Условное наклонение

Условные формы глаголов образуется при помощи аффиксов

- са /- сə.

Желательное наклонение

Имеет форму только 1-го лица единственного и множествен-ного чисел. Показателями являются аффиксы - ыйм /- им, - ыйк /- ик

бар + ыйм пойду-ка бар + ыйк пойдем-ка

эшлимэшлик

различные оттенки желания передаются в следующих формах: 1) - асы /- əсе килə (идет).

Единственное число

Множественное число

2) - макчы /- мəкче була (намерена, хочет). Имеет только по-ложительный аспект.

I күрмəкче булам, укымакчы булам.

II күрмəкче буласың, укымакчы буласың. III күрмəкче була, укымакчы була.

Повелительное наклонение

Повелительное наклонение имеет 2, 3-е лицо единственного и множественного чисел. Выражает приказ, повеление, призыв к совершению действия.

Задания

1. Вместо многоточий вставьте соответствующие местоимения.

– извиниться перед родителями,

– поздороваться первым,

– устроиться на работу,

– вставать вовремя и не опаздывать на занятия, б) Посоветуй друзьям:

– сходить в библиотеку,

– прочитать книгу, которая вам очень понравилась,

– после работы зайти к вам,

– позвонить родителям.

3. Допишите первую часть сложного предложения.

(Если бы я успел на автобус) …, эшкə соңга калмаган булыр идем. (Если бы поторопились) …, троллейбуска утырган булыр идек. (Если бы были билеты) …, концерт карар идек. (Хотя и шли очень быстро) …, пароходка өлгермəдек.

4. Переведите на татарский язык.

Есть широко распространенная поговорка «Яблоко от ябло-ни недалеко падает». У хороших родителей обычно и дети хоро-шие, у плохих – чаще плохие. Но бывает и наоборот. Значит, эта поговорка подходит не ко всем случаям из жизни.

Какие еще пословицы и поговорки знаете на татарском языке? 5. Переведите текст на русский язык.

Йөрəк тибеше, диңгезлəрнең суы күтəрелү һəм төшү, кояш чыгу һəм бату, ел вакытларының алмашынуы … Аларның нинди уртак ягы бар соң? Уртак нəрсə – бу күренешлəрнең əледəн-əле кабатланып торуы. Көн белəн төннең алмашынуын, кояш һəм айның хəрəкəтен күзəтеп, кешелəр елны айларга, айны көннəргə, ə көнне тагын да ваграк берəмлеклəргə – сəгатьлəргə бүлə башла-ганнар.

Ə вакытны ничек санарга? Моның өчен махсус җайланма – сəгать уйлап тапканнар. Сəгать – бик нечкə һəм төгəл механизм. Сəгатьнең төгəллеге əйтем булып киткəн: «Сəгать кебек эшли», дилəр, димəк, төгəл эшли.

6. Переведите текст на татарский язык.

Несколько тысяч лет назад люди не знали, что такое деньги. Они просто обменивались друг с другом различными предметами. Гончары меняли горшки и кувшины; кузнецы – наконечники для стрел, ножи, топоры; земледельцы – зерно, растительное масло, вино; скотоводы – быков, овец, шерсть и кожи; воины-победители – своих пленников. Но обмениваться было очень сложно, поскольку ценность вещей и продуктов разная. Чтобы упростить обмен, люди придумали деньги.

Первыми деньгами были добываемые в морях раковины. Со временем появляются металлические, а позднее бумажные деньги.

Какие денежные единицы вы знаете?

Расскажите о том, какие денежные единицы ходят в обороте в нашей стране?

Какие виды ценных бумаг вы знаете? 7. Прочитайте и переведите текст.

По радио миллионы людей в разных странах без телеграфа и газет одновременно узнают самые последние новости. Благодаря радио люди слышат друг-друга на расстоянии тысяч километров так же хорошо, как если бы находились рядом, в одной комнате. Звук на такое далекое расстояние передают с помощью особых аппаратов – радиопередатчика и радиоприемника. В радиопере-датчике речь, музыка – любые звуки превращаются в особые вол-ны – радиоволны. Антенна радиопередатчика излучает радиовол-ны в окружающее пространство. Волны эти распространяются со скоростью света одинаково хорошо и в атмосфере, и в безвоздуш-ном пространстве космоса, проникают сквозь дерево, стекло, ка-мень.

Радиоприемник с помощью антенны улавливает радиоволны, усиливает их и превращает снова в речь, музыку и другие звуки.

Еще какие средства массовой информации знаете? Расска-жите об одном из них.

8. Прочитайте.Расскажите о какой-нибудь истории из детст-ва, которая вам сильно запомнилась.

Һəркемнең диярлек күңелендə ерак балачактан калган я берəр бик матур истəлек, я берəр күңелле вакыйга, я берəр кызык-лы күренеш саклана. Бик озак еллар буенча онытылып, кайдадыр хəтер мəгарəсендə посып яткан ул кадерле истəлеклəр бер көн, таң беленгəн тын минутларда, кинəт уянып киткəч, һичбер сəбəпсез-нисез кузгалалар да кешенең күңеле əллə нишлəп китə, күзеннəн татлы яшь бəреп чыга. Əмма кайгы-хəсрəт яше булмаганга, ул йөрəкне көйдерми, бəгырьне телми, кеше, киресенчə, үзендə бер җиңеллек һəм пакълек хис итə. Бер җире авыртмый, бер җире бор-чымый, гүя кайдадыр җиһанда йөзеп йөри сыман. Кеше уйга чума, ул хəтерли башлый, очы да, кырые да юк аның хəтеренең …

( Г. 3псəлəмов )

9. Прочитайте и перескажите текст.Выскажите ваше мнениепо поводу Ислама.

Аек акыл Инглиз галиме психолог Ричард Белл, Исламны ныклап

өйрəнгəннəн соң, түбəндəге нəтиҗəгə килгəн:

«Европа зур һəлакəт каршында тора. Искиткеч матур, мəһабəт фасадлар артында куркыныч стресс, акылсызлык, рухи чир, бозыклык, җинаять һəм башка төрле афəтлəр яшеренгəн. Бер-береңə хөрмəт, ышаныч, мəхəббəт бетте, əхлак онытылды. Кызга-ныч ки, Европа кешесе бары тик матди дөнья өчен генə яши...

Гаилə ныклыгы һəм андагы əгъзалар арасындагы мөнəсəбəт как-шады. Дəүлəт эшлеклелəре əлеге һəлакəтне күреп торалар, лəкин аннан котылу юлларын тəкъдим итə алмыйлар. Интеллектуаль тирəлек əхлакый бушлыкта селкенə дə алмый. Европа каршында бары тик бердəнбер котылу юлы бар. Бу юл – Ислам».

10. Прочитайте. Вспомните: какие народные обряды, обычаи

и праздники вы знаете. Подготовьте мини-сочинение об одном из них.

Борынгыдан килгəн йолаларыбыз инде онытыла, юкка чыга баралар дип əйтсəк тə, əле халкыбызның хəтерендə, өлкəн буын кешелəренең телендə бик күп истəлеклəр, тел һəм рухи байлыгы-быз саклана.

Борынгыдан килгəн (традицион) йолалар һəрвакыт төрле ырымнар, серле тылсымлы такмаклар яки җырлар белəн үрелеп бара һəм алар шул йоланың аерылмас бер өлеше, аның бизəге бу-лып та тора.

Татар халкының традицион йолалары һəм бəйрəмнəре Идел буенда яшəгəн башка күрше миллəт халыклары: башкорт, чуваш, мари, удмуртлар, шулай ук көнчыгыш славяннар белəн дə зур ур-таклык күрсəтə.

Һəр халыкның да рухи мəдəниятендə туган тел төп урынны алып тора. Халыкның туган тел, үз ана теле сакланган очракта гы-на милли йөзе, гореф-гадəтлəр, йолалар да саклана.

Соңгы вакытта туган телебезгə дə, борынгыдан килгəн йола-ларга да игътибарыбыз бик нык артты. Борынгы философ һəм «тарихның атасы» дип танылган Геродот түбəндəге фикерне əйткəн: «Əгəр дөньядагы халыкларга иң яхшы йолаларны һəм го-реф-гадəтлəрне сайлап алырга кушсаң, игътибар белəн караганнан соң, һəр халык үзенекен сайлап алыр иде, чөнки барысы да үз халыкларының яшəү рəвеше иң яхшысы дип исəпли». Моннан 25 гасыр элек əйтелгəн бу фикер əле бүгенге көндə дə үзенең тирəнлеге һəм дөреслеге белəн таң калдыра, һəрбер халыкның бо-рынгы йолалары һəм борынгы ышануларына хөрмəт белəн карарга кирəклеге кисəтелə кебек.

Татарстанда һəм аннан читтə яшəүче нократ, касыйм татар-лары, татар-мишəрлəр, əстерхан һəм себер татарлары, керəшеннəр, Пермь татарлары һ.б., ягъни төрле диалектка караган өлкəн буын кешелəренең сөйлəме гаять үзенчəлекле, гореф-гадəт, йолалары да күптөрле. Алар барысы да безнең татар халкының уртак байлыгы.

Сабан туе –татар халкының милли бəйрəме.Ул элек яз көнекар беткəч тə, чəчүгə чыкканчы үткəрелгəн.

Яңгыр ашы –яңгыр телəп кырда пешерелгəн аш яки ботка. Корбан сүзе татар сөйлəшлəрендə ислам дине йолаларынакарый торган корбан гаете, корбан бəйрəме төшенчəлəреннəн башка, электəн, бик борынгы чорлардан ук калган йола – кырга

чыгып, хайван суеп телəк итүне дə белдерə.

Питырау –христиан бəйрəме.Ул июльнең14-15лəрендəүткəрелə, керəшеннəр, мордва-каратайлар һəм Удмуртиядə яшəүче бисермəн-керəшеннəр бəйрəм итə. Лəкин бу көнне татар-мөселманнар да яхшы белəлəр. Мəсəлəн, питырау көнне дару үлəннəре җыеп калырга тырышалар, чөнки шушы вакытта җыелган үлəннəр, чəчəклəр иң шифалысы дип исəплəнə.

Нардуган –декабрьнең24-25лəрендə башлана һəм уникекөнгə сузыла.

Аулак өйлəр –көзге эшлəр бетеп,көннəр кыскаргач,кызларкич утыра башлый. Ул вакытта кызлар бер-берсеннəн эшкə, җырга өйрəнəлəр, күңел ачалар.

11. Прочитайте текст и перескажите. Придумайте продолже-ние текста.

Һəр халыкның үзенə хас күңелле бəйрəме бар. Безнең ямьле сабан туебыз да – шундый милли бəйрəмнəрнең берсе.

Татарстанда һəм татар халкы яши торган башка җирлəрдə июнь аенда сабан туйлары үткəрелə. Сагынып көтеп алынган бу бəйрəмдə кешелəр көч сынашалар. Алар көрəшəлəр, йөгерешəлəр, сикерəлəр, авыр герлəр күтəрəлəр. Сабан туйларында кыюларга, көчле егетлəргə дан җырлана, мактау ява.

Сабан туе – хезмəт туе...

12. Прочитайте и переведите тексты:

а) Нардуган! Нардуган!

Татарларның борынгы бабалары Яңа елны ничек каршыла-ганнар? Төрле күңелле тамашалар уздырганнармы?

Барысы да булган: күңелле тамашалар да, бүлəклəр дə...

Чыршы гына булмаган.

Бу бəйрəм Нардуган дип аталган. Нардуган бəйрəме бер атна (декабрь ахыры – гыйнвар башы) дəвам итə.

б) Сабантуй.

Дөньяның иң матур интернациональ бəйрəме ул – Сабантуй. Сабантуй ул элек-электəн калган бəйрəм. Элек Сабантуй бəйрəме игенче һəм терлекчелəргə генə булган, хəзер аны бөтен дөньяда үткəрəлəр. Нефтьчелəр, химиклар һəм башка эшчелəр дə. Сабан-туйга ун-унбиш көн элек əзерлəнгəннəр. Көрəшчелəргə сарык суеп ашатканнар, аның өстəлендə бал, сөт, ит һəм башка ашамлыклар булган. Сабантуйда төрле уеннар уйныйлар. Мəсəлəн: көрəшү, капчык киеп узышу, чүлмəк вату һəм башкалар. Сабантуйга исереклəрне кертмəгəннəр, əгəр исереклəр керсəлəр, малайлар аларны куып чыгарганнар. Шəһəрдəн кайткан кунаклар сабантуй беткəч китеп баралар. Мəйдан эчендə, яшел чирəм уртасында əкрен-əкрен генə колга чайкалып тора. Икенче көнне егет кырга барганда, фермага баручы кыз да карый-карый эшкə китəр. Ак са-каллы карт та яшь чагында ничек колгага менгəнен, көрəшкəнен исенə төшерер.

в) Каз өмəсе.

Беренче кар төшкəн көн иде. Бүген безнең өйдə каз өмəсе. Иртəн иртүк əни казан астына ягып җибəрде, ə əти пычаклар кай-рый башлады.

Бераздан безнең өйгə кызлар җыелды. Бала итəкле күлмəклəр кигəн бу кызлар каз йолкый башлаганчы, өйгə абыем да кайтып керде. Ул əни белəн əтигə булышып торды. Су һəм утын ташыды.

Менə кызлар, җырлый-җырлый, каз йолкый башладылар. Мин урамдагы бөтен бала-чаганы җыйдым. Безгə каурыйлар сыз-дырырга бирделəр. Бервакыт тəрəзə артында гармун тавышы һəм аңа кушылып егетлəр җырлаганы ишетелде.

Казлар йолкынып беткəч, кызлар бизəкле көянтəлəренə ап-ак казларны асып, чишмə буена төштелəр. Аларга егетлəр дə иярде. Чишмə буенда җыр-бию, уен-көлке тынып тормады.

Словарь

алмагач – яблоня акча – деньги

акылсызлык – безумие, глу-пость алмашу – обмен

ара – расстояние афəт – бедствие, несчастье балачак – детство балта – топор

бер үк вакытта – одновременно вакыйга – событие бозыклык – испорченность, раз-врат бəя – цена

бөртек – зерно гер – гиря дулкын – волна

дəүлəт эшлеклесе – государст-венный деятель еш – часто йон – шерсть йөрəк – сердце

игенчелəр – хлеборобы, земле-дельцы искиткеч – изумительный удивительный

терлекче – животновод махсус – специально матди – материальный мəгарə – грот, пещера мəһабəт – величественный нечкə – тонкий очрак – случай

посып яту – спрятаться пычак – нож пыяла – стекло рухи – духовный чир – болезнь сарык – овца хас – свойственный хəтер – память

уйлап табу – придумать ук очлары – наконечники для стрел уртак – общий

чүлмəкче – гончар, горшечник шəраб – вино яктылык – свет, освещение яңалыклар – новости əйбер – вещь

əйлəндерə, əверелдерə – пре-вращать

истəлек – воспоминание кабат – еще, снова кабырчык – раковина киң таралган – распространен кояш бату – заход солнца

кояш чыгу – восход солнца кыйммəт – дорого кəгазь – бумага көчəйтə – усиливает күн – кожа сəбəп – причина сөйлəм – речь таш – камень тизлек – скорость тимерче – кузнец

əйтем – поговорка үгез – бык җайланма – устройство

җиңелəйтергə – упростить җиңүче сугышчылар – воины-победители əхлак – этика

җинаять – преступление җиһан – мир

һəлакəт – бедствие, гибель, смерть тирəлек – окрестность, среда

тоткын – пленник тəкъдим итү – предложить, предлагать

Тема 8. СВОБОДНОЕ ВРЕМЯ. УВЛЕЧЕНИЕ

Речевые образцы

Поиск по сайту: