Билет №24

1.Абиотикалық фактор

Абиотикалык факторлар – температура, жарык, ауанын ылгалдылыгы, су, жер бетинин бедери, топырак курамы, т.б. органикалык емес ортанын организмге асер етуi. Абиотикалык факторларга ар турли организм табиги сурыптау натижесинде турлише бейимделеди. Осимдик пен жануарлардын ыстыкка, суыкка, ауанын ылгалдылыгына, кысымына, судын ар турли терендигине, химиялык курамына, агысына карай бейимделуи, кейбир жануарлардын кыскы, жазгы уйкыга жатуы, тиршилигин кешки н/е ертенги уакытта откизуи – осы абиотикалык факторлардын асерине байланысты.

1. Синэкология (Бірлестіктер) экологиясы және экология салалары

Синэкология (грек т. syn – бiрге) – эр турге жататын осiмдiктер, жануарлар мен микроорганизмдердiн популяцияларынын ассоциацияларын (биоценоздар), олардын калыптасу жолдары мен коршаган ортамен озара эсерiн зерттейтiн экологиянын I болiмi. Жеке гылыми багыт ретiнде синэкология 1910 жылы Халыкаралык ботаникалык конгрессте болiнiп шыкты. «Синэкология» угымын гылымга енгiзген швейцар ботанигi К. Шретер болып есептеледi.

Эр турдiн понуляцияларынын макрожуйелерге бiрiгуiнен – бiрлестiктер немесе биоценоздар тузiледi.

Биоценоз (грек т. bios-омiр, koinos-жалпы ортак) – коршаган ортанын бiрдей жагдайында бiрге тiршiлiк ететiн осiмдiктер, жануарлар мен микроорганизмдер популяцияларынын жиынтыгы. «Биоценоз» угымын 1877 жылы немiс зоологы К..Мебиус усынды.

Ешкандай биоценоз қоршаган ортадан тәуелсiз, не одан тыс оздiгiнен дами алмайды. Нэтижесiнде жеке болiктерiнiн курделi озара әсерлерi калыптаскан, тiрi жэне олi комноненттерiнiн жиынтыгынан туратын белгiлi бiр комллекстер тузiледi.

Белгiлi бiр дэрежеде бiртектi жагдайлармен си- iiатталатын, агзалардын белгiлi бiр бiрлестiгiмен (биоценоз) коныстандырылган кенiстiк — биотоп (грек т. topos-орын) деп аталады. Егер биотопты бионеноз омiр суретiн орын ретiнде сипаттасак, онда бионенозды белгiлi бiр накты биотопка тэн, тарихи калыптаскан агзалар комплексi деп карастыруга болады.

Кез келген биоценоз биотоппен бiрiгiп, одан да жогары денгейдегi биологиялык жуйе – биогеоценозды тузедi. «Биогеоценоз» угымын 1940 жылы В.Н. Сукачев усынган. ВЛ. Сукачев биогеоценозга мынадай аныктама берген – «жер бетiнiн белгiлi бiр болiгiнде табиги жагдайлары бiртектi (атмосфера, тау жыныстары, осiмдiктер, жануарлар элемi, микроорганизмдер дуниесi, топырак жэне гидрологиялык жагдайлар) бiрлестiк, ол озiн курайтын комноненттердiн озара эсерлесу ерекшелiктерiмен, белгiлi бiр зат жэне энергия алмасуымен, баска да табигат кубылыстарымен, iшкi карама-кайшылыкты бiртутастыкпен сииатталатын, унемi козгалыста, дамуда болатын жиынтык».

«Биогеоценоз» угымы шет елдерде кенiнен таралган. 1935 жылы А. Тенсли усынган «Экожуйе» угымына жакын. Экожуйе – зат, энергия жэне акпараттар алмасу нэтижесiнде бiртутас ретiнде тiршiлiк ететiн кез келген озара эрекеттесушi тiрi агзалар мен коршаган орта жагдайларынын жиынтыгы.

Агзалар экологисясы – Аутэкология (грекше autos – озiм жэне экология). Биологиялык жуйе ретiнде аутэкология жекеленген тiрi агзаны — жануар, осiмдiк немесе микроорганизм, онын коршаган ортамен озара карым-катынасын зерттейдi. Коршаган ортага бул агзаны коршап жаткан, онын куйi мен тiршiлiк кызметiне тiкелей не жанама эсер ететiн нэрсенiн барлыгы жатады. Аутоэкология ен алгаш рет экологиянын жеке саласы ретiнде III Халыкаралык ботаникалык конгресте (1910) кабылданды. Тiрi агзага эсер ететiн ортанын элементтерiн экологиялык факторлар деп атайды. Экологиялык фактор дегенiмiз – агза бейiмделушiлiк реакциялар, не адаптациялар аркылы жауап беретiн коршаган ортанын кез келген элементi немесе жагдайы. Кез келген агзага коршаган ортада коптеген экологиялык факторлар эсер етедi. Дэстурлi жiктеу бойынша оларды: абиотикалык, биотикалык жэне антропогендiк деп боледi.

Абиотикалык факторлар – бул тiрi агзага әсер ететiн коршаган орта жагдайларынын комiплексi (температура, кысым, ылгалдылык, атмосферанын тенiз жэне тущы судын, тонырактын курамы жэне т.б.).

Биотикалык факторлар бул бiр агзалардын тiршiлiк эрекетiнiн баскаларына тигiзетiн эсерi (бэсекелестiк, жырткыштык жэне т.б.).

Антропогендiк факторлар – адам кызметiнiн коршаган ортага тигiзетiн эсерiнiн жиынтыгы (зиянды заттардын атмосферага шыгарылуы, топырак кабатынын бузылуы жэне т.б.).

Популяциялар экологиясы – Демэкология – турдiн жекелеген окiлдерiнiн курылымы мен динамикасын зерттейдi. Популяцияларга осу, даму, унемi озгерiп отыратын жагдайда тiршiлiгiн сактауга кабiлеттiлiк тэн. Ягни популяциялардын белгiлi бiр генетикалык жэне экологиялык сииаттамасы болады.

«Пояуляция» терминiн гылымга алгаш 1903 ж. В.Иогансен енгiздi. Экологияда популяция (лат.populos-халык, тургындар) дегенiмiз — бiр-бiрiмен озара карым-катынаста болатын жэне бiр территорияда бiрiгiп тiршiлiк ететiн бiр турге жататын даралар тобы.

С.С.Шварцтын берген аныктамасы бойынша популяция - бул коршаган ортанын унемi озгерiп отыратын жагдайында санын туракты устап туруга кажеттi жагдайлармен камтамасыз етiлген белгiлi бiр турдiн агзаларынын элементарлык тобы

Популяциянын сандык корсеткiштерi стамикалык жэне динамикалык деп болiнедi. Статикалык корсеткiштер популяциянын осы мезеттегi жагдайын сипаттайды жэне мыналардан куралады:

- саны - популяциядагы жекелеген турлер саны;

- тыгыздыгы - жекелеген турлер саны немесе бiрлiк ауданга не бiрлiк колемге келетiн популяциянын биомассасы;

- курылым корсеткiштерi - жыныстык жэне жастык курамы;

- кенiстiктiк-этологиялыц курылымы - ареал аумагындагы турлердiн таралу сипаты (бiркелкi, бiркелкi емес, кездейсок).

Динамикалык корсеткiштерi белгiлi бiр уакыт iшiндегi популяция iшiнде болып жаткан процестi корсетедi:

- кобеюi - туылу аркылы белгiлi бiр уакыт аралыгындагы жана жеке турлер саны;

- популяциянын осу жылдагмдыгы — бiрлiк уакыттагы попудяциянын кобею каркындыгы. Популяциянын осу жылдамдыгы он, терiс, нолдiк болуы мумкiн. Бул корсеткiш кобеюдiн, олiмнiн жэне орын ауыстырудын корсеткiштерiне байланысты.

- олу корсеткiшi - бiрлiк уакыттагы популяциянын жеке турлерiнiн азаю саны.

Популяцияга эсер ететiн экологиялык факторлар: биотикалык, абиотикалык ээне антропогендiк.

2. Атмосфералық ауада шығарымдардың таралуы

Атмосферадагы эртурлi зиянды заттар табиги ж/е антропогендiк коректену козiнен туындайды. Табиги коректену козiнен туындайтын заттар мыналар: балкымалы, вулкандык ж/е космостык турлi тустi шандар, жазыктык, ормандардагы орттен пайда болатын газлар ж-е тутiндер, осiмдiктер, жануарлар ж/е микробиологиялык тургыдагы эртурлi азык тулiктер.

Антропогендiк к/коздерi ондiрiстiн дамуына байл/ты букiл Менделеев таблицасындагы элементтердi оз iшiне камтиды.ол оз кезегiнде ауыр ж/е аз кездесетiн металмен, синтет/к косылыстармен, радиоактивтiк, концерогендiк, бактерологиялык ж/е тб заттармен ауаны ластайды. Сонын iшiнде жылу энергетикасы 27-%,курылыс-8%, кара металлургия -24%, тустi мет-10,5%, химия-1,5%, мунай-16%, автоколiк-13%. Атмосф-ны ластаушы газдар iшiнде комiр кышкылы-45%, кукiрт кыш-18%, азоти кыш-10%, комiрсутегiсi-15%,ондiрiстiк шандар-12% курайды.

3. Тұрақты дамуға көшу өлшемдеріне талдау және болжам жасау

Адамзат өзінің тез өсіп келе жатқан сұраммдары мен биосфераның оны оны қамтамасыз ете алмайтындығы арасындағы қарама қайшылыққа тап болып отыр. Сондықтан осы қарама-қайшылықты шешетін идея пайда болды, ол бойынша адамзаттың өмір сүруі мен ары қарай тұрақты даму мүміндігіне кепілдік беретін цивилизациялық жолмен дамуына өтуін қарастырады. Сол арқылы табиғаттың болашақ тіршілікті қамтамасыз ету мүмкіндігін арттыру көзделеді.

ХХ ғасырдың орташа шеніне дейін адамзат технологияларды игере отырып, табиғат байлығын тездетіп игерімен айналысты, яғни «Бізге табиғаттан жақсылық күту қажет емес, оны алу – біздің қолымызда» деген белгілі ұранмен әрекет жасап келді. Бірақ табиғат қорларының шектеулі екендігі де ойландыра бастады, себебі адам санының тез артуы мен сұраныстың көбеюі, азықтың жетісе бермеуі өз әсерін білдіре бастады.

Қоршаған ортаның нашарлап бара жатқан жағдайы ен табиғат байлықтарының шектілігі осы қорларды пайдалануды түбегейлі өзгертуді талап ете бастады. Бұлай болмаса 100 жыл аралығында бар қор таусылады, қоршаған орта бұзылады да осының бәрі адам санының күрт азаюына, өндірістің өнімінің азаюына және күрделі әл жақсылыеуметтік мәселелерге алып келіп соқтырады.

Сонымен қатар техникалық прогрессті тоқтатуға, сан алуан сұраныстан бас тартуға болмайтыны да белгілі. Оған адамзат лі дайын емес. Оның себебі әр ел әртүрлі дамыған, білім деңгейі де әртүрлі, қоршаған орта жағдайына көзқарасы да әртүрлі.

Тұрақты даму анықтамасы қоршаған орта мен даму бойынша 1987 жылы Халықаралық комиссия жасаған «Біздің ортақ болашақ» атты баяндама берілді. Тұрақты даму анықтамасы былай қорытындыланды «оыс күнгі сұранысты қамти отырып, болашақ ұрпақтарды да өз сұранысын қамтамасыз ете алатындай даму».

Үш жыл өткеннен кейін мынандай толықтама жасалды: «Тұрақты дамуға талап – табиғи қорларды және жүйелерді жеткілікті түрде бұзбай, болашақта да экономикалық пайда табатындай сақтау».тұрақты дамудың егізгі бағдарламасы адам өмірінің сапасын арттыру. Ол үшін адам өмірінің сапалық критерилерін, бағалануын қайта қарап, өзгерту керек.сонымен қатар материалдық емес бағалымдарды енгізу, олар: жеке қауіпсіздігін арттыру, білім сапасын арттыру, емдеу сапасын жақсарту, мәдени деңгейін көтеру және т.б.

Тұрақты даму келесі принциптерге негізделген:

- табиғатпен гармонияда болу және баянды өмір сүру құқығын сақтау;

- дамудың бөліп алынбайтын құрамасы қоршаған ортаны қорғау;

- жайлы қоршаған ортамен қазіргі және болашақ ұрпақтарды да қамтамасыз ету;

- халықтар арасындағы өмір сүру деңгейіндегі алшақтықты, кедейлер мен байлар арасындағы теңсіздікті

азайта отырып жою;

- табиғатты қорғау туралы заңдылықты жетілдіру;

- табиғатты қорғау туралы заңдылықты жетілдіру;

- тұрақты даму принциптеріне қайшы келетін өндіріс пен сұраныстарды жою.

Тағы үш өзара келісілген және тарихи маңызы зор құжаттар да қабылданды;

1) Қоршаған орта мен даму туралы Декларация;

2) Барлық ормандардың тұрақты дамуын, басқарылуын және сақталуын белгілейтін глобалды консенсус туралы құжат;

3) ХХІ ғасырдың күн тәртібі, немесе 21 күн тәртібі. Тұрақты даму деңгейлері: локалды, аймақтық, ұлттық, халықаралық, глобалдық. Тұрақты аму факторлаы: экологиялық, экономикалық, әлеуметтік.

Поиск по сайту: