отырған. Орда бірнеше ұлыстарға бөлінген. Ұлыстың қарапайым қатардағы көшпелі малшылары мырзалармен, бай-ақсүйектермен бірге көшіп-конып отырған. Олар алым салық төлеп отыруға, соғыстар мен жорықтар кезінде мінетін атымен, қару-жарағын асынып келуге міндетті болды.

XVI ғасырда Ноғай Ордасы өздерінің солтүстіктегі көршісі Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық қатынастар және саяси байланыстар орнатады. Мұның өзі Ноғай Ордасы тарихын Еділ бойы мен Сібірдегі, сондай-ақ Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі басқа да керші мемлекеттер тарихымен тығыз байланыстырып қарауда үлкен маңызы бар. Ноғайлар тарихы, әсіресе, көшпелі өзбектер мен қазақтар тарихына ерекше жақын келеді. Өйткені Ембі мен Сырдария арасында көшіп жүрген ноғайлар қазақтармен ұдайы араласып-құраласып байланысып жатқан. Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығы халықтарының жақын туысқандығы туралы Ш. Ш. Уәлиханов өзінің шығармаларында әдейі атап көрсеткен. Ол алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібек тұсында достық қатынаста өмір сүрген ноғайлар мен қазақтарды «екі туысқан орда» деп атаған.

Ноғай Ордасында да сұлтандар мен ақсүйек-феодалдардың арасында хандық билік үшін талас-тартыс тоқтамай үнемі жүріп жатты. Осы алауыздық оның да түбіне жетті. ХҮ-ші ғасырдың бірінші жартысында Ноғай Ордасы ыдырап, оның орнына Қазан, Қырым, Астрахань хандықтары құрылды. Оның Қазақстан жеріндегі бір бөлігі қазақтардың Кіші жүзінің құрамына кірді.

Әбілхайыр хандығы

(«Көшпелі өзбектер мемлекеті»)

XIIIғасырдың ортасынан бастап Жошы ұлы Орда Ежен негізін қалаған Ақ Орданың батыс жағында Шыңғысханның тағы бір немересінің атымен Шайбан ханының үлесті жері даралана бастайды. Ол Боз орда деп те аталған. Тарихи деректердің көрсетуі бойынша, Шайбан бұл жерлерді Бату ханның батыстағы соғыстарына қатысқаны үшін алса керек. Шайбан ханның Батудан сыйлық ретінде алған үлесіне алғашқы кезде қосшы, найман, бұйрақ, қарлұқ. тайпалары кірген. Шайбани хан Орал бөктеріндегі Тобыл, Жайық, Ырғыз өзендерінің аралығындағы кен байтақ жерлерді жазғы жайлау қылса, Арал жағалауында, Шу, Сарысу, Сырдария бойларының төменгі ағыстарында қыстаған.

Шайбани тұқымдары Алтын Орда тағында ешуақытта билік етпеген жөне олар Батый хан ұрпақтарына үнемі бағынып отырған. Сөйтіп олар Ақ Орда хандары сиякты Алтын Орда тағы үшін жан аямай күреспеді, өздерінің материалдық және адам ресурстарын ысырап етпеді. Шайбанилер Әмір Темір мен оның мұрагерлерінің басқыншылық соғыстарына тойтарыс беруге де аз тартылды. Өйткені Әмір Темірді Шайбан ұрпақтары көшіп жүрген далалық аймақтардан гөрі бірінші кезекте Сырдария бойындағы бекініс-қалалар көбірек қызықтырды.

XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иелігіндегі ұлыстар мен ру-тайпалар Ақ Орда мемлекетінің құрамында болды. Мұнда Орда-Ежен мен Тоқа Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Дегенмен, осыған қарамастан Шайбани ұрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV ғасырдың 20-жылдарының аяғына карай Шыңғыс ұрпақтары мен көшпелі түрік шонжарларының қиян-кескі күресінің нәтижесінде билік Орда-Ежен мен Тоқа-Темір мұрагерлерінен Шайбан ұрпактарына ауысады. Оған Ақ Орданың әлсіреуі мен құлдырауы, оның соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды. Бұл кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси бірлестік нығайды. Олардың біріншісі - Жайықтан және оның батысына карай Еділге дейінгі жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал Жайықтың шығыс жағында Ырғыз, Елек, Торғай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілдің жоғарғы ағыстарына Шайбани ұрпақтары иеліктерін жүргізді. Олар: Аралдан солтүстікке карай Шайбани әулеті Жұмадық ханның ұлысы, Шайбани әулетінің екінші бір тұкымы Мұстафа хан Атбасарда, үшінші бір тұқымы Махмұд-Қожа Тобылда, маңғыт Кепек би мен Адабек Бүркіт Батыс Сібірдегі Тура өңірінде билік еткен. Жазба тарихи деректерде бұл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те аталған. Бұл ұлыстардың арасында жер үшін, билік үшін ешбір тоқтаусыз, қиян-кескі ұрыстар үнемі болып тұрған. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан ұрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы 17 жасар Әбілхайыр жеңіске жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмёнь) қаласында хан болып жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпаладардың 200-ге жуық ірі өкілдері қолдаған.

Әбілхайыр хандығы Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарының көптеген жерін қамтыды. Халқының құрамына Ақ Ордаға кірген түрік және түрік-тенген түрік-Монғол тайпалары жатты. Олардың бастылары: қыпшақ, найман, қият, маңғыт, қарлұқ, қоңырат, қаңлы, ұйылын, шыңбай, күрлеуіт және тағы басқалары. Бұл тайпалар тілі, шаруашылығы, мәдениеті және тұрмысы жағынан туыстас тайпалар. Сондықтан олар «өзбек» деген атпен саяси жағынан бірге аталған.

Шығыс Дешті-Қыпшақтың феодалдық бытыраңқы жерлерін біріктірген «Көшпелі өзбектер мемлекетінің» яғни Әбілхайыр хандығыньщ Қазақстан тарихында елеулі орны бар. Оның иелігі Ноғай Ордасының шығыс бетін, батыста –Жайыққа шығыста - Балқашқа дейінгі, оңтүстікте - Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысына, солтүстікте – Тобыл мен Ертістің орта ағысына дейінгі жерлерді қамтыды.

Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уакыт ішінде (1428-1468 жж.) елдің саяси жағдайында тұрақтылық пен тыныштық болмады. Оның қолынан билікті алу үшін күрескен түрлі топтар мен күрес жүргізуге тура келді. Жошы әулеті - оның ішінде Ибақ-хан, Береке-сұлтан, Ұрыс ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей тағы басқалары - Әбілхайырға үнемі қарсы шығып отырды. Сондықтан Шығыс Дешті Қыпшақтың аумағы саяси жағынан бытырыңқы болып қала берді: Бұғай Әбілхайыр ханның тоқтаусыз жүргізген соғыстары мен жорықтарының да үлкен әсері тиді. Әбілхайыр да хандық билікті өз қолына алған соң басқа хандық сияқты, елдегі үстемтап өкілдерін талабына сай қызмет етуге әрекет жасады. Осы мақсатта ол басқа елдерге жорық жасау, жаңа елдерді басып- алу, соғыс барысында қолға байлық түсіру, оны аксүйекті феодал арасында бөліске салу ісімен айналысты.

Әбілхайыр хан өзінің жаулаушылық әрекетін XV ғасырдың 30-шы жылдарынан бастайды. Ең әуелі ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұд Қожа ханды талқандайды. Жошы балаларының бірі Тоқы-Темірдің тұқымдары Махмұд ханмен Ахмед ханның иелігіндегі Арал, Сырдария жерлері үшін екі рет үпте болған шайқаста жеңіске жеттіп, Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанға жол ашады. Әбілхайыр Алтын Орданың әлсіреуін пайдаланып, Еділ бойындағы көптеген жерлерді басып алады. Өзінің орталығын Турадан Орда-Базарға көшіреді. 1430 жылы аз уақыт Хорезмді басып алып, Үргеніш қаласын тонайды. 1446 жылы Әбілхайыр өзіне қарсы болып жүрген күшті шонжарлардың бірі – Мұстафаханның әскерлерін талқандайды. Сол жылы Әбілхайыр хан Сырдария өзені мен Қаратау баурайындағы Созақ, Сығанақ, Аққорған, Үзкент қалаларын басып алып, Сығанақты өз хандығының астанасына айналдырды. Сырдария бойындағы қалаларды Әбілхайырдың бағындыруының үлкен саяси-экономикалық маңызы болды. Өйткені кәсіпшілік пен сауда орталықтары болып саналатын Сырдария қалалары Әбілхайыр хандығын нығайтуға айтарлықтай ықпал ететіні сөзсіз еді.
Қалалар көшпелі өзбек хандығының әмірлері мен сұлтандарына берілді. Созақ өзіне қарасты барлық жерлерімен Бақтияр сұлтаннан кейін оның баласы Әлеке сұлтанның иелігіне көшті, Үзгент - маңғыт Уақас би қол астына берілді. Ал Отырар, Ясы, Сайрам мен Сауран Темір әулетінің қарамағында калды.

Поиск по сайту: