Агульная характарыстыка і асаблівасці пабудовы зместу літаратурнай адукацыі па ступенях навучання

Адна з найважнейшых асаблівасцей літаратурнай адукацыі – гэта яе пашыранасць на ўвесь час знаходжання дзіцяці, затым падлетка, юнака ў агульнаадукацыйнай установе. Таму надзвычай істотным у літаратурнай адукацыі з’яўляецца дакладнае вызначэнне ўзроставых асаблівасцей фарміравання асобы вучня і адпаведная “прывязка” гэтага працэсу да этапаў навучання літаратуры.

Вызначаюцца наступныя ступені літаратурнай адукацыі ў агульнаадукацыйных установах, кожная з якіх мае свае асаблівасці:

– І ступень (І–ІV класы);

– ІІ ступень (V–ІХ класы);

– ІІІ ступень (Х–ХІ класы).

Беларуская літаратура ў агульнаадукацыйных установах з V класа выступае як самастойны вучэбны прадмет, які паслядоўна і сістэматычна далучае вучня да мастацтва слова. Літаратура – сродак эстэтычнага асваення (вымярэння), асэнсавання жыцця, яго нормаў і каштоўнасцей. Яна дапамагае чытачу ўступаць у дыялог з пісьменнікам, аўтарамі іншых твораў мастацтва, з культурай у самым шырокім сэнсе слова. Беларуская літаратура – прадмет, каштоўны для вучня не толькі сваімі ідэямі, але і тым асобасным сэнсам, які маюць для вучня сюжэт літаратурнага твора, яго мастацкія вобразы, адносіны аўтара да падзей і герояў, факты з жыцця і творчасці пісьменніка, стаўленне яго да жыцця і свету. Беларуская літаратура – адзін з найбольш даступных сродкаў спасціжэння духоўнага развіцця грамадства, яна з’яўляецца каштоўнасцю, неабходнай самой асобе для яе культурнага сталення. Мяняецца погляд настаўніка на ролю вучня ў працэсе літаратурнай адукацыі: з аб’екта навучання, калі тэма, праблема, ідэя, аўтарская пазіцыя разглядаюцца на ўроках як нешта знешняе, чужое, ён ператвараецца ў суб’ект, калі істотнымі становяцца асобасныя ўяўленні і веды вучня: “я і мае адносіны да героя”, “мой погляд на праблему”, “маё разуменне ідэі”, “мая пазіцыя і пазіцыя аўтара” і інш. Настаўнік пры такім падыходзе выступае як пасрэднік паміж літаратурным творам і вучнем і не лічыць для сябе магчымым прымаць рашэнні за вучня. У той жа час беларуская літаратура з’яўляецца сродкам маральнага выхавання патрэбнай грамадству асобы – з багатым духоўным светам, гуманістычным поглядам на рэчаіснасць, далучанай да культуры беларусаў і іншых народаў свету, з жывым крытычным мысленнем, выразна сфарміраванымі жыццёвымі інтарэсамі і каштоўнасцямі.

Мэта літаратурнай адукацыі ў агульнаадукацыйнай установе заключаецца ў далучэнні вучня да беларускай літаратуры як падручніка жыцця, мастацтва слова, крыніцы духоўнага і культурнага багацця. Навучанне літаратуры павінна дапамагчы вучню адчуць разнастайнасць свету, адкрыць таямніцы пісьменніцкага майстэрства, набыць вопыт маўленчай і творчай дзейнасці, авалодаць культурай чытання, выхаваць у сабе пачуццё павагі і любові да мастацкай кнігі, а праз яго – да жыцця ў цэлым, да клопатаў пра прыроду, лёс Зямлі.

У залежнасці ад ступені літаратурнай адукацыі вызначаецца і адпаведны яе змест. Вучні ІХ класа атрымліваюць агульнае ўяўленне пра развіццё літаратуры ад старажытнасці да першай трэці ХХ стагоддзя; у іх фарміруецца першаснае ўяўленне пра гісторыка-літаратурны працэс, яго перыяды. Асэнсаванне этапаў развіцця нацыянальнай і сусветнай літаратуры дае магчымасць адчуць жанрава-тэматычную адметнасць роднай літаратуры, яе самабытнасць.

Курс беларускай літаратуры ІХ класа арганічна звязаны з папярэднім этапам навучання. У V–VIIІ класах прадугледжваецца вывучэнне асобных, даступных вучням твораў беларускай і замежнай літаратуры, чытанне і аналіз якіх – асноўны накірунак усіх урокаў літаратуры. Вучні ўдасканальваюць тэхніку чытання. Іх “узаемаадносіны” з кнігай робяцца ўсё больш свабоднымі, яны пачынаюць усведамляць неабходнасць і карыснасць самастойнага ўспрымання твораў розных жанраў, у тым ліку даволі вялікіх па аб’ёме. Гэты перыяд вельмі спрыяльны для выхавання ў дзяцей патрэбы ў чытанні, фарміравання ў іх звычкі рэгулярна звяртацца да мастацкай літаратуры як крыніцы пазнання свету і саміх сябе.

Пры вывучэнні твораў у V–VIIІ класах важна абапірацца на такую адметнасць падлеткавага ўзросту, як цікавасць вучняў да падзей і лёсаў герояў. Асэнсаванне падлеткамі цікавых сітуацый, канфліктаў, матываў паводзін герояў, іх характараў дае вобразнае ўяўленне пра жыццё людзей, іх узаемаадносіны. У час абмеркавання твора ўзбагачаецца мова вучняў, у іх фарміруецца ўменне выказваць свае адносіны да прачытанага, даваць адносна аб’ектыўную ацэнку зместу і формы твораў.

Падлеткі – надзвычай эмацыянальныя чытачы, з развітой фантазіяй, багатым уяўленнем, яны заўсёды суперажываюць героям, параўноўваюць іх паводзіны са сваімі ўласнымі. Вучні здольныя да сатворчасці з аўтарам: дамысліць сюжэт, дамаляваць карціны і г. д. Мастацкі свет твора і свет чытача-падлетка нібыта перакрыжоўваюцца: твор часта робіцца для чытача асобасна значымым. Толькі пры ўліку адзначанай акалічнасці можна разлічваць на дасягненне маральнага і эстэтычнага ўздзеяння літаратуры на вучня.

Пры навучанні беларускай літаратуры ў V–VIII класах вырашаюцца наступныя задачы:

– удасканаленне навыкаў чытання;

– развіццё цікавасці да чытання мастацкай літаратуры;

– выпрацоўка адчування адметнасці літаратуры як мастацтва слова, яе сувязі з іншымі відамі мастацтва (жывапісам, музыкай, тэатрам);

– фарміраванне навыкаў эмацыянальна-вобразнага ўспрымання літаратурнага твора;

– фарміраванне ў вучняў умення адрозніваць роды і жанры твораў, вызначаць асобныя кампаненты твора, іх узаемасувязь і функцыянальнае значэнне;

– развіццё вобразнага і аналітычнага мыслення, творчага ўяўлення, чытацкай культуры, патрэбы ў самастойным чытанні мастацкага твора;

– развіццё вуснага і пісьмовага маўлення вучняў.

З мэтай пашырэння чытацкага вопыту, абуджэння цікавасці і любові да мастацкай кнігі ў вучэбных праграмах для V–VIII класаў прапануюцца тры спісы літаратурных твораў:

1) для чытання і вывучэння;

2) для чытання і абмеркавання;

3) для пазакласнага чытання.

У першы спіс уключаны абавязковы мінімум твораў, вывучэнне якіх праходзіць усе тры этапы (першаснае ўспрыманне, аналіз, абагульненне) і суправаджаецца вуснымі і пісьмовымі заданнямі для вучняў, творчымі работамі, фарміраваннем чытацкіх і маўленчых уменняў.

Творы, прапанаваныя ў другім спісе, падрабязна не разглядаюцца, а абмяркоўваюцца ў час гутаркі, дыспуту. Прадметам абмеркавання можа быць праблема, герой, адметнасці кампазіцыі ці сюжэта. Будзе да месца размова пра экранізацыю, тэатральную ці тэлепастаноўку, музычную інтэрпрэтацыю твораў.

Трэці спіс прапаноўвае творы для самастойнага чытання, індывідуальнай работы з вучнямі, пазакласных мерапрыемстваў (конкурсы чытальнікаў, літаратурныя віктарыны, канферэнцыі і да т. п.).

Творы з другога і трэцяга спісаў узаемазамяняльныя, сюды могуць далучацца і іншыя тэксты на выбар настаўніка або вучняў.

Напрыканцы VIII класа вучні павінны в е д а ц ь:

– аўтараў, назвы і змест вывучаных і самастойна прачытаных твораў;

– герояў вывучаных твораў і асаблівасці іх характару; учынкі і ўзаемаадносіны персанажаў;

– асаблівасці паэтычных і празаічных твораў;

– асаблівасці публіцыстычных і навуковых тэкстаў і іх адрозненне ад мастацкіх твораў;

– роды літаратуры (эпічны, лірычны, драматычны), іх асноўныя жанры і мастацкія асаблівасці;

– вобразна-выяўленчыя сродкі;

– асноўныя тэарэтычныя паняцці;

– творы, прапанаваныя для завучвання на памяць.

Вучні павінны ў м е ц ь:

– выразна, у патрэбным тэмпе чытаць уголас літаратурныя творы, навукова-папулярныя і публіцыстычныя тэксты;

– узнаўляць мастацкія карціны, створаныя пісьменнікам;

– вызначаць тэму, ідэю, праблематыку твора;

– выяўляць аўтарскую пазіцыю ў творы;

– вылучаць у літаратурных творах і вучэбных артыкулах лагічна закончаныя часткі;

– складаць план невялікага апавядальнага твора ці ўрыўка з яго, план характарыстыкі героя мастацкага твора;

– сцісла, выбарачна, падрабязна або творча пераказваць невялікі апавядальны твор ці ўрывак з яго, захоўваючы лагічную паслядоўнасць і прычынна-выніковую сувязь;

– вылучаць эпізоды або дэталі, важныя для характарыстыкі дзейных асоб, устанаўліваць прычынна-выніковую сувязь паміж падзеямі і паводзінамі герояў;

– характарызаваць героя літаратурнага твора па яго ўчынках, паводзінах, перажываннях, на падставе створанага аўтарам партрэта, у святле пастаўленага настаўнікам праблемнага пытання;

– параўноўваць двух герояў аднаго твора;

– рыхтаваць тэзісы вуснага выказвання пра твор ці пра свае адносіны да адлюстраванага ў творы;

– вызначаць сюжэтныя і кампазіцыйныя асаблівасці твора;

– знаходзіць выяўленчыя сродкі мовы (эпітэт, параўнанне, метафару, увасабленне) і тлумачыць іх мастацкую ролю ў тэксце;

– рыхтаваць вусныя і пісьмовыя сачыненні з элементамі апавядання, апісання і сачыненні-разважанні (разгорнуты адказ, адказ на пытанне і паведамленне пра героя, апісанне сваіх жыццёвых уражанняў, роздумаў аб розных з’явах жыцця);

– даваць вусны водгук на самастойна прачытаны літаратурны твор і на творы іншых відаў мастацтва, выказваючы свае адносіны да герояў і падзей.

У аснову пабудовы зместу навучання ў ІХ класе пакладзены гісторыка-храналагічны прынцып. Вучні ІХ класа, як ужо адзначалася, павінны атрымаць уяўленне пра развіццё беларускай літаратуры ад старажытнасці да першай трэці ХХ стагоддзя. Адначасова гэта звяно літаратурнай адукацыі выступае як пераходнае да заключнага этапу навучання літаратуры.

У ІХ класе методыка навучання прадмету ў значнай меры захоўвае асаблівасці методыкі навучання літаратуры ў папярэдніх класах (канцэнтрацыя асноўнай увагі на мастацкім творы) і, разам з тым, паступова ўзбагачаецца новымі спосабамі і падыходамі (разгляд твора ў сувязі з даступнай для вучняў характарыстыкай часу, з якім тэкст звязаны сваімі ідэйна-мастацкімі асаблівасцямі, з біяграфічнымі звесткамі пра пісьменніка). З’явы гісторыі літаратуры ў ІХ класе раскрываюцца пераважна на прыкладзе канкрэтнага мастацкага твора або некалькіх асобных твораў пісьменніка. Гэта дазваляе ўлічваць інтарэсы і ўзроставыя магчымасці вучняў, выконваць наступныя дыдактычныя і выхаваўчыя задачы:

– далучаць вучняў да багаццяў айчыннай і сусветнай літаратуры;

– фарміраваць у вучняў уяўленне пра развіццё літаратуры ў гістарычным часе і яе грамадскае значэнне;

– развіваць уяўленне вучняў аб багацці зместу і формы мастацкіх твораў, аб адметнасці стылю і творчай манеры пісьменнікаў;

– развіваць літаратурна-крытычнае мысленне, творчыя здольнасці, камунікатыўную культуру вучняў;

– фарміраваць маральна-эстэтычныя погляды вучняў, развіваць іх лагічнае мысленне, уменне фармуляваць і аргументаваць сваю ацэнку герояў і падзей.

Беларуская літаратура, застаючыся галоўным прадметам вывучэння, паўстае перад вучнямі ў элементах дыялектычнага ўзаемадзеяння з літаратурай народаў свету. Гэтым закладваецца падмурак разумення вучнямі агульных заканамернасцей і асноўных этапаў беларускага і сусветнага літаратурнага развіцця.

Дзевяцікласнікі атрымліваюць пачатковыя веды пра адметнасці літаратуры Сярэднявечча, Адраджэння, Асветніцтва, уяўленні пра асаблівасці рамантызму і рэалізму.

Манаграфічнае вывучэнне паасобных класічных твораў спалучаецца ў ІХ класе са сціслымі аналітычнымі аглядамі літаратуры пэўнага гістарычнага перыяду. Улічваючы ўзрост вучняў і абмежаванасць часу, адведзенага на аглядавыя тэмы, настаўнік сцісла і выразна характарызуе гістарычную эпоху, тэндэнцыі ў развіцці культуры і літаратуры, а потым з дапамогай некалькіх вучняў можа пазнаёміць клас з двума-трыма найбольш тыповымі творамі. Пры гэтым можна выкарыстаць выразнае і каменціраванае чытанне асобных фрагментаў тэксту, пераказ ці аналіз яго асноўных эпізодаў, характарыстыку вобразаў, працу са словам, кампазіцыяй і інш. Франтальную дзейнасць вучняў пажадана спалучаць з групавой і індывідуальнай (мастацкае чытанне, паведамленне, міні-даследаванне, ілюстраванне і да т. п.).

Найбольш значнымі крытэрыямі літаратурнага развіцця старэйшых падлеткаў з’яўляюцца начытанасць, накірунак чытацкіх інтарэсаў, любоў да кнігі і патрэба ў ёй. У сувязі з гэтым у курсе беларускай літаратуры ІХ класа таксама прадугледжваюцца тры спісы твораў:

1) для чытання і вывучэння;

2) для самастойнага чытання;

3) для пазакласнага чытання.

Творы першай групы вывучаюцца тэкстуальна, дастаткова падрабязна, з выкананнем шэрага вусных і пісьмовых заданняў рознага характару (рэпрадуктыўнага, аналітычнага, творчага). Творы другога спіса прапануюцца для самастойнага чытання, асэнсавання і абмеркавання ў класе, для пісьмовага ці вуснага водгуку на іх і г. д. Апошні спіс пашырае кола самастойнага чытання. Творы двух апошніх спісаў узаемазамяняльныя са згоды вучняў і настаўніка. Гэта дазваляе пашырыць кола чытання, станоўча ўплывае на развіццё патрэбы вучня ў чытанні, а настаўніку дае свабоду выбару твораў для вывучэння і аглядавай характарыстыкі.

Курс літаратуры Х–ХІ класаў – заключнае звяно літаратурнай адукацыі ў агульнаадукацыйнай установе. Ён пабудаваны на гісторыка-літаратурнай аснове і адлюстроўвае асноўныя эпохі ў развіцці мастацтва слова. Вялікае значэнне набываюць актуалізацыя і сістэматызацыя папярэдне набытых ведаў. Вучні павінны не толькі правільна ацэньваць канкрэтныя творы, але і характарызаваць іх у кантэксце гістарычнага развіцця культуры, мастацтва свайго народа і чалавецтва ў цэлым, умець суадносіць канкрэтныя з’явы роднай літаратуры з асноўнымі этапамі, перыядамі развіцця сусветнай літаратуры, з мастацкімі напрамкамі. Такі падыход дазваляе настаўнікам мэтазгодна падаваць інфармацыю пра асноўныя этапы развіцця літаратуры, фарміраваць у вучняў неабходны паняційны апарат і засяроджваць іх увагу на спасціжэнні мастацкага твора ці творчасці пісьменніка ў культуралагічным і літаратурным кантэкстах.

Адладжаная сістэма самастойнага чытання стварае неабходныя ўмовы для супастаўляльнага вывучэння літаратуры, дазваляючы заўважаць тую або іншую праблему ў трактоўцы творчасці мастакоў розных эпох і сацыяльна-эстэтычных арыентацый, бачыць пераемнасць у мастацтве, назіраць плённасць бытавання традыцый і з’яўленне наватарства, спасцігаць спрадвечныя сацыяльныя, эстэтычныя і маральныя каштоўнасці ў літаратуры.

Структура аглядавых і манаграфічных тэм забяспечвае не толькі дастаткова шырокае кола чытання вучняў, але і фарміраванне ў іх асноўных тэарэтыка-літаратурных паняццяў і чытацкіх уменняў, надае літаратурнай адукацыі сістэмнасць і выхаваўчую скіраванасць.

У выніку навучання беларускай літаратуры ў агульнаадукацыйных установах вучні павінны в е д а ц ь:

– змест твораў, прадугледжаных для тэкстуальнага вывучэння, а таксама самастойна прачытаных твораў;

– біяграфіі, жыццёвы і творчы шлях пісьменнікаў, творчасць якіх вывучаецца манаграфічна;

– спецыфіку асноўных эстэтычных катэгорый – прыгожага, узвышанага, трагічнага, гераічнага, камічнага і інш., – неабходных для засваення духоўных, мастацка-эстэтычных каштоўнасцей твора;

– асаблівасці рамантычнага, рэалістычнага і мадэрнісцкага тыпаў мастацкай творчасці;

– асаблівасці асноўных родаў і жанраў літаратуры;

– асноўныя этапы і заканамернасці развіцця беларускай літаратуры (ад старажытных часоў да пачатку XXІ стагоддзя) у суаднясенні з развіццём сусветнай літаратуры;

– характэрныя асаблівасці эпохі, якая адлюстравалася ў творах, тыповае, канкрэтна-гістарычнае, нацыянальнае і агульначалавечае ў іх змесце;

– грамадзянскую пазіцыю аўтара, сувязь яго творчасці з эпохай, жыццём грамадства;

– змест, праблематыку, сістэму вобразаў, сюжэт і кампазіцыю вывучаных твораў, іх канкрэтна-гістарычнае, нацыянальнае і агульначалавечае значэнне;

– мастацкую цэластасць твора, функцыянальнае ідэйна-эстэтычнае значэнне ўсіх яго структурных кампанентаў (тэмы, ідэі, сюжэта, кампазіцыі, воразаў, выяўленчых сродкаў мовы);

– асноўныя тэарэтыка-літаратурныя паняцці (стыль, напрамак, мастацкі вобраз, літаратурны характар, літаратурны тып, лірычны герой, аўтар, задума твора, праблематыка, пафас, род, жанр, жанравая форма і інш.), патрэбныя для ўспрымання, засваення, аналізу і ацэнкі мастацкіх твораў;

– асноўныя жанравыя і стылявыя асаблівасці мастацкіх твораў, якія вывучаюцца тэкстуальна;

– тэксты, прапанаваныя для завучвання на памяць.

Выпускнікі павінны ў м е ц ь:

– выразна чытаць мастацкія творы з улікам іх родавай і жанравай спецыфікі, выяўленага аўтарам пафасу ці настрою;

– успрымаць творы на эмацыянальна-вобразным узроўні ў адзінстве ідэйнага зместу і мастацкай формы;

– даваць самастойную ацэнку прачытаным творам і абгрунтоўваць яе;

– узнаўляць мастацкія карціны, створаныя пісьменнікам;

– вызначаць асноўную праблематыку твора;

– выяўляць асноўныя адметнасці стылю (творчай індывідуальнасці) пісьменніка;

– характарызаваць героя твора, супастаўляць герояў аднаго або некалькіх твораў;

– выяўляць характэрныя родавыя і жанравыя, стылявыя асаблівасці вывучаных твораў;

– выяўляць узаемасувязь структурных частак твора;

– суадносіць веды пра гістарычную эпоху з падзеямі, адлюстраванымі ў творы;

– суадносіць канкрэтныя з’явы роднай літаратуры з асноўнымі эпохамі і кірункамі сусветнага літаратурнага працэсу;

– пісаць сачыненні па вывучаных ці самастойна прачытаных мастацкіх творах;

– рыхтаваць рэферат і даклад з выкарыстаннем літаратуразнаўчых крыніц;

– пісаць рэцэнзію на самастойна прачытаную кнігу, прагледжаны фільм, спектакль.

Акрамя таго, вучні на заключнай ступені літаратурнага навучання павінны:

– умець самастойна набываць веды – аналізаваць, супастаўляць, знаходзіць адказы на пастаўленыя пытанні, выяўляць адметныя рысы характару герояў, тыповае ў іх паводзінах, адносінах да жыцця;

– валодаць навыкамі абагульнення і сістэматызацыі вывучанага, вылучэння галоўнага, істотнага, бачання адметнага пры параўнанні вывучаных і самастойна прачытаных твораў;

– валодаць уменнямі і навыкамі вуснага і пісьмовага маўлення, лагічнага і выразнага выказвання думак, дастатковым запасам маўленчых сродкаў;

– умець параўноўваць літаратурныя творы з творамі жывапісу, музыкі, тэатра і інш.;

– валодаць рознымі відамі літаратурна-творчай дзейнасці (напісанне сачынення, даклада, рэферата, рэцэнзіі);

– сачыць за літаратурна-мастацкай перыёдыкай;

– працаваць з навукова-крытычнай і даведачнай літаратурай па вызначанай тэме (літаратурна-крытычныя артыкулы, слоўнікі, даведнікі, энцыклапедыі і інш.).

Навучанне літаратуры ў агульнаадукацыйнай установе адбываецца ў адзінстве інварыянтнага і варыятыўнага кампанентаў.

Арганізацыя факультатыўных заняткаў у V–VIII класах скіравана на абуджэнне і фарміраванне цікавасці, захопленасці мастацтвам, на выхаванне мастацкага густу і развіццё творчых здольнасцей, асабліва літаратурных. Факультатыўныя заняткі ў IX–XІ класах могуць быць скіраваны на пашырэнне і паглыбленне асноўнага курса, прысвечаны найбольш значным з’явам літаратурнага працэсу, праблеме “індывідуальнасць пісьменніка і літаратурны працэс”, узаемадзеянню літаратуры і іншых відаў мастацтва, тэарэтычным праблемам (стылі і жанры літаратуры, мастацкі напрамак і інш.), адной з літаратур народаў свету і інш.

Пастаянна дзеючыя формы пазакласнай работы: літаратурныя гасцёўні, гурткі, клубы, літаратурныя і краязнаўчыя музеі, школьныя мастацкія галерэі – усё гэта таксама павінна быць максімальна выкарыстана для ўмацавання сувязей школьнікаў з мастацтвам, развіцця іх інтарэсаў і творчых схільнасцей. Паглыбленню і пашырэнню сувязей літаратурнай адукацыі з духоўнай культурай народа, выхаванню нацыянальнай самасвядомасці вучняў спрыяе выкарыстанне літаратурнага і фальклорна-паэтычнага матэрыялу ў пазакласнай рабоце: стварэнне літаратурна-музычных кампазіцый, прысвечаных традыцыйным народным святам, развіццё розных напрамкаў літаратурна-краязнаўчай дзейнасці.

Такім чынам, навучанне прадмету “Беларуская літаратура” заснавана на ведах, уменнях, вопыце творчай дзейнасці, эмацыянальна-каштоўнасных адносінах. Якасць літаратурнай адукацыі вучняў вызначаецца ў адпаведнасці з 10-бальнай сістэмай ацэнкі вучэбнай дзейнасці.

6. Састаў і структура вучэбна-метадычнага комплексу

Вучэбна-метадычнае забеспячэнне прадмета “Беларуская літаратура” ў агульнаадукацыйнай установе патрабуе наяўнасці цэлага комплексу сродкаў, у склад якога ўваходзяць:

– вучэбная праграма;

– падручнік, падручнік-хрэстаматыя, вучэбны дапаможнік;

– хрэстаматыя для пазакласнага чытання;

– вучэбна-метадычныя дапаможнікі для настаўніка;

– дыдактычныя матэрыялы для вучня;

– літаратуразнаўчыя слоўнікі;

– кнігі, выдадзеныя ў серыі “Школьная бібліятэка”;

– выстаўкі-альбомы, прысвечаныя жыццю і творчасці беларускіх пісьменнікаў, альбомы ілюстрацый;

– аўдыёвізуальныя сродкі навучання;

– электронныя сродкі навучання розных тыпаў.

Вучэбна-метадычны комплекс па беларускай літаратуры павінен стварацца з улікам сучасных метадалагічных, дыдактычных і метадычных прынцыпаў. Так, змест і структура дыдактычных матэрыялаў павінны адпавядаць этапам спасціжэння літаратурнага твора – яго першаснае ўспрыманне, праверка ўражанняў, аналіз (асэнсаванне твора), абагульненне назіранняў. Арганізацыя паэтапнага спасціжэння твора паступова фарміруе чытацкую культуру вучня, яго здольнасць асэнсоўваць свае першасныя, часам суб’ектыўныя, уражанні, правяраць іх у працэсе аналізу, выказваць аргументаваныя ацэнкі і меркаванні. Пры гэтым у сістэме пытанняў для аналізу неабходна прапанаваць, побач з рэпрадуктыўнымі, праблемныя пытанні і пошукавыя заданні.

У падручніках новага пакалення для V–VIII класаў прапаноўваецца сістэма творчых заданняў на літаратурным матэрыяле і на аснове жыццёвых уражанняў, асацыяцый вучняў, якія стымулююць іх творчае ўяўленне. Пераказы, сачыненні скіраваны на развіццё маўлення вучняў, іх творчых здольнасцей. Пісьмовыя і вусныя заданні на падставе жыццёвых уражанняў, перажыванняў, псіхалагічных станаў надзвычай карысныя для падлеткаў: спрыяюць развіццю маўлення, назіральнасці, маральнай чуйнасці. Творчыя заданні – разнастайныя па змесце і форме іх выканання – развіваюць не толькі ўласна літаратурныя здольнасці вучняў, але і культуру асобы ў цэлым.

У падручніках для ІХ–ХІ класаў аб’ём гісторыка-літаратуразнаўчага матэрыялу павялічваецца, змест пашыраецца, з’яўляюцца літаратурныя агляды паасобных перыядаў у гісторыі развіцця мастацтва слова. Большасць заданняў у падручніках па літаратуры для гэтых класаў павінна мець творчы характар, абапірацца на літаратурны матэрыял і на жыццёвы вопыт вучняў. Пытанні і заданні, тэмы сачыненняў у падручніку даюцца на выбар і вызначаюцца змястоўнай і фармальнай разнастайнасцю. Мэтазгодна стварыць умовы для рэалізацыі ў працэсе навучання міжпрадметных сувязей, перш за ўсё паміж беларускай і рускай літаратурамі: гэта і пераклады, і жанрава-тэматычныя супастаўленні, і гісторыка-біяграфічныя факты, асабістыя кантакты пісьменнікаў, іх узаемаацэнкі. Другі значны аспект актуалізацыі міжпрадметных сувязей – літаратура і іншыя віды мастацтва. Такія звесткі – аснова для параўнальнага аналізу, сачыненняў, паведамленняў, дакладаў, рэфератаў для семінараў, чытацкіх канферэнцый.

Структура хрэстаматый для абавязковага і дадатковага чытання павінна адпавядаць структуры падручніка. У метадычных рэкамендацыях да падручнікаў прапануюцца розныя шляхі і прыёмы вывучэння твора.

2. ЭТАПЫ СТАНАЎЛЕННЯ І РАЗВІЦЦЯ МЕТОДЫКІ ВЫКЛАДАННЯ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ. СТАН МЕТОДЫКІ ВЫКЛАДАННЯ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ НА СУЧАСНЫМ ЭТАПЕ.

Перыяд, які папярэднічаў станаўленню метадычнай думкі на Беларусі.

Першай школай эстэтычнага выхавання і мастацкай адукацыі народа быў фальклор, гэтую школу прайшлі літаральна ўсе пісьменнікі.

На тэрыторыі сучаснай Беларусі даволі рана пачала складвацца арыгінальная літаратурная школа – у сярэдзіне ХІІ стагоддзя вядомы прапаведнік Кліменцій Смаляціч выкарыстоўваў у сваіх выступленнях творы антычных паэтаў і філосафаў-язычнікаў, забароненых на той час царквой, абгрунтоўваў права на сімвалічнае вытлумачэнне свяшчэннага пісання.

Новы этап у духоўным жыцця ўсходнеславянскіх народаў пачаўся з асветніцкай дзейнасці Ф. Скарыны, выдавецкая дзейнасці якога была падпарадкавана асветніцкай ідэі, а крытэрыям ісціны з’яўляецца розум. У прадмове да “Псалтыра” тлумачыцца, што гэтая кніга – “дзецям малым пачатак усякай добрай навукі…”. Скарына прапагандаваў думку, што сутнасць чалавечага існавання ў патрыятычным служэнні “паспалітаму люду”, гэта значыць, што асноўная педагагічная мэта асветніка – выхаванне чалавека-грамадзяніна і патрыёта.

Дзеячы рэфармацыі стварылі шырокую сетку пратэстанцкіх школ, у якіх аформілася пэўная арганізацыйная структура вучэбнага працэсу, намецілася методыка выкладання. Прынцыпы тагачаснай методыкі складаліся ў барацьбе са схаластыкай, што панавала ў каталіцкіх школах – асабліва ў езуіцкіх, у якіх выкарыстоўвалася механічнае зазубрыванне правіл граматыкі і рыторыкі, а таксама выхоўвалася пагарда да роднай мовы. У пратэстанцкіх школах выкарыстоўваўся прынцып раўнапраўя моў, выкладання на роднай мове, узаемаразумення настаўніка і вучняў.

Выдатным асветнікам рэфармацыі быў Сымон Будны, які сцвярджаў, што веды павінны быць правераны розумам, а ў сістэме гуманістычнага выхавання вызначаў вялікую ролю настаўнікаў, якіх параўноўваў з соллю зямлі (“Катэхізіс”).

Іван Карлавіч Самковіч (1889 – 1939) сумяшчаў выкладанне на рабфаку пры БДУ з навуковай дзейнасцю. У сваіх працах, прысвечаных літаратурнай адукацыі, ён асаблівую ўвагу звяртаў на тэорыю літаратуры, раіў настаўнікам дабівацца асэнсаванага разумення вучнямі тэарэтычных паняццяў, усведамлення іх ролі ў мастацкім творы, паколькі менавіта гэта дапамагала вучням асэнсаваць адметнасць мастацкай літаратуры, яе спецыфічнае месца сярод іншых навучальных дысцыплін. Асабліва грунтоўна пытанне вывучэння тэорыі літаратуры пададзена ў артыкуле “Беларуская літаратура ў комплекснай сістэме выкладання” (“Асвета”, 1928, № 1). У полі зроку гэтага метадыста заўсёды была праблема метадаў навучання літаратуры. Ім былі складзены парады па выкарыстанні лабараторнага метаду (“Заданні да беларускай літаратуры для 5-7 класаў” (1928)), а таксама працы па Дальтон-плану (“Асвета”, 1925, № 2).

Поруч з І.К. Самковічам працаваў і І. Пратасевіч Сумесна яны складалі праграмы па беларускай літаратуры і метадычныя рэкамендацыі для іх. Значна пашыралі напрацоўкі вядучых метадыстаў таго часу і М.І. Каспяровіч, які прапагандаваў вялікія магчымасці літаратурна-краязнаўчай працы як эфектыўнага сродку навучання літаратуры, а таксама У.З. Раманінаў, аспектам метадычных распрацовак якога стала пазакласная праца і, ў прыватнасці, формы працы ў літаратурных гуртках.

Адна з асноўных задач школы ў 20-я гг. – вызначэнне зместу навучання. 3 1924 г. савецкія школы пачынаюць працаваць па комплексных праграмах, калі ўвесь вучэбны матэрыял аб'ядноўваецца ў тэмы, ці, як тады гаварылі, комплексы: праца, прырода, грамадства. Менавіта ў гэтым годзе была апублікавана першая праграма па беларускай літаратуры для 5-7 класаў, згодна з якой літаратура ў 5-7 класах уваходзіла толькі ў комплекс «грамадства». Акрамя ўступу, праграма па беларускай літаратуры для 5-6 класаў уключала наступныя тэмы: «Агульны нарыс жыцця і працы сялян»; «Пад паншчынай і барацьба з панамі»; «Жыццё і барацьба сялян пасля вызвалення з-пад паншчыны»; «Нацыянальна-класавы ўціск і барацьба супраць яго»; «Паступовы ўзрост і жыццё пралетарскага класа ў капіталістычных умовах»; «Класавая барацьба»; «Рэвалюцыйны рух 1905 года ў Беларусі»; «Рэвалюцыйны рух 1917-1918 гг. і сучасная эпоха»; «3 часоў імперыялістычнай і грамадзянскай войнаў». 3 невялікімі зменамі такое размеркаванне літаратурнага матэрыялу з арыентацыяй на грамадскую тэматыку захавалася да канца 20-х гг.

Змест літаратурнай адукацыі ў комплексе складаўся з вывучэння асобных мастацкіх твораў і тэарэтычных паняццяў. Праграма прадугледжвала таксама развіццё вуснай і пісьмовай мовы школьнікаў.

Згодна з комплекснымі праграмамі па беларускай літаратуры была падрыхтавана чытанка, ці, як яе тады называлі, выпісы, – «Родныя шляхі» I. Самковіча і I. Пратасевіча. У чытанцы было змешчана 146 твораў, з іх 121 – беларускіх пісьменнікаў: К. Каліноўскага, Ф. Багушэвіча, Цеткі, К. Каганца, Я. Купалы, Я. Коласа, Ядвігіна Ш., М. Багдановіча, Ц. Гартнага, А. Гурло, Я. Журбы, А. Гаруна, М. Гарэцкага, М. Чарота, Я. Нёманскага, 3. Верас, У. Галубка, Е. Міровіча – практычна ўсіх беларускіх мастакоў слова ХІХ-ХХ стст. Уключаліся ў чытанку пераклады ўрыўкаў з твораў Г. Караленкі, М. Горкага, У. Гаршына, Э. Пацье, Э. Заля і інш. Вучні мелі магчымасць пазнаёміцца з творамі розных жанраў: у чытанцы было 88 празаічных, 63 вершаваных, 5 драматычных твораў.

Той факт, што беларуская літаратура ўваходзіла толькі ў комплекс «грамадства», вёў да значных выдаткаў. Пры рэалізацыі комплексных праграм узнікала рэальная пагроза, што літаратура згубіць сваю спецыфіку як мастацтва слова, як дысцыпліна эстэтычнага цыклу, ператворыцца ў ілюстрацыю пэўных грамадскіх з'яў. Гэтую небяспеку добра ўсведамлялі аўтары першых праграм і падручнікаў па беларускай літаратуры і засцерагалі настаўнікаў ад мажлівых перакосаў у бок сацыялагізатарства.

Беларуская літаратура ў 7 класе ніколі не ўваходзіла ў комплекс, а заставалася самастойным прадметам, бо на працягу 20-х гг. тут вывучаўся сістэматычны курс. Вучні знаёміліся з вуснай народнай творчасцю (песнямі, прыказкамі, загадкамі) і творамі пісьменнікаў ХІХ-ХХ стст. Гэта ананімныя паэмы «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе», творы В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я. Лучыны, К. Каганца, Цёткі, Ядвігіна Ш., Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча, 3. Бядулі, А. Гаруна, Ц. Гартнага. Прадугледжвалася і вывучэнне літаратуры перыяду Кастрычніцкай рэвалюцыі і грамадзянскай вайны. Праграма 7 класа ставіла задачу паказаць вучням адметнасць пісьменнікаў, якія пачыналі свой творчы шлях у газеце «Наша ніва», і тых мастакоў слова, што ўваходзілі ў склад арганізацый «Маладняк» і «Узвышша», рэкамендавалася яшчэ вывучаць тэарэтычныя паняцці, а таксама развіваць вусную і пісьмовую мову школьнікаў. У 1926 г. I. Самковіч і I. Пратасевіч зрабілі спробу ўключыць у праграму 7 класа старажытную беларускую літаратуру. Аднак гэтае новаўвядзенне не было ўхвалена Навукова-метадалагічнай камісіяй Наркамата асветы рэспублікі.

Першы падручнік для сістэматычнага курса па беларускай літаратуры (7 клас) напісаў У. Дзяржынскі. Паказальнай з'яўляецца яго назва – «Выпісы з беларускай літаратуры ХІХ-ХХ стагоддзяў (з далучэннем уводных і крытычных артыкулаў, літаратурных тэм, пытанняў і заданняў)». Такім чынам, у загалоўку акрэсліваўся і метадычны апарат, якім была аснашчана вучэбная кніга для сямікласнікаў. «Выпісы» У. Дзяржынскага былі разлічаны не толькі на школьнікаў, але і на рабфакаўцаў, студэнтаў тэхнікумаў, слухачоў партшкол.

Падручнік складаўся з двух раздзелаў – «Беларуская літаратура XIX стагоддзя» і «Беларуская літаратура першай чвэрці XX стагоддзя», якія мелі падраздзелы. У першы падраздзел «Беларуская літаратура эпохі прыгону» былі ўключаны паэмы «Энеіда навыварат», «Тарас на Парнасе», творы Я. Баршчэўскага, А. Рыпінскага, Я. Чарота, В.М. Дуніна-Марцінкевіча. Другі падраздзел «Павевы народніцтва ў беларускай літаратуры апошняй чвэрці XIX стагоддзя» склалі творы Ф. Багушэвіча. Другі раздзел меў таксама два падраздзелы: «Нашаніўскае адраджэнне і паслякастрычніцкая пара» (Цётка, Ядвігін Ш., А. Гарун, Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч, 3. Бядуля, Ц. Гартны, М. Гарэцкі, А. Гурло), «Маладое пакаленне беларускіх пісьменнікаў і паэтаў» (М. Чарот, У. Дубоўка, М. Грамыка, Я. Нёманскі, М. Зарэцкі, К. Чорны, К. Крапіва, Я. Пушча, П. Трус, А. Дудар, А. Александровіч, А. Вольны).

Падручнік у параўнанні з праграмай быў больш змястоўны. Ён мог задаволіць патрэбы вучняў у самастойным чытанні, што ў той час мела вялікае значэнне, таму што бібліятэк было мала, а ў тых, што функцыяніравалі, фонд мастацкіх твораў быў невялікі і вельмі абмежаваны.

Важным для методыкі выкладання беларускай літаратуры было і пытанне пра метады навучання і выхавання. Перавага аддавалася такім метадам навучання, у якіх дзеці – не аб'ект дзейнасці настаўніка, а суб'ект навучальнага працэсу. У метадычнай літаратуры яго называюць па-рознаму: працоўны, даследчы, лабараторны, нават краязнаўчы.

Асабліва пашыраны быў лабараторны метад, ці Дальтон-план. Ён прывабліваў педагогаў тым, што ставіў вучня ў сітуацыю, калі той вымушаны быў працаваць самастойна. Асноўную працу школьнік вёў у лабараторыі, дзе была патрэбная для выканання задання літаратура, дзе ён мог атрымаць неабходную кансультацыю настаўніка. Справаздачу аб самастойна праведзенай працы школьнікі здавалі ў пісьмовай форме (даклад, рэферат). Настаўнік знаёміўся з вучнёўскімі справаздачамі, аналізаваў іх, вызначаў тыповыя недахопы, якія затым абмяркоўваліся на выніковай канферэнцыі.

Лабараторны метад, бясспрэчна, выхоўваў самадзейнасць, самадысцыпліну, прывіваў культуру самастойнай працы, фарміраваў здольнасць разумна планаваць свой час, развіваў пачуццё адказнасці за даручаную справу. Але гэты метад меў і пэўныя выдаткі. Пры яго выкарыстанні практычна выключалася жывое слова вучня. На жаль, у 20-я гг. лабараторны метад успрымаўся як адзіна творчы і супрацьпастаўляўся лекцыі і працы з падручнікам нават такім самабытным метадыстам, як І.К. Самковіч.

Арганізуючым пачаткам пры лабараторнай сістэме навучання з'яўлялася заданне для самастойнага выканання. У сувязі з гэтым метадысты 20-х гг. імкнуліся дапамагчы настаўнікам у распрацоўцы заданняў па беларускай літаратуры. Па гэтай праблеме ў часопісе «Асвета» быў апублікаваны шэраг артыкулаў, аднак найбольш значнай працай была кніга І.К. Самковіча «Заданні па беларускай літаратуры для 5, 6, 7 класаў: 3 практыкі Мінскай цэнтральнай даследчай школы», выдадзеная ў 1928 г.

У 20-я гг. асаблівых поспехаў дасягнула школьнае краязнаўства. Працэс яго развіцця працякаў у цеснай сувязі з грамадскім краязнаўствам. Аналіз школьных праграм па беларускай літаратуры сведчыць пра тое, што краязнаўчы ўхіл адбіўся толькі на працы настаўніка па развіцці вуснай і пісьмовай мовы. Гэта выяўлялася ў тым, што перавага аддавалася напісанню сачыненняў на аснове асабістых уражанняў вучняў ад акаляючай рэчаіснасці. У беларускай педагагічнай літаратуры таго часу былі спробы вызначыць сутнасць і асаблівасці школьнага краязнаўства. Адны лічылі яго своеасаблівым метадам, які актывізуе працу школьніка, другія называлі самастойным прадметам, трэція слушна адзначалі, што вывучэнне роднага краю ў школе не можа быць самамэтай, а павінна быць падпарадкавана навучанню і выхаванню дзяцей.

Асабліва значных поспехаў школы Беларусі дасягнулі ў разгортванні пазакласнай краязнаўчай работы. Наркамат асветы БССР распрацаваў статут школьнага краязнаўчага гуртка, у якім былі вызначаны асноўныя формы працы: сходы, вечарыны, дыспуты, экскурсіі, экспедыцыі, стварэнне краязнаўчых музеяў, кабінетаў. Статут арыентаваў юных краязнаўцаў на сувязь з мясцовай краязнаўчай арганізацыяй, стварэнне краязнаўчай бібліятэкі.

У 20-я гг. шмат увагі ўдзяляецца методыцы правядзення экскурсій. Яны разглядаюцца як дзейсная форма сувязі навучання з жыццём. У час экскурсіі вучням рэкамендавалася параўноўваць мінулае з сучасным, каб лепш усвядоміць і ацаніць заваёвы рэвалюцыі. Друк 20-х гг. фактычна не пакінуў нам апісанняў экскурсій па літаратурных мясцінах. Выключэнне складае артыкул М.І. Каспяровіча «Там, дзе тварыў Каганец: літаратурная экскурсія», змешчаны ў часопісе «Наш край» (1928. № 10. С. 14-26).

Пэўную ролю ў разгортванні пазакласнай працы па літаратуры меў так званы клубны дзень, уведзены ў 1925/26 навучальным годзе па рашэнні ЦК УЛКСМ. У гэты дзень вучэбных заняткаў не было. Вучні ішлі ў школу для правядзення арганізатарскай і грамадскай працы. Асноўная мэта клубнага дня – зняць перагрузку вучняў, даць выхад іх актыўнасці, уключыць у грамадскую працу. 3 часам акрэсліліся асноўныя формы і напрамкі дзейнасці дзяцей у гэты дзень – праца ў гуртках тэхнічнай творчасці, літаратурных, харавых, танцавальных гуртках, гуртках выяўленчага мастацтва, падрыхтоўка і правядзенне вечарын, конкурсаў, турніраў, спаборніцтваў, стварэнне чытальняў і інш.

Увядзенне клубнага дня выклікала вострую патрэбу ў метадычных дапаможніках. Навукова-метадалагічная камісія Народнага камісарыята асветы БССР пачынае выдаваць серыю зборнікаў «Клубна-гуртковая праца сямігадовай школы», на старонках часопісаў «Асвета» і «Працаўнік асветы» з'яўляецца шэраг публікацый, прысвечаных арганізацыі працы дзяцей у клубны дзень.

Большасць школьнікаў аддавала свае сімпатыі літаратурнаму гуртку, іншым відам працы з кнігай. Праграму працы ў літаратурным гуртку рэкамендавалася акрэсліваць зыходзячы з дзіцячых зацікаўленняў, але перавага аддавалася сучасным творам. Настойліва раілася прыцягваць дзяцей да актыўнага ўдзелу ў распрацоўцы праграмы гуртка, ствараць умовы, каб яны самі выказваліся, творы якіх пісьменнікаў жадаюць вывучаць, якая тэматыка іх больш за ўсё хвалюе. Не рэкамендавалася ствараць асобныя гурткі па вывучэнні беларускай, русай, яўрэйскай літаратур, лічылася «больш важным паказаць адзінства ідэй, тыпаў, словам, падкрэсліць іх інтэрнацыянальы характар».

Працу ў гуртках рэкамендавалася рабіць разнастайнай, выкарыстоўваючы такія яе формы, як выразнае чытанне мастацкага твора кіраўніком гуртка, пераказ, гутарка, інсцэніраванне твораў, «літаратурны суд», чытанне і абмеркаванне дакладаў, выпуск насценных газет, часопісаў, арганізацыя літаратурных гульняў.

Бясспрэчным дасягненнем методыкі выкладання беларускай літаратуры 20-х гг. з'яўляецца пастаноўка пытання пра неабходнасць арганізацыі пазакласнага чытання. Яго роля бачылася перш за ўсё ў тым, што дадатковае чытанне мастацкіх твораў паглыбляе веды па праграмных тэмах, пашырае кругагляд вучняў, знаёміць з прыродай і жыццём іншых краін свету, развівае мастацкі густ, прывівае любоў да чытання. У разглядаемы перыяд была звернута ўвага на вывучэнне чытацкіх асаблівасцей, а таксама чытацкіх зацікаўленняў вучнёўскай моладзі.

У канцы 20-х гг. на старонках друку вылучаліся і найбольш актыўныя прапагандысты пазакласнай працы па літаратуры. Да іх ліку належыць У.З. Раманінаў. Ён працаваў настаўнікам рускай літаратуры ў адной з чыгуначных школ Беларусі, добра ведаў методыку выкладання свайго прадмета, быў энтузіястам пазакласнай працы, у тым ліку і па беларускай літаратуры. Яго артыкулы – гэта папулярызацыя ідэй рускіх метадыстаў і настаўнікаў сярод педагогаў Беларусі, ідэй, правераных уласным вопытам, набытым пры правядзенні вечарын, літаратурных гульняў, святкаванняў юбілеяў пісьменнікаў і інш.

Такім чынам, у 20-я гг. у методыцы выкладання беларускай літаратуры ішлі інтэнсіўныя пошукі, якія, як вядома, не абыходзяцца без выдаткаў. Але былі і здабыткі, якія сучасны настаўнік павінен узяць на ўзбраенне і дзякуючы гэтаму павысіць свой прафесійны ўзровень.

Стан методыкі выкладання беларускай літаратуры ў перадваеннае дзесяцігоддзе. У канцы 20-х гг. для беларускага народа наступіў змрочны перыяд сталінскіх рэпрэсій, якія ў нашай рэспубліцы праводзіліся пад сцягам барацьбы з нацдэмаўшчынай, а фактычна – з найбольш нацыянальна свядомымі яе грамадзянамі.

Рэпрэсіі ў 1929-1930 гг. былі галоўным чынам скіраваны супраць працаўнікоў Наркамасветы, які на той час кіраваў усёй асветнай і культурнай дзейнасцю ў рэспубліцы і дзе канцэнтравалася большасць беларускай інтэлігенцыі. Былі рэпрэсіраваны тыя, хто закладваў асновы нацыянальнай школы, распрацоўваў методыку выкладання беларускай мовы і літаратуры ў школе, тэхнікуме, ВНУ. Калі ДПУ пачало пошукі лідэра так званага СВБ, то выбар выпаў на У.М. Ігнатоўскага, былога першага наркама асветы рэспублікі, на той час прэзідэнта АН БССР, які распачаў працэс беларусізацыі. У.М. Ігнатоўскі кончыў жыццё самагубствам, пратэстуючы супраць распачатай кампаніі вынішчэння нацыянальнай інтэлігенцыі. У хуткім часе быў абвешчаны ворагам народа і расстраляны А.В. Баліцкі, паслядоўнік і пераемнік У.М. Ігнатоўскага, які асабліва шмат зрабіў для паспяховага правядзення беларусізацыі ў навучальных установах рэспублікі. Такі ж лёс напаткаў большасць членаў Навукова-метадалагічнага камітэта развіцця адукацыі, дзейнасць якога заключалася ў вылучэнні прыярытэтных праблем, зацвярджэнні праграм, падручнікаў, метадычных дапаможнікаў для ўсіх тыпаў навучальных устаноў. Былі высланы за межы Беларусі, у прыватнасці ў Сібір і на Поўнач, аўтары першых праграм, падручнікаў, метадычных дапаможнікаў па беларускай літаратуры, актыўныя супрацоўнікі педагагічнага друку І.І. Замоцін, М.І. Каспяровіч, У. Дзяржынскі, І.К. Самковіч і многія іншыя. У 1929/30 навучальным годзе са школ забралі амаль усе падручнікі, распрацаваныя ў папярэднія гады, на той падставе, што былі арыштаваны іх аўтары, або таму, што гэтыя падручнікі не адпавядалі мэтам сацыялістычнага будаўніцтва.

Сталінскія рэпрэсіі былі скіраваны і супраць настаўніцтва, прычым, закранулі не асобных людзей, а дзесяткі, сотні, а то і тысячы лепшых педагогаў. Ворагамі народа найперш аб'яўляліся нацыянальна свядомыя педагогі, якія ў сваёй большасці былі настаўнікамі беларускай мовы і літаратуры. Кіраўніцтва краіны і рэспублікі бярэ курс русіфікацыю. Аднак у канцы 30-х гг. адбылося ўзяднанне заходніх і ўсходніх частак Беларусі. У Заходняй Беларусі пачынаецца працэс беларусізацыі, што не магло станоўча не паўплываць і на іншыя рэгіёны рэспублікі. Партыйнае кіраўніцтва БССР прыняло спецыяльную пастанову аб вывучэнні беларускай мовы і літаратуры ў сярэдняй і вышэйшай школе. Наркамату асветы рэспублікі даручалася забяспечыць выкладанне прадметаў нацыянальнага профілю падручнікамі і метадычнымі дапаможнікамі.

У пачатку 30-х гг. ЦК КПБ(б) прыняў шэраг пастаноў аб школе, якія аказалі ў асноўным негатыўны ўплыў на лёс нацыянальнай адукацыі. Гэтыя пастановы зацвярджалі на доўгія дзесяцігоддзі аднолькавасць, аднатыпнасць школ на ўсёй тэрыторыі Савецкага Саюза, нівеліравалі нацыянальную спецыфіку, мясцовыя традыцыі, пазбаўлялі педагогаў магчымасці творчых пошукаў у арганізацыі і правядзенні ўрокаў і пазакласных заняткаў. Разам з тым гэтыя пастановы адкрывалі мажлівасць для новых масавых рэпрэсій настаўніцтва, працаўнікоў органаў народнай адукацыі яшчэ і пад сцягам барацьбы супраць левацкіх перагібаў і вяртання назад, да буржуазнай школы.

Згодна з гэтымі пастановамі вучань станавіўся толькі аб'ектам навучання і выхавання. Роля дзяцей абмяжоўвалася і зводзілася толькі «да павышэння якасці вучобы і ўмацавання свядомай дысцыпліны».

У 30-я гг. у педагогаў, у першую чаргу настаўнікаў беларускай мовы і літаратуры, амаль не было магчымасці павышаць свой педагагічны ўзровень дзякуючы друку. У студзені 1930 г. часопіс «Асвета» быў перайменаваны ў «Камуністычнае выхаванне», які выдаваўся да 1936 г., але выходзіў нерэгулярна. Ужо ў 1932 г. чытач атрымаў усяго дзесяць нумароў замест дванаццаці, у наступныя гады – па восем, а ў 1936 г. іх выйшла толькі два. Пачынаючы з 1935 г., аб'ём часопіса скараціўся ўтрая. На працягу аднаго года, з сярэдзіны 1937 па сярэдзіну 1938 г., выходзіла штомесячнае выданне накшталт часопіса пад назвай «Кансультацыя настаўніку». Пасля аб'яднання ўсходніх і заходніх абласцей рэспублікі, з 1940 г., пачаў выдавацца часопіс «Савецкая школа».

Пытанні школьнага краязнаўства шырока асвятляліся на старонках часопіса «Наш край». 3 1930 г. ён пачаў выдавацца пад назвай «Савецкая краіна», але праіснаваў нядоўга, толькі да студзеня 1933 г. Зразумела, што публікацый па школьным краязнаўстве ён ужо не змяшчаў.

Такім чынам, у перыяд, калі вынішчэнне нацыянальнай культуры дасягнула свайго апагею, з лютага 1936 па сярэдзіну 1937 г. і з сярэдзіны 1938 па люты 1940 г., у рэспубліцы на роднай мове не выдавалася ніводнага педагагічнага часопіса. Калі ж яны і выходзілі, то пытанні методыкі выкладання беларускай мовы і літаратуры на іх старонках не асвятляліся.

3 першых сваіх нумароў часопіс «Камуністычнае выхаванне» распачаў сістэматычны і планамерны разгром нацыянальнай школы, павёў кампанію палітычных абвінавачванняў супраць тых, хто закладваў асновы нацыянальнай школы ў Беларусі, супраць дзеячаў беларускай культуры, найперш пісьменнікаў, даследчыкаў мастацкага слова, ахвотна аддаваў старонкі для пакаянных «прызнанняў» некаторым нацыянальна свядомым грамадзянам у нейкіх «грахах», у якіх яны не былі вінаватыя (Янка Купала, Якуб Колас і інш.). Агонь публікацый-даносаў быў скіраваны супраць кіраўнікоў Народнага камісарыята асветы БССР, членаў Навукова-метадалагічнай камісіі, рэдактара і членаў рэдкалегіі часопіса «Асвета», аўтараў праграм, падручнікаў, метадычных дапаможнікаў па беларускай мове і літаратуры ў сямігадовай і беларускіх чытанак у пачатковай школе. Яны былі аб'яўлены наймітамі буржуазіі, ворагамі рэвалюцыйных пераўтварэнняў у рэспубліцы, а значыць, і ворагамі народа, кулацкмі прыхвастнямі, якія свядома праводзілі контррэвалюцыйную палітыку ў галіне народнай адукацыі, каб прышчапіць свае ідэалы дзецям, моладзі. Гэта У.М. Ігнатоўскі і А.В. Баліцкі – першыя міністры народнай асветы рэспублікі; I. Мазур – адзін з кіраўнікоў Навукова-метадалагічнага камітэта пры Наркамасвеце БССР, рэдактар часопіса «Асвета»; У. Дзяржынскі, I. Самковіч, I. Пратасевіч, Л. Гарбацэвіч, А. Лёсік – аўтары праграм і падручнікаў па беларускай мове і літаратуры.

Яны абвінавачваліся ў тым, што ўключалі ў праграмы і падручнікі творы пісьменнікаў – выразнікаў, па меркаванні Л. Бэндэ і інш., ідэй эксплуататарскіх класаў (Я. Баршчэўскі, А. Рыпінскі, Я. Чачот); прапагандыстаў нацдэмаўшчыны – нашаніўцаў (Ядвігін Ш., А. Гарун, К. Каганец, Я. Купала, Я. Колас і інш.), песняроў буржуазіі (Ф. Багушэвіч, М. Багдановіч і інш.), апалагетаў кулацтва (М. Зарэцкі, Я. Пушча, М. Лужанін і інш.).

Гэтыя праграмы і падручнікі называліся варожымі, шкоднымі яшчэ і на той падставе, што іх аўтары высока ацэньвалі творы названых пісьменнікаў, рэкамендавалі іх вучням для самастойнага чытання, а настаўнікам для самаадукацыі – даследаванні М. Гарэцкага, М. Піятуховіча. Яны хацелі, каб дзеці не адрываліся ад нацыянальных каранёў, каб ведалі, гаворачы словамі Ф. Багушэвіча, «суседскае, але найперш – сваё».

За няпоўныя сем гадоў існавання часопіс «Камуністычнае выхаванне» апублікаваў некалькі матэрыялаў, прысвечаных пытанням нацыянальнай культуры ў школе. Гэта артыкулы М. Каспяровіча «Краязнаўства і школа» (1930), С. Васілёнка «Сацыяльная значнасць вуснай народнай творчасці» (1931), Таміліна «Мастацкае расказванне ў школе» (1933), М. Карпачова «Да пытання вывучэння фальклору ў школе» (1935).

Часопіс «Савецкая школа», які выдаваўся з лютага 1940 г., спачатку цалкам выходзіў на рускай мове. У ім змяшчаліся матэрыялы па выкладанні ўсіх прадметаў. На жаль, праблемам выкладання беларускай мовы і літаратуры ў часопісе адводзілася мала месца. Зрэдку публікаваліся літаратуразнаўчыя артыкулы В. Барысенкі, Л. Барага. За ўвесь даваенны перыяд у ім было змешчана толькі два артыкулы па пытаннях выкладання беларускай літаратуры ў школе. Р. Шкраба апублікаваў рэкамендацыі па вывучэнні паэмы Я. Купалы «Бандароўна», у якіх акрэсліў кола пытанняў, якія пад кіраўніцтвам і з дапамогаю настаўніка трэба ўсвядоміць вучням: час напісання паэмы; прычыны звароту Я. Купалы да мінулага; гістарычныя падзеі, пакладзеныя ў аснову твора; фальклорнае паходжанне паэмы; працоўны народ у паказе Я. Купалы; вобраз Бандароўны; вобраз эксплуататара пана Патоцкага; мастацкія асаблівасці паэмы; значэнне твора. Называлася літаратура, якую можа выкарыстаць настаўнік, рыхтуючыся да ўрокаў, прысвечаных паэме. Гэта працы П. Шэйна, Я. Галавацкага, Ю. Пшыркова, Р. Бярозкіна, М. Смолкіна.

Настаўніца беларускай мовы і літаратуры гомельскай сярэдняй школы імя Камінтэрна В. Манькова дзялілася на старонках часопіса вопытам сваёй працы па развіцці вуснай і пісьмовай мовы вучняў 8-10 класаў.

Такім чынам, часопіс «Савецкая школа», як і папярэднія выданні, практычна не аказваў станоўчага ўплыву на ўдасканаленне методыкі выкладання роднай мовы і літаратуры.

Негатыўную ролю адыграў і той факт, што ў 1930/31 навучальным годзе ў школьную практыку пачынаюць укараняцца так званыя праграмы праектаў. Згодна з гэтымі праграмамі вучні павінны былі распрацоўваць тры віды праектаў: вытворчыя, сацыяльна-палітычныя, культурныя, дзякуючы чаму меркавалася дасягнуць адзінства тэорыі і практыкі.

Навучанне па праграмах праектаў арганізоўвалася такім чынам, каб вучні ўжо ў школе прымалі актыўны ўдзел у ажыццяўленні практычных задач сацыялістычнага будаўніцтва. У аснову вывучэння ўсіх дысцыплін, у тым ліку і беларускай літаратуры, былі пакладзены актыўная грамадская праца дзяцей, іх практычны ўдзел у вытворчай дзейнасці, дапамога дарослым у выкананні планаў пяцігодкі. Дзеці ішлі на прадпрыемствы, знаёміліся з тым, як там выконваецца прамфінплан, а затым у школе сродкамі навучальных дысцыплін «праектавалі», як могуць дапамагчы дарослым, кадравым рабочым, у выкананні заданняў. Са сваімі прапановамі дзеці зноў ішлі на прадпрыемствы і агітавалі рабочых і служачых сродкамі літаратуры: чыталі вершы, ладзілі спектаклі, пісалі лозунгі, плакаты, якія заклікалі працаваць лепш і ў тэрмін выканаць план.

Праграма праектаў была разлічана ў першую чаргу на гарадскія школы, хоць былі спробы перанесці іх і ў вёску. У рэспубліцы гэта праграма праектаў па беларускай мове і літаратуры была разлічана толькі на 5-6 класы. У 7 класе вывучаўся сістэматычны курс беларускай літаратуры.

У адпаведнасці з праграмай па беларускай літаратуры для 7 класа Л. Бэндэ і А. Кучарам быў распрацаваны падручнік, які складаўся з дзвюх частак, і да другой часткі Л. Бэндэ публікуе метадычныя парады «Да пытання аб класавай дыферэнцыяцыі сучаснай беларускай літаратуры». Новаспечаны «метадыст» баіцца, што настаўнікі не арганізуюць правільную працу па падручніку, аўтарам якога ён з'яўляецца, таму і дае ўказанні, як можна зрабіць, каб вучні не прыйшлі да сваіх ацэнак твораў, змешчаных у раздзеле «Буржуазна-кулацкая плынь у сучаснай беларускай літаратуры».

Але школы па гэтай праграме так і не пачалі працаваць, бо ў пачатку верасня 1931 г. была апублікавана пастанова СНК і ЦК УКП(б) «Аб пачатковай і сярэдняй школе». Пачалася карэнная перабудова савецкай школы ў адпаведнасці са сталінскімі ўстаноўкамі. Пачынаючы з 1932/33 навучальнага года ў Беларусі ўводзіцца абавязковае сямігадовае навучанне, пачынаюць адкрывацца сярэднія дзесяцігадовыя школы. Беларуская літаратура як самастойны прадмет вывучаецца ў школах розных тыпаў, пачынаючы з 5 класа. Навучанне ажыццяўлялася ў два этапы, а з улікам і пачатковай школы – у тры. На першым этапе, у 5-7 класах, вывучаліся творы, якім папярэднічалі біяграфічныя звесткі пра аўтара. Вядомы рускі савецкі метадыст М.А. Рыбнікава у другой палове 30-х гг. назвала першы этап літаратурнай адукацыі ў сярэдняй школе літаратурным чытаннем. На другім этапе, у 8-10 класах, вывучалася гісторыя беларускай літаратуры. Гістарычны курс складаўся з аглядавых і манаграфічных тэм.

У 1933 г. у адпаведнасці з пастановамі ўрада і ЦК УКП(б) былі распрацаваны новыя праграмы па беларускай літаратуры, якія, аднак, у школы не трапілі, бо пачалася другая хваля рэпрэсій.

3 улікам новай палітычнай сітуацыі пачалі нанова стварацца праграмы і падручнікі па беларускай літаратуры. Згодна з праграмамі па беларускай літаратуры для старэйшых класаў, якія былі апублікаваны ў 1935 г., у 8 класе вывучаліся вусна-паэтычная народная творчасць і літаратура дакастрычніцкага перыяду, у 9-10 класах – савецкага. Да асобных твораў, аглядавых і манаграфічных тэм упершыню былі змешчаны анатацыі, якія вызначалі настаўніку асноўны кірунак працы, акрэслівалі кола пытанняў, якія павінны былі быць засвоены школьнікамі ў працэсе навучання.

Праграма 1935 г. арыентавала настаўнікаў разглядаць беларускую літаратуру, творчасць асобных пісьменнікаў у святле вульгарызатарскіх поглядаў на мастацтва. Напрыклад, В. Дунін-Марцінкевіч выступаў як выразнік ідэй прыгонніцтва, а Ф. Багушэвіч згодна з праграмай быў прадстаўніком літаратуры беларускай вясковай буржуазіі. Усе анатацыі да твораў і тэм былі прасякнуты ідэяй вынішчэння беларускай культуры, якая падносілася пад выглядам барацьбы з нацыяналізмам у рэспубліцы. Трэба адзначыць, што праграма па беларускай літаратуры для 7-10 класаў засталася праектам. Да працы па ёй прыступіць не паспелі, бо ў 1936 г. пачалася новая хваля рэпрэсій, якая захапіла амаль ўсіх пісьменнікаў Беларусі. Многія з тых, чые творы называліся ў праграме для вывучэння, былі рэпрэсіраваны. Гэта А. Александровіч, С. Баранавых, П. Галавач, Ц. Гартны, А. Дудар, Я. Неманскі, Л. Родзевіч, М. Чарот і многія іншыя. Іх імены тэрмінова трэба было здымаць з праграмы, бо яны былі аб'яўлены ворагамі народа.

Рэпрэсіі 1936-1937 гг. амаль цалкам вынішчылі пісьменніцкую арганізацыю Беларусі. Творы тых нямногіх, хто застаўся ў жывых, чые імёны не былі апаганены, уводзіліся ў школьныя праграмы і падручнікі. Пачынаючы з 1937 г. і да канца дзесяцігоддзя, ва ўсіх класах вывучаліся «Пісьмо беларускага народа Сталіну», вершы беларускіх пісьменнікаў, адрасаваныя «правадыру ўсіх народаў», а таксама далёка не самыя лепшыя творы Я. Купалы, Я. Коласа, 3. Бядулі, Э. Самуйленка, М. Лынькова. Часам уключаліся ў праграмы і падручнікі творы П. Глебкі і К. Крапівы. У 8 класе для вывучэння рэкамендавалася паэма «Тарас на Парнасе», вершы Ф. Багушэвіча. У праграму па беларускай літаратуры для старшых класаў уключаўся і так званы беларускі фальклор савецкага часу, прысвечаны «правадыру народаў», «шчасліваму жыццю сялян у калгасах». У 1937 г. у праграму былі ўведзены і творы пісьменнікаў народаў СССР (Т. Шаўчэнка, Ш. Руставелі, П. Тычына, М. Горкі і інш.), а таксама замежных майстроў слова.

Праграма па беларускай літаратуры 1937 г. не прадугледжвала ні ведаў па тэорыі літаратуры, ні працы па развіцці вуснай і пісьмовай мовы. Не было ў гэтай праграме і анатацый да асобных твораў, да аглядавых і манаграфічных тэм, якія вывучаліся ў 8-10 класах.

У канцы 30-х гг. пачынаецца праца па падрыхтоўцы падручнікаў трэцяга пакалення па беларускай літаратуры для сярэдняй школы, у даваенны час былі распрацаваны толькі падручнікі хрэстаматыйнага тыпу для 5-10 класаў. Падручнікі гісторыка-літаратурнага тыпу для 8-10 класаў будуць напісаны толькі ў пасляваенны час.

Хрэстаматыю для 5 класа склалі С. Гапіенка і А. Севярнёва. У чытанку ўваходзілі творы, якія называліся ў праграме, і кароткія біяграфічныя даведкі пра іх аўтараў. Падручнік змяшчаў партрэты Я. Купалы, Я. Коласа, 3. Бядулі, К. Крапівы, М. Лынькова, а таксама I. Сталіна, якім адкрывалася хрэстаматыя. Аўтарам хрэстаматыі для 6 класа быў 3. Ліхтэрман, а для 7 – Р. Блях і А. Ус. Усе гэтыя падручнікі таксама адпавядалі праграме, мелі такі ж метадычны апарат.

Поиск по сайту: