Агульная характарыстыка. Гітлераўскі план вайны супраць Савецкага Саюза стаў выразным адлюстраваннем нацысцкай расава-ідэалагічнай дактрыны

Гітлераўскі план вайны супраць Савецкага Саюза стаў выразным адлюстраваннем нацысцкай расава-ідэалагічнай дактрыны, якая была накіравана на разгром СССР, знішчэнне носьбітаў камуністычнай ідэалогіі, заняволенне народаў СССР, вынішчэнне мірнага насельніцтва. 3 самага пачатку агрэсіі германскім войскам давялося зведаць на сабе моц супраціўлення Чырвонай Арміі. Асабовы састаў воінскіх часцей ад вышэйшых камандзіраў да радавых салдат дэманстраваў яскравыя прыклады гераізма. Нягледзячы на мужнасць і самаахвярнасць, з якімі вялі абарончыя баі часці Чырвонай Арміі, тэрыторыя Беларусі да канца лета была захоплена германскімі войскамі.

Акупацыя ворагам важных эканамічных раёнаў СССР абумовіла неабходнасць неадкладнага пераводу народнай гаспадаркі на ваенныя рэйкі. Савецкая краіна паступова пераўтварылася ў ваенны лагер. Мерапрыемствы савецкага кіраўніцтва былі накіраваны на мабілізацыю працоўных на адпор агрэсарам, якая праходзіла ў абставінах вялікага пытрыятычнага ўздыму. Гісторыя не ведае болын шырокага супраціўлення народа агрэсарам, чым масавая ўсенародная барацьба супраць германскіх рабаўнікоў, якая разгарнулася на акупіраванай тэрыторыі Беларусі.

За гады акупацыі Беларусь страціла палову свайто нацыянальнага багацця. Знішчэнне беларускага насельніцтва насіла мэтанакіраваны характар, будавалася на злачыннай чалавеканенавісніцкай расавай ідэалогіі. Германскае палітычнае кіраўніцтва на акупіраванай тэрыторыі Беларусі, абапіраючыся на жорсткую сілу, імкнулася стварыць умовы для найбольш эфектыўнага рабавання мясцовых рэсурсаў на карысць Германіі.

У ходзе бітвы пад Масквой савецкія войскі нанеслі буйнейшае паражэнне германскаму вермахту. Разгром войск агрэсара развеяў легеду аб непераможнасці германскай арміі, прывёў да краху гітлераўскі план "маланкавай вайны".

У пачатковы перыяд вайны была закладзена аснова для ўтварэння антыгітлераўскай кааліцыі, перш за ўсё паміж СССР, Англіяй і ЗША. Практычнае супрацоўніцтва краін у барацьбе супраць Германіі праводзілася ў рамках праграмы "ленд-лізу" — амерыканскіх паставак узбраенняў і ваенных матэрыялаў.

Тэма 5. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны

Вучэбныя задачы.

Даць маральна-палітычную ацэнку 4)фашысцкай дактрыне ''Дранг нах Остэн ".

Растлумачыць характар вайны савецкага народа супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

Абмяркаваць у ходзе дыскусіі, у чым заключаліся трыумф і трагедыя салдат і афіцэраў Чырвонай Арміі ў пачатковы перыяд вайны.

Даць ацэнку ваенна-стратэгічным і палітычным вынікам Маскоўскай бітвы.

Мэты фашысцкай Германіі ў вайне супрань Савецкага Саюза. Харакгар і асаблівасці ванны. Мэты і характар вайны супраць краіны Саветаў вынікалі з нацысцкай дактрыны, выкладзенай верхаводамі трэцяга рэйха ў сваіх працах, прамовах і выступленнях задоўга да нападу на СССР.

Зыходзячы з ідэі аб "націску на ўсход" (Вгап§ пасН Озіеп), Гітлер абгрунтаваў у свёй працы "Майн Кампф” ідэю пашырэння "жыццёвай прасторы" германскай нацыі за кошт далучэння ўсходніх тэрыторый. Гітлер адмаўляў славянскім народам у здольнасці ствараць уласныя дзяржавы. Ідэалагічным ворагам пад нумарам адзін у германскага нацыянал-сацыялізма з'яўляўся "савецкі яўрэйска-бальшавіцкі рэжым".

Захапіўшы еўрапенскія краіны, германскае ваенна-палітычнае кіраўніцтва прыступіла да распрацоўкі планаў нападу на СССР. Пачатак гэтаму быў пакладзены дырэктывай № 21, вядомай як план "Барабароса", падпісаны фюрэрам германскага трэцяга рэйха А.Гітлерам 18 снежня 1940 г. Стратэгічны план, дэталёва распрацаваны гітлераўскім ваенным камандаваннем на працягу наступнага паўгода, уяўляў сабой комплекс ваенных, палітычных і эканамічных мерапрыемстваў. У адпаведнасці з ім, прадугледжвалася ў ходзе кароткатэрміновай ваеннай кампаніі разграміць узброеныя сілы Савецкага Саюза. Галоўны ўдар германскія войскі нанасілі на [іоўнач ад Прыпяцкіх балот, дзе групе армій "Цэнтр''' ставаілася задача разбіць савецкія войскі ў Беларусі. Група армій "Поўнач" павінна была ліквідаваць часці Чырвонай Арміі ў Прыбалтыцы і захапіць Ленінград. Група армій "Поўдзень" нанасіла ўдар у напрамку на Кіеў з мэтай акружэння і ліквідацыі савецкіх войск на правым беразе Дняпра. Пры гэтым Птлер разлічваў на стратэгію "маланкавай вайны", якую лічыў адзіным э(})ектыўным сродкам забеспячэння поспеху ва ўсёй усходняй кампаніі. Прадугледжвалася, што рэшткі разбітых злучэнняў Чырвонай Амріі. не здолеюць аказаць сур'ёзнага супраціўлення. У ходзе аперацыі германскаму вермахту трэба было: у цэнтры — да 15 жніўня дасягнуць Масквы, на поўдні — авалодаць Данецкім басейнам, і да 1 кастрычніка — завяршыць аперацыю супраць СССР. Канчатковай мэтай плана "Барбароса" з'яўлялася стварэнне абарончага бар'ера супраць азіяцкай Расіі і выхад да зімы на рубеж Астрахань—Волга—Архангельск.

На нарадзе, праведзенай у Гітлера 16 ліпеня 1941 г., адзначалася: "'...В прннцнпе дело ндет о том, как сподручнее разделнть гагантскнй пнрог, чтобы мы во-первых, господствовалм, во-вторых, управлялн, в-третьнх, моглн эксплуатйровать.

...Железны.м пргшцнпом должно быть н оспіаваться во векгі веков:

ннкому^ кроме немца, носнть оружне не дозволено!

...Только немец может владеть оружнем, но отнюдь не славяннн, не чех, не казак, не украннец!

...На вновь прнобретенных восточных областей мы должны сделать для себя райскнй сад. Онн для нас жнзненно важны...

...Фюрер подчеркнвает, что террнторней Германнн должна стать вся Прнбалтнка. То же самое относйтся й к Крыму.

...Фннны хотят заполучнть Восточную Карелню, но ввнду нмеюшегося там большого нйкелевого месторождення Кольскнй полуостров должен отойтн к Германнн.

...На район Ленннграда предьявляюг свон прнтязання фннны. Фюрер хочет сначала сровнять Ленннірад с землей, а уже потом передать его фнннам,

...Огромное пространство надо усмнрыть как можно быстрее: эпюго лучше всего можно добнться расстрелом каждого, кто посмеет поглядеть на немца косо.

...Жнтелн должны знать: каждый, кто не работает на немцев, будет расстрелян н за любой проступок внновный будет наказан".

Паводле нацысцкіх ідэй, заваяваныя тэрыторыі СССР падлягалі нямецкай каланізацыі. У адпаведнасці з спецыяльным планам "Ост" прадугледжвалася: высяленне 2/3 насельніцва за Урал на працягу 30 гадоў (у тым ліку, 75% з Беларусі), 10—-15 % падлягалі анямечанню, астатняя частка

насельніцтва — вынішчэнню. Пакінутаму мясцоваму насельніцтву адводзілася адзіная роля — быць таннай рабочай сілай. Для рэалізацыі плана ў рэйху было створана асобнае міністэрства па пытаннях усходніх тэрыторый на чале з А.Розенбергам.

Часткай планаў з'яўлялася "гаспадарчае выкарыстанне СССР у інтарэсах эканомікі Германіі". За выкананне гэтых задач адказвала спецыяльная арганізацыя пад кодавай назвай "Ольдэнбург", якая з пачаткам вайны дзейнічала як эканамічны штаб Ост. Галоўныя мэты і задачы германскай эканамічнай палітыкі ў СССР былі адлюстраваны ў спецыяльных "дырэктывах" ці ў так званай "Зялёнай папцы". За тыдзень да пачатку вайны з СССР у ваенна-эканамічным ведамстве рэйхсмаршала Г.Герынга былі выдадзены "Дырэктывы па вядзенні гаспадаркі на новазанятых усходніх тэрыторыях". 3 іх вынікала, што выключнае значэнне для далейшага вядзення вайны будзе мець неадкладная 1 поўная эксплуатацыя захопленых абласцей у інтарэсах ваеннай эканомікі Германіі, у асаблівасці ў вобласці харчавання і нафтавай галіны

Увогуле ж, за гітлераўскімі планамі вайны на ўсходзе выразна праяўлялася нацысцкая дактрына расава-ідэалагічнай вайны, якая была накіравана на разгром Савецкага Саюза і знішчэнне носьбітаў камуністычнай ідэалогіі. Яшчэ задоўга да пачатку вайны з СССР кіраўнікі нацысцкай Германіі на чале з Гітлерам распрацавалі варя'цкую праграму заняволення народаў СССР. Патаемна былі распрацаваны планы не толькі ваенных аперацый, але і планы вынішчэння мірнага насельніцтва.

Такім чынам, характар вайны з боку нацысцкай Германіі прадвызначаўся: па-першае, агрэсіўным нападам германскага вермахта на СССР; па-другое, захопам "жыццёвай прасторы на Усходзе"; па-трэцяе, планаваннем вайны супраць СССР з мэтай палітычнага панавання, ідэалагічнага і расавага генацыду ў дачыненні да савецкага насельніцтва; па-чацвёртае, арыентацыяй на вынішчэнне камісараў і камуністычнай інтэлігенцыі; па-пятае, расавай і ідэалагічнай барацьбой супраць яўрэяў; па-шостае, масавым забойствам савецкіх ваеннапалонных; па-сёмае, вядзеннемГітлерам супраць СССР "жудаснай захопніцкай, прыгнятальніцкай і вынішчальнай вайны".

3 боку СССР вайна насіла справядлівы, вызваленчы характар за будучыню савецкай краіны, за права на самастойнае існаванне яе народаў. Таму ў выступленні, з якім І.В.Сталін звярнуўся па радыё 3 ліпеня да грамадзян СССР, быў вызначаны характар вайны з Германіяй — "Айчыннай вайны ўсяго савецкага народа супраць нямецка-фашысцкіх войск".

Напад Германіі на СССР. Прыгранічныя баі ў Беларусі. На досвітку 22 чэрвеня 1941 г. (у нядзелю) Германія без аб'яўлення вайны напала на Краіну Саветаў. На працягу ўсёй заходняй мяжы ад Баранцава да Чорнага мора пачалося наступленне германскага вермахта — вайсковых часцей ўзброеных сіл нацыянал-сацыялітычнай Германіі і войск саюзнікаў.

Да пачатку вайны Германія цалкам адмабілізавала свае ўзброеныя сілы. У чэрвені 1941 г. у склад германскага вермахта ўваходзіла 214 дывізій, з якіх 152 дывізіі і 2 брыгады былі сканцэнтраваны на ўсходзе— супраць СССР. Акрамя нямецкіх ваенных злучэнняў каля граніц Савецкага Саюза было разгорнута 29 дывізій і 16 брыгад саюзнікаў Германіі — Фінляндыі, Венгрыі, Італіі і Румыніі. Усе злучэнні адпавядалі штатнаму раскладу ваеннага часу. Да напааду на СССР былі створаны аператыўныя групоўкі з 190 дывізій. Агульная калькасць асабовага складу каля граніц Савецкага Саюза складала 5,5 млн. чалавек.

Савецкі Саюз да чэрвеня 1941 г. меў 303 дывізіі і 22 брыгады, з якіх 166 дывізій і 9 брыгад знаходзілася ў заходніх ваенных акругах (звыш 54%). Агульная штатная колькасць узброеных сіл СССР напярэдадні вайны была больш за 5,2 млн. чалавек, з якіх у заходніх ваенных акругах было дыслацыравана — 2,9 млн. чалавек.

На 22 чэрвеня 1941 г. у паласе Заходняй асобай ваеннай акругі (ЗахАВА) было сканцэнтравана даволі вялікая групоўка войск Германіі і СССР.

3 выяўленых у апошні час архіўных дакументаў вядома, што стратэгічная канцэнтрацыя германскіх войск на мяжы з СССР пачалася ўвосень 1940 і працягвалася да чэрвеня 1941 г. Савецкае ваенна-палітычнае кіраўніцтва разглядала гэты факт у якасці абгрунтаванай прычыны для распрацоўкі адэкватнана плана, які б уключаў аператыўныя дзеянні ў выпадку агрэсіі з боку Германіі. Так, у адпаведнасці з "Планам стратэгічнага разгортвання Узброеных Сіл Савецкага Саюза", падрыхтаванага наркомам абароны СССР і начальнікам Генштаба Чырвонай Арміі не раней за 15 мая 1941 г. на выпадак вайны з Германіяй і яе саюзнікамі, адзначалася: каб прадухіліць раптоўны ўдар і разграміць нямецкую армію неабходна ні ў якім разе не даваць ініцыятывы дзеянняў германскаму камандаванню, а апярэдзіць праціўніка ў разгортванні і атакаваць германскую армію у той момант, калі яна будзе знаходзіцца ў стадыі разгортвання і не паспее яшчэ арганізаваць фронт і ўзаемадзеянне радоў войск. Улічваючы, што Германія ў бягучы час трымае сваю армію адмабілізаванай, з разгорнутымі тыламі, яна мае маг-чымасць апярэдзіць нас у разгортванні і нанесці раптоўны ўдар."...Бліжэйшая задача — разграміць германскую армію на ўсход ад р. Вісла і на Кракаўскім напрамку, выйсці на р.р. Пароў, Вісла і авалодаць раенам Катовіцэ..." Такім чынам, Чырвоная Армія пачынае наступальныя дзеянні з фронта Чыжоў, Матовіско сіламі 152 дывізій супраць 100 дывізій германскіх. На астатніх участках дзяржграніцы прадугледжваецца актыўная абарона.

Прыгрятічныя баі v Беларусі. Першымі, хто на дзяржаўнай мяжы СССР прыняў удар перадавых часцей германскага вермахта, былі пагранічнікі. Яны вымушаны былі самастойна прымаць рашэнні аб абароне дзяржаўнай мяжы, паколькі дырэктыва аб прывядзенні войск у баявую гатоўнасць паступіла з наркамата абароны камандуючаму войскамі Заходняй асобай ваеннай акругі генералу Дз.Р.Паўлаву толькі за 2 гадзіны 15 хвілін да пачатку вайны. Паводле загаду, войскам неабходна было "употай заняць агнявыя кропкі ўмацаваных раёнаў на дзяржаўнай мяжы". Аднак дырэктыўныя ўказанні засталіся практычна невыкананымі ў сувязі з іх запозненым паступленнем у вайсковыя часці.

3 самага пачатку агрэсіі супраць СССР германскім войскам давялося зведаць на сабе моц супраціўлення Чырвонай Арміі. Асабовы састаў воімскіх часцей ад камандзіра да салдата дэманстраваў яскравыя прыклады гераізма. Пагранічнікі разам з асобнымі часцямі Чырвонай Арміі стойка абаранялі заходнія рубяжы. Прыкладам упартасці пры вядзенні баёў, высокай самааданасці і самаахвяравання, гераізму пагранічнікаў з'яўляецца абарона Брэсцкай крэпасці; 11-дзённая абарона 13-й пагранзаставы Уладзімір-Валынскага пагранатрада; баі аб'яднанай групы пад камандаваннем ст. лейтэнанта М.Ф.Кайманава пагранзастаў Кіпранмякскай пагранатрада Карэла-Фінскай пагранакругі, якая на працягу 19 сутак трымала абарону дзяржаўнай граніцы і інш.

3 моманту пачатку вайны на подступах да Гродна разгарнуліся жорткія баі з нямецкімі захопнікамі. 3 раёна Сувалак (сувалкаўскі выступ) наступалі злучэнні германскай 9-й палявой і 3-й танкавай груп з групы армій "Цэнтр", якія асноўны ўдар нанасілі на поўначы ад Гродна (на стыку савецкіх 11-й і 3 -й армій). Пры гэтым мужна змагаліся з ворагам воіны часцей 3-й арміі пад камандаваннем генерал-лейтэнанта В.І.Кузняцова і пагранічнікі 86-га Аўгустоўскага пагранатрада (начальнік — маёр Г.К.Задорны). 22 чэрвеня 1941 г. на паўночным захадзе ад Гродна 3-я пагранзастава пад камандаваннем начальніка заставы лейтэнанта В.М.Усава 10 гадзін адбівала атакі болыпых сіл праціўніка; каял в. Галавенчыцы байцы 1 -й пагранзаставы на чале з малодшым лейтэнантам А.М.Сівачовым 11 гадзін вялі бой, знішчыліі 60 гітлераўцаў і 3 танкі; каля в. Драгунь 5 варожых атак адбілі пагранічнікі 4-й заставы на чале з лейтэнантам Ф.П.Кірычэнка; амаль усе пагранічнікі загінулі ў баях.

Велічны подзвіг здзейснілі абаронцы легендарнай Брэсцкай крэпасці, якая невялікім гарнізонам у 3,5—4 тыс. савецкіх воінаў першага дня вайны была пераўтворана у непрыступную Цытадэль. Праціўнік ставіў за мэту, выкарыстаць раптоўнасць нападу, захапіць Цытадэль, потым іншыя ўмацаванні і прымусіць савецкі гарнізон да капітуляцыі. Перадавыя часці 45-й германскай дывізіі спрабавалі з ходу авалодаць крэпасцю (паводле плана германскага камандавання гэта трэба было зрабіць да 12 гадзін дня 22 чэрвеня 1941 г.).

На працягу першага дня абаронцы Цытадэлі адбілі 8 жорсткіх атак пяхоты ворага. Баі ў крэпасці прынялі зацяжны характар, што парушала планы праціўніка. Амаль адначасова баі разгарнуліся на тэрыторыі ўсіх трох умацаванняў — Кобрынскім, Валынскім і Цярэспальскім. Абаронцаў узначалілі камандзіры і палітработнікі, у асобных выпадках — радавыя байцы, у тым ліку: капітан І.М.Зубачоў, палкавы камісар Я.М.Фамін, маёр П.М.Гаўрылаў, лейтэнант А.М.Кіжааватаў, палітрукі П.П.Кашкароў, С.С.Скрыпнік, сержант Т.Г. Грабянюк і інш. Яны здолелі згуртаваць сілы абаронцаў і стварыць з іх баявыя групы і атрады.

Акружаныя з усіх бакоў ворагам, ва ўмовах вострага недахопу боепрыпасаў, прадуктаў харчавання, медыкаментаў і вады савецкія воіны не толькі адбівалі атакі праціўніка, які 10-цікратна пераўзыходзіў іх па колькасці, але і рабілі вызакі з крэпасці, наносілі ўдары па захопніках. Асобныя групы абаронцаў працягвалі супраціўляцца да сярэдзіны ліпеня, пра што сведчаць надпісы на сценах казематаў, напрыклад: "Я паміраю, але не здаюся. Бывай, Радзіма. 20.УІІ.41 г." За подзвігі, здзейсненыя абаронцамі крэпасці над Бугам, многія з яе ўдзельнікаў затым былі ўдастоены ўрадавых узнагарод. Камандзіру 44 палка 42-й стралковай дывізіі П.М.Гаўрылаву і начальніку 9-й пагранзаставы А.М.Кіжаватаву прысвоена (пасмяротна) званне Героя Савецкага Саюза. Указам Прэзыдыума ВС СССР ад 8.5.1965 г. Брэсцкай крэпасці прысвоена ганаровае званне "Крэпасць-герой".

Арганізацыя абароны краіны. У першы дзень вайны Савецкі ўрад звярнуўся да народа з заклікам "забяспечыць перамогу над ворагам" шляхам арганізацыі належнай абароны. 22—23 чэрвеня на тэрыторыі ўсіх пагранічных рэспублік уводзіцца ваеннае палажэнне.

Асновай перабудовы ўсяго жыцця краіны на ваенны лад з'явілася дырэктыва ЦК ВКП (б) і СНК СССР ад 29 чэрвеня 1941 г., у- якой патрабавалася умацаваць тыл Чырвонай Арміі і падпарадкаваць усю дзейнасць выключна інтарэсам фронта. Асабліва важнае значэнне ў справе цэнтралізацыі дзяржаўнага і ваеннага кіраўніцтва ў краіне мела стварэнне 30 чэрвеня Дзяржаўнага камітэта абароны (ДКА) на чале з Старшыней СНК СССР І.В.Сталіным. Камітэт валодаў усёй паўнатой улады ў краіне. У гады вайны Камітэт накіроўваў дзейнасць усіх ведамстваў і ўстаноў на максімальнае выкарыстанне матэрыяльных, духоўных і ваенных магчымасцей краіны для дасягнення перамогі над ворагам. Для непасрэднага кіраўніцтва узброенай барацьбой на франтах была створана Стаўка Галоўнага Камандавання, якая 10 ліпеня была пераўтворана ў Стаўку Вярхоўнага Камандавання пад старшынствам Сталіна. Сталін прызначаецца наркомам абароны і Вярхоўным Галоўнакамандуючым Узброенымі сіламі СССР. 16 ліпеня 1941 г. у Чыровонай Арміі аднаўляецца інстытут ваенных камісараў — "прадстаўнікоў партыі і ўрада ў войсках'", а ў ротах і батальёнах уводзіліся пасады палітрукоў.

У першы дзень вайны да грамадзян СССР па радыё звярнуўся намеснік старшыні СНК В.М.Молатаў: "Эта война навязана нам не германскнм народом, не германскнмн рабочнмн, крестьянамн п ннтеллнгенцней, страдання которых мы хорошо поннмаем, а клнконі кровожадных фашнстскнх правнтелей Германнн, поработавшнх французов, чехов, поляков, сербов, Норвегаю, Бельгню, Данню, Голландню, Грецню й другне народы...Не первый раз нашему народу прнходнтся нметь дело с нападаюшнм, зазнавшнмся врагом. -В свое время на поход Наполеона в Россню наш народ ответнл Отечественной войной. й Наполеон потерпел пораженне, прншел к своему краху. То же будет н с зазнавіішмся Гнтлером, обьявнвшнм новый поход протав нашей страны. Красная Армня н весь наш народ вновь тюведут гюбедоносную отечественную войну за Роднну, за честь.за свободу... Правнтельство прнзывает вас, граждане н гражданкн Советского Союза, еше теснее сплотнть свон ряды вокрут нашей славной большевнс'гской партйй, вокруг нашего Советского правнтельства, вокруг нашего велнкого вождя товарніда Сталнна. Наше дело правое. Враг будет разбнт.Победа будет за намн."

На другі дзень вайны 23 чэрвеня 1941 г. была створана Стаўка Галоўнага Камандавання на чале з народным камісарам абароны С.К.Цімашэнка. Толькі на 12-ы дзень пасля пачатку вайны савецкі народ пачуў па радыё незвычайнае і па форме і па зместу выступленне старшыні ДКА І.В. Сталіна, у якім ён звяртаўся да "таварышаў, грамадзян, братоў і сясцер, байцоў арміі і флота" згуртавацца перад таварам смяротнай небяспекі, мабілізаваць усе сілы на разгром агрэсара. У выступленні Сталіна прагучала горкае пытанне: "Как могло случыться, что наша славная Красная Армгія сдала фашгістскнм войскам ряд нашііх городов ц. районов? Неужелы немецко-фашпстскые войска в самом деле являются непобедцмымы войскамн, как об этом трубят неустанно фашіістскые хвастлывые пропаганднсты? "

Створаная ва ўмовах ваеннага часу дзяржаўная сістэма кіравання пачала рэагаваць на ўзнікшую пагрозу ў адпаведным ёй духу і традыцыях, якія ўяўлялі сабой спалучэнне надзвычайных мабідізацыйных, рэпрэсіўных і палітычных мер. Узмацняецца тэндэнцыя да цэнтралізацыі, да канцэнтрацыі ўлады ў руках С'галіна. Усе г'рамадзяне краіны, усе партыйныя, савецкія, камсамольскія і ваенныя органы абавязаны безагаворачна выконваць рашэнні і распараджэнні ДКА. У гады вайны ДКА пераўтварыўся ў галоўны кіруючы ііітаб, які накіроўваў высілкі ўсіх ведамстваў і устаноў на выкарыстанне матэрыялыіых, духоўных і ваенных магчымасцей краіны для дасягнення перамогі над ворагам: вырашаў пытанні пераводу эканомікі на ваенны лад, праводзіў мабілізацыі людскіх рэсурсаў краіны для патрэб фронта і народнай гаспадаркі, вёў падрыхтоўку рэзерваў і кадраў для Узброеных Сіл і прамысловасці, а таксама — арганізоўваў эвакуацыю прамысловасці, перавод прадпрыемстваў у вызваленые Чырвонай Арміяй раёны і аднаўленне разбуранай вайной народнай гаспадракі ў заходніх абласцях краікы. ДКА быў скасаваны Указам ПрэзідыумаВС СССР 4 верасня 1945 г.

3 першых дзён у краіне пачалі праводзіцца мерапрыемствы па мабілізацыі прызыўных узростаў насельніцтва ў дзеючую армію. У першую чаргу прызываліся ваеннаабавязаныя, тыя хто знаходзіліся ў запасе, і на іх аснове ствараліся новыя ваенныя фарміраванні. У адпаведнасці з Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 22 чэрвеня, мабілізацыі падлягалі ваеннаабавязаныя мужчыны 1905—18 гг. нараджэння. Мабілізацыя праходзіла ў абставінах вялікага пытрыятычнага ўздыму. Масавым была падача заяў аб добраахвотным уступленні ў рады Узброеных Сіл СССР. На працягу аднаго тыдня ва Узброеныя Сілы было мабілізавана 5,3 млн. чалавек. Да 1 снежня 1941 г. дзеючая армія папоўнілася 291 дывізіяй і 94 брыгадамі. За гады вайны ў армію было прызвана больш за 20 млн. чалавек.

Формай масавага патрыятычнага руху савецкага народа ў гады вайны сталі знішчальныя батальёны.Ужо 24 чэрвеня 1941 г. СНК СССР прымае пастановы аб стварэнні на дабраахвотных пачатках у прыфрантавой паласе знішчальных батальёнаў для барацьбы з дыверсійнымі і дэсантнымі групамі праціўніка. Да канца ліпеня ў СССР было арганізавана 1755 такіх батальёнаў агульнай колькасцю звыш 328 тыс. чалавек. Усяго за гада вайны ў іх знаходзілася каля 400 тыс. чалавек. На Беларусі фарміраванне знішчальных батальёгаў пачалося ў выніку аб'яднання рабочых атрадаў і груп самаабароны, створаных у першыя гадзіны вайны мясцовымі партыйнымі органамі. Да 15 ліпеня 1941 г. у рэспубліцы было створана з добраахвотнікаў 78 знішчальных батальёнаў (больш за 13 тыс. чалавек) і 300 груп самаабароны (27 тыс. чалавек). Знішчальныя батальёны ўдзельнічалі ў абарончых баях, ліквіавалі групы прыціўніка, якія паррваліся ў савецкітыл, змагаліся з дыверсантамі і паветранымі дэсантамі ворага, рабілі на дарогах завалы, "воўчыя ямы", ліквідавалі вынікі налётаў варожай авіяцыі, ратавалі матэрыялльгыя і културныя каштоўнасці, праводдзілі палітработу сярод насельнгіцтва, з'яўляліся папаўненнем Чырвонай Арміі.

Адной з форм масавага патрыятычнага руху савецкага народа, яго непасрэднага ўдзелу ў вайне супраць германскіх захопнікаў было народнае апалчэнне. У кароткі час у яго запісалася да 1 млн чалавек. Было створана каля 60 дывізій народнага апалчэння, з якіх 37 у той ці іншы час бралі ўдзел у баявых дзеяннях. Аднак масавы рух апалчэння ва ўмовах баявых дзеянняў не было адназначнай з'явай. 3 аднаго боку, бузумоўна, яно з'яўляася адлюстраваннем патрыятычнага пад'ёму насельніцтва. У той жа час дрэнна ўзброеныя і абучаныя апалчэнчаскія дывізіі ў баях неслі вялікія страты. Істотны ўрон нананосіўся і народнай гаспардцы, паколькі ад вытворчасці аддрываліся вялізная колькасць рабочых рук. Невыпадкова, што па меры зніжэння напружання на франтах, кіраўніцтва краіны ўсё радзей звярталася да набору апалчэння ці пераўтварала яго ў рэгулярныя часці.

Задачай велізарнага дзяржаўнага значэння стала эвакуацыя — комплекс надзвычайных мерапрыемстваў па перабудове народнай гаспадаркі на ваенны лад, а таксама разгортванні ў савецкім тыле галін ваенна-прамысловай базы краіны Ваенная агрэсія Германіі супраць СССР паставіла народную гаспадарку краіны ў надзвычай складаныя ўмовы. Страта эканамічнага патэнцыяла на захадзе краіны, прывяла да пераўтварэння Урала, Заходняй Сібіры і Сярэдняй Азіі ў асноўную базу ваеннай эканомікі СССР. Сюды за ліпень—снежань 1941 г. былі эвакуіравана 2 593 прамысловыя прадпрыемствы, у тым ліку 1 523 буйныя. 3 тэрыторыі Беларусі ва ўсходнія раёны краіны было адпраўлена абсталяванне і кадры 124 буйных прамысловых прадпрыемтваў саюзнага і рэспубліканскага падпарадкавання і 14 прамысловых арцелей.

Ва ўсходнія раёны СССР было эвакуіравана каля 1,5 млн. жыхароў Беларусі. Раёнамі размяшчэння беларускай прамысловасці сталі Паволжа (47 заводаў і фабрык), Урал (35), сярэдння паласа РСФСР (28), Зах. Сібір (8) і інш. Большая частка з перабазіраваных на ўсход заводаў і фабрык да канца 1941 г. наладзіла выпуск абароннай прадукцыі. Аднак ваенныя разбурэнні, страта значнай часткі эканамічнага патэнцыялу, цяжкасці пераводу на ваенныя рэйкі прывялі спачатку да таго, што ў СССР у другой палове 1941 г. адбылося крытычнае падзенне аб'ёмаў прамысловай вытворчасці.

Толькі ў сярэдзіне 1942 г. у СССР быў завершаны пераход гаспадаркі на ваенны лад. У параўнані з 1940 г. валавая прадукцыя індустрыі вырасла: у Паволжы — у 3,1 разы, Заходняй Сібіры — у 2,4 разы, Усходняй Сібіры — у 1,4.разы, у Сярэдняй Азіі і Казахстане — у 1,2 раза. У агульнасаюзнай вытворчасці нафты, вугалю, чыгуну, сталі і інш. важнейшых відаў прамысловай прадукцыі Доля ўсходніх раёнаў СССР (уключаючы Паволжа) звыш 50 і да 100%.

Акупацыя важных эканамічных раёнаў, дзе да вайны пражывала 40 % насельніцва, выраблялася 33 % валавай прадукцыі ўсёй прамысловасці, а таксама штогод пастаўлялася 38 % зерня, 60 % свіней і 38 % буйной рагатай жывёлы, ставіла перад кіраўніцтвам СССР задачу па неадкладным пераводзе народнай гаспадаркі на ваенныя рэйкі. Першым дакументам, накіраваным на перавод народнай гаспадаркі СССР на ваенный лад, стаў Указ "Аб ваенным палажэнні", прыняты Прэзідыумам ВС СССР 22 чэрвеня 1941 г. Адпаведна дакументу, у краіне ўводзілася абавязковая працоўнуюя павіннасць, устанаўліваўся надзвычайны распарадак работы для дзяржаўных ўстаноў, прамысловых і гандлёвых арганізацый, а таксама ваенныя нормы выдачы насельніцтву прамысловых тавараў і прадуктаў харчавання. Паводле Указа "Аб рэжыме рабочага часу рабочых і служачых у ваенны час" ад 26 чэрвеня 1941 г. ўводзіліся звышурочныя работы.

30 чэрвеня 1941 г. ЦК ВКП (б) і СНК СССР прымаюць мабілізацыйны народнагаспадарчы план на III квартал 1941 г.: намячалася ў самыя кароткія тэрміны пачаць мабілізацыю матэрыяльных і працоўных рэсурсаў краіны для забеспячэння патрэб ваеннай абароны. План прадугледжваў тэрміновую эвакуацыю насельніцтва, устаноў, прамысловых прадпрыемстваў і маёмасці з раёнаў, якім пагражала германская акупацыя. Апрача ўсяго дакументам зацвярджаўся- кардынальны перавод народнай гаспадаркі краіны на ваенны лад. Аднак гэты паварот не ўдалося здзейсніць у дастатковай меры па прычыне таго, што ў першыя месяцы вайны краіна панесла велізарныя матэрыяльныя і людскія страты.

Такім чынам, большасць мерапрыемстваў, распачатых савецкім кіраўніцтвам у сувязі з вайной, былі накіраваны на ўзмацненне цэнтралізацыі ўлады, умацаванне дысцыпліны і рэпрэсіўных мер, мабілізацыі працоўных на адпор агрэсарам. Між тым краіна адгукнулася на нападзенне ўсеагульным пытрыятычным пад'ёмам і паступова пераўтварылася ў ваенны лагер.

Баявыя дзеянні на тэрыторыі БССР летам 1941 г.Першыя дні вайны на савецка-германскім фронце былі адначаны буйнымі поспехамі вермахта. Асабліва неспыряльна для Чырвона Арміі складвалася абстаноўка ў Беларусі. Нямецкая група армій "Цэнтр" пад камандаваннем фельдмаршала фон Бока нанесла скрушальны ўдар па войсках Заходняга фронту, у выніку чаго спачатку ў раёне Беластока, а потым Мінска ў акружэнне патрапіла вялікая кольксць часцей Чырвонай Арміі. Як паведамлялася ў зводцы германскага камандавання, у выніку ліквідаыі гэтых двух акружаных груповак ў палон патрапіла 328 898 чалавек, захоплена 3332 танкі, 1809 гармат і інш.

Наступленне супраць параўнальна нешматлікіх савецкіх войск на тэрыторыі Прыбалтыкі вялі група армій "Поўнач" пад камандаваннем фельдмаршала фон Лееба. 30 чэрвеня была захоплена Рыга і германскія войскі ўварваліся на тэрыторыю Эстоніі. Аднак акружыць і ліквідаваць часці Чырвона Арміі ў Прыбалтыцы немцы не ўдалося.

Групе армій "Поўдзень" (камандуючы — фельдмаршал фон Рунштэдт) супрацьстаяла найболып моцная групоўка савецкіх войск, паколькі Сталін, у выпадку вайны, чакаў менавіта на поўдні галоўны ўдар. Упартыя абарончыя баі разгарнуліся ў раёне Перамышля, Равы-Рускай, Дубно, Луцка і Роўна. Між тым злучэнні Чырвонай Арміі пад націскам праціўніка вымушаны былі адыходзіць на ўсход, прапрымаючы адчайныя контратакі.

3 першых гадзін рэалізацыі плана "маланкавай вайны" нямецкая група армій "Цэнтр" пад камандаваненм фельдмаршала фон Бока ненесла скрышальны ўдар па войсках ЗахАВА. На Маскоўскім стратэгічным напрамку толькі ў першым эшалоне наступала 28 дывізій вермахта. Часці Чырвонай Арміі мужна і гераічна вялі кровапралітныя няспынныя баі з захопнікамі на беларускай зямлі. Савецкае камандаванне рабіла дзейсныя захады для ўмацавання фронту абароны на Заходняй Дзвіне і Дняпры.

Жорсткія баі ў канцы чэрвеня разгарнуліся ў Мінскім умацаваным раёне. Стойка ўтрымлівалі свае пазіцыі войскі 64, 100, 108, 161-й стралковых дывізій. На блізкіх подступах да горада абарону супраць значна большых сіл ворага трымала 100-я ордэна Леніна дывізія пад камандаваннем генерал-маёра І.Н. Русіянава.

Выключна напружанамі былі баі на рубяжы ракі Бярэзіна — у раёне Барысава і Бабруйска. Каля Барысава савецкія войскі нанеслі моцны ўдар па ворагу: за тры дні баёў вораг страціў каля 70 танкаў і звыш 2 тыс. салдат і афіцэраў. Але 1 ліпеня танкавыя і матарызаваныя часці праціўніка прарваліся на ўсходні бераг Бярэзіны. На працягу 11 сутак няспынных баёў савецкія воіны 1-й Маскоўскай мотасралковай дывізіі на рубяжах рэк Нача, Бобр, Адраў, у баях за гарады Барысаў, Крупкі, Талачын і іншыя населеныя пункты знясільвалі праціўніка на Аршанскім напрамку. Былі сарваны планы праціўніка сходу фарсіраваць раку Бярэзіна ў раёне Бабруйска. Тут толькі ў адным з баёў было падбіта 20 варожых танкаў.

Надзвычай упартымі былі баі на рабяжы Дняпра, асабліва ў раёне Магілёва. 27 чэрвеня камандаванне 61-га стралковага корпуса разам з партыйнымі і савецкімі органамі распрацавалі план абароны Магілёва: быў намечаны шэраг спецыяльных мерапрыемстваў па ўмацаванні абароны горада і пераўтварэнні яго ў моцны абарончы рубеж. На абарончых работах вакол горада з 26 чэрвеня да 10 ліпеня штодзённа працавала ад 30 да 40 тыс. гараджан і жыхароў навакольных вёсак. За кароткі тэрмін быў выкапаны процітанкавы роў больш як на 25 км, пабудаваны бліндажы, дзоты, траншэі і эскарпы, пастаўлены мінныя проціпяхотныя і процітанкавыя палі, на некаторых вуліцах — барыкады, у асобных дамах абсталяваны артылерыйскія і кулямётныя агнявыя кропкі, у сценах прабіты байніцы. На прадпрыемствах, ва ўстановах і навучальных установах фарміраваліся атрады Магілёўскага народнага апалчэння. У адпаведнасці з планам непасрэдная абаона горада ўскладалася на 172-ю старлковую дывізію (камандзір — генерал-маёр М.Ц.Раманаў) з прыдадзенымі ёй часцямі і асобнымі падраздзяленнямі. На заходнім беразе Дняпра, перактыўшы шашу Магілёў—Бабруйск і Магілёў— Мінск, абарону ажжыццяўлялі 388-ы (палкоўнік С.Ф.Куцепаў) і 514-ы (падпалкоўнік С.А.Боніч), на ўсходнім беразе Дняпра, прыкрываючы левы фланг і тыл дывізііі, — 747-ы (падпалкоўнік А.В.Шчаглоў) стралковыя палкі.

Гераічная абарона Магілёва — адна з самых яскравых старонак гісторыі Вялікай Айчыннай вайны 1941 г. Савецкія войскі на працягу 23 дзён бязлітаснымі баямі скавалі буйныя сілы ворага ў перыяд Смаленскай бітвы 1941 г., сталі магутнай перашкодай на шляху правага крыла групы армій "Цэнтр" і нанаслі вялікія страты ўдарным сілам праціўніка.

Прыклады мужнасці барацьбы паказвалі многія савецкія лётчыкі. Ужо ў 4.15 агрэсары пазнаёміліся з магчымымі метадамі вядзення паветранага бою. Малодшы лейтэнант Д.В.Кокараў з 124-га знішчальнага авіяцыйнага палка пасля таго як скончыліся боепрыпасы. тараніў на МіГ-3 германскі двухматорны М88. Лётчыкі А.С.Данілаў, С.М.Гудзімаў, П.С.Рабцаў таранілі варожыя самалёты. За 8 гадзін з пачатку вайны шляхам таранаў было знішчана 15 нямецкіх самалётаў. У першыя гады вайны таран нярэдка выкарыстоўваўся савецкімі лётчыкамі ў якасці апошняга сродку боя і яго роля ў баях на Усходнім фронце, у першую чаргу як маральнага фактара, была даволі высокай. Як сведчаць крыніцы, страх загінуць у сутыкненні з

савецкім самалётам дастаўляў шмат непрыемнасцей нават германскім паветраным асам, якія імкнуліся не збліжацца ў паветраным баі з рускімі. Нярэдка савецкія знішчальнікі, застаўшыся без боепрыпасаў, правадзілі ілжывыя таранныя атакі і рассейвалі баявыя парадкі варожых бамбардыроўшчыкаў.

Трагізм абарончых аперацый вынікаў з велізарных людскіх страт, якія несла Чырвоная Армія ў абарончых аперацыях у 1941 г. Сярэднесутачныя страты на беларускай зямлі ў перыяд з 22 чэрвеня да 9 ліпеня 1941 г. складалі 23 210 чалавек. Так, за 18 сутак абарончай аперацыі ў Беларусі войскі Заходняга фронта панеслі страты агульнай колькасцю 417 790 чалавек. Усяго за 6 месяцаў 1941 г. страты савецкіх войск склалі 4 473 800 чалавек.

Акрамя таго вялікая колькасць савецкіх салдат і афіцэраў патрапілі ў германскі палон: у "катлах" пад Беластокам, Гродна і Мінскам — 300 тыс. чалавек, пад Віцебскам, Оршай, Магілёвам і Гомелем — 450 тыс. чалавек, пад Смаленскам — 180 тыс.чалавек, пад Чарнігавам — 100 тыс.чалавек, Бранскам і Вязьмай — 663 тыс. чалавек. Па нямецкіх звестках, па стану на лістапад 1941 г. было ўзята у палон 3725 тыс. савецкіх ваеннаслужачых.

Нягледзячы на мужнасць і гераізм, з якімі вялі абарончыя баі часці Чырвонай Арміі, тэрыторыя Беларусі да канца лета была захоплена германскімі войскамі. Толькі за першыя месяцы вайны на савецка-германскім фронце Чырвоная Арміі страціла да 1,5 млн. забітымі, параненымі і палоннымі. За гэты час толькі ў Беларусі група армій "Цэнтр" згубіла забітымі і параненымі 150 тыс. чалавек.

Да ліку непасрэдных прычын, якія прывялі да адступлення часцей Чырвонай Арміі ў першыя тыдні вайны, неабходна аднесці: знешнія — Германія раней за СССР перайшла на вытворчасць баявой тэхнікі; трэці рэйх захапіў узбраенні больш за 200 дзівізій, разгромленых ці капіталяваўшых армій краін Еўропы; вермахт меў двухгадовы вопыт вайны і пераўзыходзіў Чырвоную Армію ў прафесійнай падрыхтоўцы; і ўнутраныя — неаб-грунтаваныя рэпрэсіі супраць кіруючых кадраў Чырвонай Арміі, і народнай гаспадаркі і ваеннай эканомікі СССР; грубыя пралікі вышэйшага ваенна-палітычнага кіраўніцтва СССР у тэрмінах верагоднага пачатку вайны і вызначэнні стратэгічнага напрамку галоўнага ўдара праціўніка; адсутнасць у каманднага і радавого састава Чырвонай Арміі неабходнага баявога вопыту, іх слабая ваенна-тактычная падрыхтоўка з арыентацірам выключна на вядзенне войскамі Чырвонай Арміі наступальных, уліку аб'ектыўных фактараў вайны, баявых аперацый

3 першых дзён вайны разгарнулася дзейнасць першых партызанскіх атрадаў. Адным з першых партызанскіх фарміраванняў, створаных 24— 26 чэрвеня 1941 г. на акупаванай тэрыторыі Беларусі, быў партызанскі атрад пад камандаваннем В.З.Каржа, які налічваў каля 60 чалавек і дзейнічаў у раёне Пінска. 26 чэрвеня на тэрыторыі Кастрычніцкага раёна Палескай вобласці быў створаны атрад "Чырвоны Кастрычнік", кіраўнікі якога — Ц.П.Бумажкоў і Ф.ІПаўлоўскі сталі першымі партызанамі — Героямі Савецкага Саюза. У ліпені 1941 г. у Суражскім раёне пад кіраўніцтвам М.П.Шмырова быў створаны партызанскі атрад, які ўвайшоў у склад 1-й Беларускай партызанскай брыгады. За ліпень — верасень 1941 г. у цэнтралізаваным параддку было сфарміравана звыш 430 партызанскіх атрадаў і арганізацыйных груп, у якіх налічвалася больш за 8300 чалавек. Апрача таго ў ддругой палове года самастойна ўзнікла каля 60 атрадаў і груп.

У другой палове 1941 г. сваёй актыўнасцю вызначыліся таксама атрады і групы, на чале яякіх стаялі: М. П. Ганчароў (Беласточчына), М. М. Бяляўскі (Тураўскі раён), I. С. Федасеенка (Гомельскі раён), I. А. Яраш (Барысаўскі раён), I. 3. Ізох (Клічаўскі раён), У. I. Нічыпаровіч, В. Т. Варанянскі, Р. М. Сталяроў — на Міншчыне і інш.

Маскоўская бітва. У кастрычніку і лістападзе 1941 г. складваецца крайне напружаная сітуацыя на маскоўскім напрамку, дзе група армій "Цэнтр" 2 кастрычніка пачынае аперацыю "Тайфун". У гэты дзень А. Гітлер аддае загад германскім войскам на Усходнім фронце: *'Полный велнчайшего

беспокойства о суіцествованнн н будуіцем нашего народа, я решнл 22 нюня обратнться к вам, чтобы в последннй момент предотвратнть угрозу агресснн, нсходяшую от протнвннка. Кремлёвскне властн — сейчас мы это знаем — намеревалнсь уннчтожшпь не то.іько Германшо, но п всю Европу. Товартну. за это время вы узналн две веіцн. Первое, этот протнвннк вооружплся бо такон степены, что это превзоінло саліые серьёзчые опа-сення. Второе. Бог бы.і мылосерден к нашему народу ы ко всему евро-пейскому мііру — еслн бы этот варварскгій ераг двннул десяткы тысяч сво-ых танков до того, как мы двішулы своіА'. Вся Европа была бы потеряна..."

Праз тыдзень германскае вярхоўнае камандаванне паведамляла аб паспяховым развіцці наступлення: подступе 4-й танкавай арміі Клюге да Мажайска, арміі Гудэрыяна — да Тулы, танкавай арміі Гота — да Калініна (зараз Цвер), а таксама аб ліквідацыі Вяземскага катла, узяцці ў палон 663 тыс. часавек, захопе 1242 танкаў і 5412 гармат.

10 кастрычніка з рэшткаў Заходняга і Рэзервнага франтоў быў створаны новы Заходні фронт, задачай якога з'яўлялася абарона бліжэйшых подступаў да Масквы. Камандуючым фронтаў быў прызначаны генерал арміі Г.К.Жукаў. Калі праціўнік у другой палове кастрычніка ўзнаўляе наступленне на гэтым участку, яму зноў трэба было прарываць суцэльную лінію абароны. Немцы настойліва рваліся да Масквы. 3 20 кастрычніка Масква была аб'яўлена на асадным становішчы. Горад быў умацаваны супрацьтанкавымі "яжамі", надалбамі, барыкадамі. Сотні тысяч масквічоў бралі ўдзел ва ўзвядзенні умацаванняў. Большасць маскоўскіх заводаў не спынялі работу, а цалкам перайшла на выпуск ваеннай прадукцыі. Тэрмінова фарміраваліся новыя дывізіі апалчэнцаў, якія адразу ішлі на фронт.

Ужо ў канцы кастрычніка ў аперацыі "Тайфун" адбыўся збой. Сярод прычын такога становішча, паводле слоў генерала вермахта Г.Блюментрыта, была "руская ваенная сіла". "На працягу апошніх тыдняў супраціўлене праціўніка ўзмацнілася, — адзначаў генерал, — і напружанне баёў з кожным днём узрастала". У канцы кастрычніка — пачатку лістапада наступленне немцаў на Маскву захлынулася на ўсіх напрамках. 7 лістапада на Чырвонай плошчы прайшоў парад часцей Чырвонай Арміі, якія адразу з парада ішлі на фронт. У сваім выступленні на парадзе І.Сталін звярнуўся да яго ўдзельнікаў з наступнымі словамі: '"...На вас смотрнт весь мнр, как на снлу, способную уннчтожнть грабнтельскне полчнода немецкнх захватчнков. На вас смотрят порабошённые народы Европы, подпавшне под іп'о немецкйх захватчмков, как на свонх освободптелей. Велнкая освободнтельная мнссня выпала на вашу долю. Вудьте же достойнымн этой мнссіш! Война, которую вы ведёте, есть война освободнтельная, война справедлнвая. Пусть вдохновляет вас в этон войне мужественный образ наіннх велнкнх предков — Александра Невского, Дш'пітрня Донского, Кузьмы Мынпна, Дш-штрня Пожарского, Александра Суворова, Мцхаііла Кутузова' Пусть осеннт вас победоносное знамя велнкого Леннна!"

15 лістапада германскае камандаванне пачынае другое наступленне на Маскву. Надзвычай жорсткае супраціўленне сустрэў праціўнік у раёне Валакаламска. 16 лістапада было адзначана подзвігам 28 герояў-панфілаўцаў 316-й стралкован дывізіі пад камандваннем генерал-маёра І.В.Панфілава. У час танкавай атакі праціўніка каля раз'езда Дубасекава (на ўсход ад Валакаламска) прагучалі словы малодшага палітрука 4-й роты В.Г.Клачкова, які звярнуўся да байцоў са словамі: "Вялікая Расія, але адступаць няма куды. За намі — Масква!"

Апошняя спроба захапіць Маскву была зроблена германскім камандаваннем у пачатку снежня 1941 г. Аднак і гэта наступленне, як і два папярдніх, праваліся. Сапраўдным сюрпырзам для германскага камандавання стало тое, што Чырвоная Армія сама перайшла ў наступленне. Гэта азначала, што гітлераўская стратэгія бліцкрыга пацярпела пад Масквой поўны крах. Толькі з 16 лістапада да 5 снежня германскія вермахт страціў пад Масквой звыш 155 тыс.чалавек забітымі і параненымі, каял 800 танкаў, 300 гармат і да 1500 самалётаў. Узніклі ўмовы для пераходу савецкіх войск у контрнаступленне і разгрома ворага пад Масквой.

5—6 снежня 1941 г. пачалося контрнаступленне савецкіх войск пад Масквой. Да пачатку студзеня 1942 г. савецекія войскі прасунуліся на захад на 100—250 км. Былі вызвалены ад захопнікаў Маскоўская і Тульская вобласці Такім чынам, контрнаступленне савецкіх войск, пачатак якому быў пакладзены пад Масквой у снежні 1941 г., перайшло ў агульнае наступленне і працягвалася да красавіка 1942 г. па ўсім фронце. Яно паклала пачатак вызваленню савецкай зямлі ад германскіх захопнікаў. За гэты час вораг быў дакінуты на захад ад Масквы на 350—400 км, было вызвалена 11 тыс. невеленых пунктаў, у тым ліку звыш 60 гарадоў; разгромлена да 50 дывізій ворага. Пад Масквой Узброеныя Сілы СССР нанеслі буйнейшае паражэнне германскаму вермахту. Гэта бітва паклала пачатак павароту ў баявых дзеяннях і аказала вялікі ўплыў на ўвесь далейшы ход вайны. Разгром войск гермаснкага верахта пад Масквой развеяў легеду аб непераможнасці германскай арміі, прывёў да краху ваенную дактрыну "маланкавай вайны" і гітлераўскага плана "Барабароса"

У час Маскоўскай бітвы адбылася падзея, якая аказала велізарнае ўздзеянне на ход другой сусветнай вайны. 7 снежня 1941 г. Японія нанесла скрышальны ўдар па амерыканскай ваенна-марской базе Пёрл-Харбор на Гавайскіх астравах. 3 паслання, з якім на наступны дзень да Кангрэса звярнуўся прэзідэнт ЗША Ф.Рузвельта, вынікала: "з нядзелі 7 снежня 1941 г., г.зн. з моманту нічым не справакаванага і злачыннага нападзення Японіі, Злучаныя Штаты і Японская імперыя знаходзяцца ў стане вайны". Гэта азначала, што Злучаныя Штаты Амерыкі станавіліся прамым удзельнікам узброенай барацьбы ў другой сусветанй вайне. 8 снежня Англія таксама аб'явіла вайну Японіі. 11 снежня Германія і Італія аб'явілі вайну ЗША.

Пачатак стварэння антыгітлераўскай кааліцыі. Першыя прапановы аб ваенна-эканамічнай падтрымцы Савецкай краіны ў барацьбе супраць

гітлераўскага фашысцкага рэжыма прагучалі 22 і 23 чэрвеня 1941 г., калі ў Вялікабрытаніі і ЗША ад імя ўрадаў былі зроблены заявы аб аказанні СССР і савецкаму народу ваенна-эканамічнай дапамогіі.

Аснова для ўтварэння антыгітлераўскай кааліцыі была закладзена 14 жніўня 1941 г., калі прэзідэнт ЗША Ф.Рузвельт і брытанскі прэм''ер-міністр У.Чэрчыль на борце ваеннага карабля ў Паўночнай Атлантыцы падпісалі міжнародна-прававую дэкларацыю, вядомую як '''Атлантычная хартыя". 24 верасня да яе далучылася 10 краін, у тым ліку СССР.

Пытанне аб адкрыцці другога фронта і пачатку сумеснай антыгітлераўскай барацьбы ў Еўропе ставілася савецкім кіраўніцтвам з першых дзён вайны. Напрыканцы верасня — пачатку кастрычніка ў Маскве адкрылася канферэнцыя з удзелам СССР, Англіі і ЗША. На ёй абмяркоўваліся праблемы практычнага супрацоўніцтва краін у барацьбе супраць Германіі. У выніку быў падпісаны пратакол аб пастаўках у СССР узбраенняў і ваенных матэрыялаў у абмен на савецкую сыравіну. Дапамога праводзілася ў рамках праграмы "ленд-лізу" — амерыканскай дапамогі краінам, якія ваююць супраць "нацысцкай тыраніі''. "Ленд-ліз" (англ. Іепгі-Іеазе — даваць у заём, здаваць у арэнду) — праграма перадачы ўрадам ЗША у форме заёму ці арэнды ваеннай тэхнікі, зброі, амуніцыі, стратэгічнай сыравіны, харчавання, розных тавараў і паслуг краінам — сатознікам па антыгітлераўскай кааліцыі ў гады другой сусветнай вайны.

У перыяд Маскоўскай бітвы адбыліся важныя міжнародныя падзеі. якія аказалі велізарнае ўздзеянне на ход другой сусветнай вайны. 7 снежня 1941 г. Японія нанесла скрашальны ўдар па амерыканскай ваенна-марской базе Перл-Харбар на Гавайскіх астравах. На наступны дзень ЗША і Англія аб'явілі вайну Японіі. 11 снежня Германя і Італія абявілі вайну ЗША. Такім чынам, Злучаныя Штатаы Амерынкі сталі прамым удзельнікам узброенай барацьбы з Германіяй і прыхільнікі баявога супрацоўніцтва з СССР.

1 студзеня 1942 г. прадстаўнікі 26 дзяржаў падпісалі ў Вашынгтоне дэ-кларацыю аб сумеснай барацьбе супраць агрэсара. Гэта азначала, што Гер-манія, Італія, Японія і іх сатэліты атрымалі супраць сябе кааліцыю дзяржаў, якія ўзялі на сябе абавязацельствы па супрацоўніцтву ў вайне да перамогі.

Шлях да перамогі ыад нацысцкай Германіяй асноўныя ўдзелі^нікі кааліцыі бачылі па-рознаму. Англійскі ваенныя будавалі свае планы ў адпаведнасці са "стратэгіяй непрамых дзеянняў". г.зн. спачатку неабходна знясіліць праціўніка на пабочыных напрамках, блакадай, бамбардзііроўкай і толькі пасля гэтага нанесці рашаючыя ўдары. Іншую пазіцыю. занялі амерыканскія ваенныя стратэгі, якіх падтрымліваў амерыканскі прэзідэнт Рузвельт. Яны лічылі, што дасягнуць перамогі над Германіяй можна толькі шляхам адкрыцця другога фронта і ўварвання англа-амерыканскіх войск на Еўрапейскі кантынент з Брытанскіх астравоў.

Працуем з гістарычнай інфармацыяй 1. Якія пачуцці перажывалі савецкія грамадзяне, пачуўшы па радыё 22 чэрвеня 1941 г. выступленне В.М.Молатава? 2. Вызначце, ці з'яўляюцца пытанні. зададзеныя Сталіным у выступленні па радыё 3 ліпеня 1941 года, рытарычнымі. Адкажыце на гэтыя пытанні. 3. Растлумачце зварот Сталіна на парадзе часцей Чырвонай Арміі 7 лістапада.1941 г.на Чырвонай плошчы да вобразаў вялікіх продкаў. 4. Ці з'яўляецца крывадушным змес'г загада А. Птлера германскім войскам на Усходнім фронце ад 2 кастрычніка 1941 г.? Свій адказ растлумачце.

Поиск по сайту: