Агульная характарыстыка

Ужо ў Старажытным Рыме назоўнiк actus разумелі як «дзеянне, акт, учынак». Тэрмiн «акт» у значэннi «дакумент» паходзiць, верагодна, ад формулы actum est («здзейснена»), якая ўжывалася ў заключнай частцы старажытнарымскiх дакументаў. У беларускай прававой лексiцы тэрмiн «акт» стаў шырока ўжывацца толькi з XVIII ст. У сучаснай гiстарычнай лiтаратуры тэрмiн «актавыя матэрыялы» ўжываецца ў шырокiм i вузкiм сэнсе слова. У шырокiм – гэта ўсе дакументы ўвогуле (найчасцей – у дачыненнi да заканадаўчых дакументаў). Такое разуменне тэрмiна «акт» у большай ступенi з'яўляецца прымальным для таго перыяду развiцця (найперш па гiсторыi манархiчных дзяржаў), калі размежавання памiж заканадаўчай i выканаўчай уладай не iснавала. У вузкiм значэнні: акты гiстарычныя – гэта дакументы, у якiх у форме пэўных юрыдычных нормаў зафiксаваны эканамiчныя цi палiтычныя здзелкi, дагаворы памiж прыватнымi асобамi, прыватнымi (юрыдычнымi цi фiзiчнымi) асобамi i дзяржавай. Менавiта апошняга вызначэння прытрымлiваецца аўтар вядомага падручнiка па актаваму крынiцазнаўству (дыпламатыцы)
С. М. Каштанаў[xix]. У далейшым будзем разглядаць тэрмiн «актавыя матэрыялы» ў яго вузкiм значэннi.

2.2. Вiды актаў

Класiфiкацыя актавых матэрыялаў вельмi складаная. Гэта вызначаецца як велiзарнай колькасцю iх разнавiднасцей (вядома не менш як 150), так i шматбаковасцю кожнага акта, цесным перапляценнем у актах самых розных аспектаў эканамiчнай, сацыяльнай i палiтычнай гiсторыi. Магчыма, таму класiфiкацыi паводле тэматыка-храналагiчнага (С. М. Каштанаў) i сацыяльна-прававога (А. В. Мураўёў) прынцыпу не замацавалiся ў крынiцазнаўчай практыцы. Найбольш устойлiвым застаецца падзел усiх актаў на публiчнаправавыя (урадавага паходжання) i прыватнаправавыя (заключаныя памiж прыватнымi асобамi). Пры гэтым адны акты маюць канстуiтыўны, пасведчаны характар (змяшчаюць пэўныя прававыя нормы). Яны з'яўляюцца падставай для прызнання пэўных праваадносiн здзейсненымi i не патрабуюць дадатковага пацвярджэння. Пасведчанымi з'яўляюцца ўсе публiчнаправавыя акты.

Другая частка актаў мае характар паведамленняў, г. зн. складаецца для паведамлення («памяцi») аб здзейсненых праваадносiнах (здзелцы). Апошнi вiд актаў патрабуе ўказання часу, абставiн заключанай здзелкi i прысутных пры гэтым сведак, якiя пры неабходнасцi могуць пацвердзiць рэальнасць таго, што адбылося. Так, артыкул 1 раздзела 7 Статута 1588 г. патрабаваў, каб пагадненнi пра нерухомую маёмасць заключалiся ў пiсьмовай форме ў прысутнасцi сведак i заносiлiся ў актавыя кнiгi. Калi ж у актавым пратаколе акта не знаходзiлi, то ён прызнаваўся падробным (несапраўдным).

Актавы фармуляр

Кожны асобны акт складаецца з граматычна закончаных сказаў, раздзеленых пры публiкацыi кропкай («формул», цi «клаўзул»). Уся сума формул акта называецца фармулярам.

У развiтым вiдзе ўсе акты маюць тры асноўныя часткi: 1) пачатковы пратакол, дзе ёсць прысвячэнне Богу (iнвакацыя), указанне, ад каго зыходзiць акт, цi iмёны ўдзельнiкаў здзелкi, вызначаюцца асобы, якiм адрасуецца дакумент (iнскрыпцыя), ёсць прывiтанне (салютацыя);
2) асноўную частку, якая ўключае прэамбулу (з аб'яўленнем вышэйшай мэты складання акта), вызначэнне сутнасцi справы, забарону пад пагрозай божай кары цi штрафа парушаць распараджэнне (пагадненне), пасведчанне аб замацаваннi дакумента подпiсам i г. д.; 3) канчатковы пратакол (яго канцылярыя), дзе ёсць формулы аб тым, калi i кiм напiсаны акт, пазначаны сведкi заключанай здзелкi (у паведамленых актах). Подпiсы i пячаткi прымыкаюць непасрэдна да канчатковага пратакола.

Азначаны «развiты» паводле фармуляра акт на практыцы меў свае асаблiвасцi i адрозненнi ў залежнасцi ад часу i абставiн яго складання; нават асобныя экземпляры аднаго i таго ж акта часам не супадалi. Таму
С. М. Каштанаў называе гэтую агульную схему фармуляра ўмоўнай, вызначаючы ў ступенi паглыблення ў спецыфiку актаў яшчэ такiя фармуляры, як абстрактны (асобныя разнавiднасцi актаў), канкрэтны (вызначэнне новых груп у межах кожнай разнавiднасцi) i iндывiдуальны. Апошнi з'яўляецца фармулярам асобна ўзятага тэксту.

Адзiн з пачынальнiкаў расiйскага крынiцазнаўства В. В. Ключэўскi пiсаў: «Формулы ў актах ствараюцца з першых прыватных выпадкаў, якiя ўдалося абагульнiць у канцылярыях. Утварыўшыся раз i назаўсёды, формулы ўстанаўлiвалiся ў актах пэўнага вiду i з-за некаторага кансерватызму канцылярый, прасцей гаворачы, з-за iх непаваротлiвасцi, жывуць цэлыя стагоддзi. Мiж тым жыццёвая практыка, адносiны змяняюцца». Выдатны гiсторык трапна зауважыў тую акалiчнасць, што фармуляры актаў могуць адставаць ад жыцця i не ўлiчваць гэтага нельга. Аднак дадзенае палажэнне нельга i абсалютызаваць. Практыка часам уплывала на фармуляр акта, i яго структура ўсё больш ускладнялася. Побач з устойлiвымi выразамi-штампамi з'яўлялiся апiсаннi, якiя ўзнiклi з-за неабходнасцi ахарактарызаваць паняццi, што раней не сустракалiся ў тэкстах. Таму пры аналiзе акта адным з важнейшых яго элементаў з'яўляецца параўнанне: вызначэнне тыповых i выпадковых формул, якое дазваляе акрэслiць месца кожнага акта ў пэўным прававым працэсе.

Другое патрабаванне пры вывучэннi фармуляра акта – вывучэнне ўсяго комплексу яго клаўзул (формул). Аналiзуючы дагавор 1371 г. памiж маскоўскiм i лiтоўскiм вялiкiмi князямi, Л. У. Чарапнiн заўважыў, што ён «адрознiваецца непаслядоўнасцю. Пачатак дакумента як быццам гаворыць ад iмя лiтоўскага князя Альгерда, а ў далейшым ад iмя маскоўскiх прадстаўнiкоў». Гэтае назiранне прымусiла аўтара больш уважлiва прааналiзаваць умовы заключэння дагавора. Выявiлася, што на перамовы ў Маскву лiтоўскiя паслы з'явiлiся са сваiм праектам. Аднак маскоўскi ўрад вылучыў сустрэчныя патрабаваннi. Складзены ў вынiку перагавораў адзiн тэкст захаваў сляды прапаноў абодвух бакоў.

2.4. Этапы развiцця актавых матэрыялаў

Поиск по сайту: