ТІНТУ ТАКТИКАСЫ 16 страница

І. Жазуы мен тілі бойынша. Зерттелетін құжаттағы әртүрлі жазу мен тілде жазылған мәтіндердің, атап айтқанда: жазу белгілерін, сөйлем құрау ерекшеліктерін, баяндау стильдерін салыстыру мүмкін емес.

2. Жазылу уақытысына қарай. Зерттелетін құжат пен еркін үлгінің жасалу уақытының үзілісі минималды болу керек. Қолжазудың белгілері мен тұрақтылығы уақыт өтуге байланысты өзгереді. Мектеп кезінде қол жазудың тұрақтылығы туралы шартты түрде ғана айтуға болады. Бұл қолжазудың қалыптасатын кезеңі. Сондықтан, үлгіні зерттеу құжаты жазылған уақыт аралығындағысын алу қажет. Ересек адамның қолжазуы қалыптасқан болып табылады. Үлгі мен зерттеу құжаты арасында бірнеше жыл болуы мүмкін. Ал жасы ұлғайған, кәрі адамдардың жазу дағдысы ішінара бұзылып, қол жазудың өзгеруіне әкеледі. Әрі бұл процесс тез жүруі мүмкін. Сондықтан қартайған адамдардың жасаған құжаттарын зерттегенде салыстырмалы материалдар сол кезеңге байланысты болуы тиіс.

3. Мазмұны жағынан және белгіленген мақсатына байланысты болуы қажет. Мысалы: бланк бетіне жазылған мәтіннің салыстырма үлгісінің осындай бланкке жазылуы.

4. Қолжазбаның материалына байланысты. Үлгілерді жазу материалдарының сәйкес келуі маңызды мәселе (қалам не қарындашпен, бірдей қағаздарға жазылуы).

5. Жасалу амалдары бойынша. Зерттелінетін мәтін белгілі бір шрифтке сәйкестендіріп жазылса. Мысалы: баспа әріптері формасында, сызба ретінде немесе сол қолмен.

6. Құжатты жасау шарттары бойынша. Ерекше жағдайларда жасалса: отырып, тұрып.

7. Жазуды орындаған адамның хал-күйіне байланысты.

8. Жазудың шапшаңдығына байланысты болуы керек. Тез жазылған қол жазбаларға – лекция конспектілері т.б. Жай шапшаңдықпен жазылған – ресми құжаттардың мәтіндері.

Жоғарыда көрсетілген шарттар орындалмаса, сарапшы өз міндетін орындай алмауы мүмкін. Маңызды мәселелердің қатарына берілген үлгілердің сандық көлемі де жатады. Еркін үлгілер саны 10-15 болуы керек.

Қолжазба мен қол таңбаның эксперименталды үлгілерін алу.

Эксперименталды үлгілер еркін үлгілер сияқты зерттелетін объектіге жазылуы жағынан, тіліне, мазмұны, хат материалдары, жасалу амалына, мүмкіндік болса құжатты жасау жағдайына және жазудың шапшаңдығына қатысты салыстыруға келетіндей болуы қажет. Бірақ эксперименталды үлгілерді алудың өз ерекшелігі бар. Эксперименталды үлгілерді алу кезінде жазатын адамға әдеттегі жағдай жасалынуы тиіс (көзілдірік киетін болса). Эксперименталды үлгілер тергеушінің айтуы бойынша (диктовка) жазылады немесе тергеушінің ұсынған тақырыбына шығарма жазу нәтижесінде алынады. Алдын-ала айту шапшаңдығы белгіленеді. Мүмкіндік болса, зерттелетін құжат мәтінін 3-4 рет жазғызу керек. Ал, егер мәтіннің мазмұнын жазатын адамның білуі қажет емес деп тапса, онда кездесетін сөздерді басқа байланыста келтіріп, жазғыздыртады. Арасына уақыт салып қолтаңба үлгілерін бірнеше рет алу қажет. Эксперименталды үлгілерді алу кезінде зерттелінетін объектілердің жасалу жағдайының бәрін ескерту керек. Қолтаңбаның үлгісін алу барысында жазатын адамның қолтаңбасының барлық варианттарын жазуды сұрайды. Ал біреудің атынан қол қойғанын тексеру кезінде, сол кісінің фамилиясын бірнеше қатар жазғыздыру қажет.

Еркін үлгілерді алғанда маман-қолжазбатану тергеушіге іздеу жоспарын құрып бергені дұрыс. Онда: қай тілде, қай графика негізінде, қандай құжат түрінде, қай мерзім кезіндегі үлгілерді жинау керек екендігі көрсетіледі.

§5. Криминалистикалық автортанудың түсінігі, міндеттері және ғылыми негіздері

Құжаттағы мәтіннің авторын анықтау мақсатында жүргізілетін криминалистикалық зерттеулер, криминалистикалық автортанудың құзыреттілігіне жатады. Криминалистикалық автортанудың бұл түрі қолжазуды криминалистикалық зерттеу барысында жазба тіл заңдылығын зерттейтін нақты бір арнайы ғылымды қолдану негізінде қалыптасқан.

Мәтінді орындаушы жөніндегі мәселені шешу кезінде жазу тіл белгілері көмекші маңыздағы ғана рөлді атқарады. Ал автортану зерттеулерінде, олар басты рольді атқара отырып құжатты толтырған автордың жеке басы туралы белгілі бір қорытындыға келуге негіз болады. Бұл әсіресе мәтінді орындаушы мен автор әртүрлі тұлғалар болған жағдайдағы іс үшін өте маңызды болып табылады.

Жазу тілдің қызмет етуінің негізін тілдік және интеллектуалдық дағдылар кешені құрайды. Тілдік дағдыға жоғарыда көрсеткендей - тарау, бөлім, пункттік, орфографиялық, лексико-фразеологиялық, синтаксистік және стилистік дағдылар жатады.

Интеллектуалдық дағды әр адамға тән болмысты тану әдісін сипаттайды және қабылдау, ойлау, есте сақтау дағдыларынан тұрады. Бұл дағдылардың мазмұнын адам психикасынан көрініс табатын меңгерілген және жекеленген тілдік және ойлау нормалары мен одан ауытқулықтар құрайды.

Дағдылар мазмұны, олар нақты тұлғаларда қалыптасу жағдайы мен ерекшелігіне тікелей байланысты болады және де қабылданған мәліметтерді сол тұлғаның қолдануымен анықталады.

Жекеленген тілдік және интеллектуалдық дағдылар ойлау, сөйлеу нормаларының белгілі бір жиынтығының әрбір адамда қалыптасуы мен оларды сөйлеу барысында қолдану ерекшелігінен көрініс табады.

Мұнда адам қандай да бір норманы қолданып сөйлеуге үйреніп, қалыптасады және ол әдетте өзінің ойын жеткізу кезінде сөз құрамының барлығын емес, жартылай ғана жеткізуге дағдыланады. Осыған байланысты әр адамда сирек кездесетін қайталанбайтын тілдік жиынтықтар мен интеллектуалдық дағдылар пайда болады. Осы жекелей қалыптасқан дағдылар арқылы зерттелетін құжат мәтінінің авторын идентификациялауға болады.

Криминалистикалық автортанудың ғылыми негізін – адам тілінің сөйлеу шарты мен заңдылығын, тілдің жекелену себебін, динамикалық тұрақтылығын, жазба тілінің алуан түрлілігін анықтау туралы және қылмысты тергеу мақсатында оны зерттеу әдістері жөніндегі білімдер жүйесі құрайды. Криминалистикалық автортану келесідей салааралық ғылым мәліметтерін жинақтайды: адамдар арасындағы қатынас теориясы – коммуникациялық, лингвистикалық, психологиялық және психолингвистикалық, криминалистикалық мәліметтер (идентификация теориясы, криминалистикалық қолжазба). Сонымен қатар, қылмыстық және азаматтық істерді қарастыру кезінде де қолданылады.

Жалпы анықталатын мәселелер екі топқа бөлінеді:

 Идентификациялық – бір немесе бірнеше құжаттың нақты авторын анықтаудан (идентификациялық мақсатта);

 Идентификациялық емес – автордың ұлтын, топтық қатынасын, яғни оның білім деңгейін, кәсібін, жазу тілінің стильдік дағдысының болуы, әлеуметтік-демографиялық көрінісі туралы және т.б. (классификациялық-диагностикалық мақсатта) жағдайларын анықтаудан.

Соңғы уақыттарда БАҚ (СМИ) -дағы тіл тигізуге байланысты келтірілген моральдық зиянды өтеу арыздары көбеюде. Осы саннаттағы істер бойынша ақиқатқа жету үшін соттар автортану сараптамасының негізгі құрамдас бөлігі болып табылатын лингвистикалық сараптаманы тағайындайды. Сараптаманың шешуіне идентификациялық сипаттағы сұрақтар қойылады:

 мәтінде осы азаматты қорлайтын және тіл тигізетін сөздер, сөз тіркестері кездесе ме?

 мәтін авторының азамматқа беріп отырған мінездемесі қандай?

 басылымда моральдық және т.б. қағидаларды сақтау көз-қарасымен азаматтың жеке басын, қызметін негативті жағынан сипаттайтын мәліметтер, мән-жайлар бар ма?

Криминалистикалық автортанудың объектілері – бұл әртүрлі құжат мәтіндері, жазба, жазылған мәтіндер, сонымен қатар принтер, ризографтар, баспаханалық құралдарды қолдана отырып көбейткіш тәсіл көмегімен алынған құжаттағы мәтіндер. Автортануда мәтін деген түсінікке бір ойды білдіретін сөйлемдер жиынтығы жатады. Жеке сөйлемдер мен сөз тіркестері осы автортанудың объектісі бола алмайды. Сөйлемдер мәтін материалының мазмұнын ғана құрайды. Автортану зерттеуінің бірлігі болып сөйлемдер қарастырылады, ал қолжазбатанудың зерттеу бірлігіне жеке жазба белгілері жатады (әріп және сан).

Құжаттың мәтіні күрделі жүйелі құрылым болып табылады, олардың элементтері белгілі бір өзара әрекет ету заңдылығымен байланысты. Идентификациялық зерттеу жүргізу үшін мәтіннің минималды көлемі шамамен бірнеше сөйлемдерден тұруы қажет.

Мәтіннің авторын анықтау барысында мәтіннің құрылымдық қасиетін көрсететін мәліметтер қолданылады. Бір жағынан танылатын объект ойлау заты туралы мәлімет. Бұл мәліметтерден автордың қатынасқа түсетін заттары мен құбылыстары, сондай-ақ оның араласатын адамдары туралы ақпарат алуға болады. Осы мәліметтер бойынша оның шынайы өмір сүру ортасын; әлеуметтік, этникалық, кәсіптік және біліктілік деңгейі анықталады. Мұндай ақпараттарды зерттеу мен қолдану арнайы білімді қажет етеді. Құжат мәтінін зерттеудің бастапқы кезеңінде автордың жеке басы туралы шартты моделін қалыптастырып аламыз. Автор өзінің ойын сөйлеу қабілетімен білдіреді. Осы арқылы автордың білім деңгейі, жазу тілін меңгеру дағдысы, этникалық көзқарастары, эмоциялық жағдайымен басқа да оның жеке басын сипаттайтын мәліметтерді ала аламыз. Алынған мәліметтер арнайы білімі бар адамның жазба тілі белгілерін зерттеу нәтижесінде анықталады.

§6. Үлгілердің түсінігі

Автортану зерттеуінде тексерілетін тұлғалардың жазу тілінің үлгілері қажет. Олар қолжазбатанудың еркін, эксперименталды және еркін-шартты болып келеді.

Еркін үлгілер – сезікті және тергелетін адамдардың қылмысқа еш қатысы жоқ және қылмыстық іс қозғалғанға дейінгі жазған мәтіндері. Бұл үлгілер зерттелетін мәтіннің орындалу тіліне, уақытына, жазба тілінің стиліне, адресатына және автордың мәтінді орындау кезіндегі жалпы жағдайына сәйкес келуі қажет. Әртүрлі ұлт тілінің синтаксистік, лексико-фразеологиялық, стилистік элементтері мен құрылымдары бір-біріне сәйкес келмейді және әртүрлі көрініс тауып, ерекшеленеді. Сондықтан да зерттелетін құжат пен үлгінің бір тілде жазылуы тиіс. Адамның жазба тілінің белгілерінің тұрақтылығы салыстырмалы болғандықтан, зерттелетін құжат пен үлгілер сол бір уақыт аралығында жазылуы керек. Адамның жеке басының қалыптасып дамуына қарай және субъективті, объективті сипаттағы факторлардың (білім алуы, игерген мамандығы, әлеуметтік, ұлттық, кәсіби және басқа да орталар) әсер етуі нәтижесінде адамның жазба тілі мәнді өзгеріске ұшырайды. Яғни, сауаттылық деңгейі жоғарылайды, лексикалық құрамы артады, синтаксис пен стильдік ерекшелігі күрделенеді. Керісінше, адамның қартайған шағында организмнің, өспелік, биологиялық, психо-физиологиялық өзгеруінің нәтижесінде жазба тілі өзгеріске ұшырап тілдік баяндау құрылымы жеңілдетіледі және бұзылады.

Қолжазба тілінің еркін үлгісі зерттеліп отырған мәтіндегідей формада және функционалдық стильде орындалуы қажет (тұрмыстық, қызметтік, публицистикалық, ғылыми). Тұрмыста қолданылатын стиль көбінде жеке хаттардан, запискалардан, қызметтік баяндамалар мен түсініктеме запискалардан, рапорттардан, хаттамалардан және т.б. көрініс табады. Публицистикалық – қоғамдық-саяси тақырыптарға байланысты баяндамалар мен осы типтес мазмұндағы мақалалардан; ғылыми мақалалар мен құжат мәтіндерінен; пікірлерден және т.б. тұрады. Редакцияланып басылып шығарылған мәтін автордың сөйлеу ерекшеліктерін толығымен көрсетпейді. Сондықтан үлгі ретінде автордың қолжазбасын қолданған жөн. Адресатты есепке алудың ерекшелігі, мұнда мәтінді орындаушы автор хат алушы адамның әлеуметтік-демографиялық сипатына қарай сөз қолдану ойын жеткізу элементтерін таңдап алады. Осыған байланысты бір оқиға әртүрлі формада баяндалуы мүмкін. Мысалы: орындаушы бір оқиға жөнінде досына, туысына және т.б. жазғанда полиция қызметкерлеріне арыз, түсініктеме беруден қарағанда өзгеше баяндайды.

Автордың зерттелетін мәтін мен еркін үлгілерді жазу кезіндегі жағдайын ескеріп, тергеу барысында оны қолдану қажеттілігі келесідей жағдайларда туындайды. Мысалы: орындаушының психологиясында қатаң өзгеріске ұшырауға әкелетіндей психикалық және өзге де ауыр науқасқа ұшырау мен жан күйзеліс үстінде мәтінді орындағаны белгілі болған жағдайда.

Жазу тілінің эксперименталды үлгілері – автортану сараптамасына жіберу үшін арнайы түрде тергеуші немесе соттың қатысуымен алынатын мәтіндер. Еркін үлгілерді алу барысында қойылатын талаптар, бұл үлгілерді алу кезінде де сақталынады. Бұл үлгілер алғашқыда орындаушының еркімен таңдалған тақырыбы бойынша, ал кейіннен тергеушінің берілген тақырыбына байланысты шығарма немесе мазмұндама түрінде орындалады. Бірінші жағдайда тергеуші белгілі бір функционалдық стиль шеңберінде орындауды нұсқайды. Мысалы: хат, арыз-өтініш, шағым-арыз және т.б. Екіншіден, тергеуші жазылатын мәтіннің тақырыбын жазба тілінің белгілі бір формасында адресін ұсынады. Осы көрсетілген үлгілермен қатар, зерттелетін мәтін сипатына қатысты емес эксперименталды үлгілер алынуы қажет. Олар тексерілетін автордың жазба тіл белгілерін объективті бағалауға мүмкіндік береді.

Кейбір жағдайларда жазу тілінің шартты-еркін үлгілері де қолданылады. Бұл мәтіндер тергеу барысында пайда болған қылмыстық іс материалдарындағы түсініктемелер, өз қолымен жазған көрсетпелер, арыз-шағымдар және тағы басқалар. Бұлар сараптамада қосымша салыстырмалы материалдар ретінде қарастырылады.

Авторлықты анықтау мәселесін шешу мүмкіндігі зерттеуге жіберілген материалдың көлемімен, сапасымен зерттеу әдістемесінің жетілу деңгейімен анықталады. Қазіргі уақытта идентификациялық криминалистикалық автортану сараптамасының теориялық және әдістемелік негізі жоғары дәрежеде өңделген, ол барлық жағдайда авторды идентификациялауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, құжат авторының ана тілін, білім деңгейін, тіл дағдысының қай елді мекенде қалыптасқандығын анықтаумен байланысты классификациялы-диагностикалық әдістемелерде қалыптасқан.

Автортанудың әдістеріне төмендегілер жатады:

1. лингвистикалық (сондай-ақ, лингвостатистикалық), тіл құрылымы мен элементтерін анықтаумен байланысты;

2. психолингвистикалық, тұлғаның сөйлеу жүйесіне әсер ететін психикалық процесс ерекшеліктері тұрғысынан сөйлеудегі тіл құрылымына талдау жүргізуге мүмкіндік беретін әдіс;

3. әлеуметті-лингвистикалық, тілдің қандай әлеуметтік факторлармен байланысты екенін анықтайтын әдіс;

4. логика-психологиялық, автордың тілдік және интеллектуалдық дағдыларының қасиеттері мен ерекшеліктерін анықтайтын мәтіннің құрылымы мен логикалық элементтеріне талдау жасауға бағытталған;

5. тіл дағдысының даму дәрежесін анықтаудың математикалы-сандық әдісі, электронды-есептегіш техника базасына негізделген жазба тілінің қалыптасқан тілдік дағдысының жалпы және жеке белгілеріне статистикалық талдау жасау.

6-ТАРАУ

ҚҰЖАТТАРДЫ ТЕХНИКА-КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ

§1. Құжаттарды техника-криминалистикалық зерттеудің түсінігі және оның міндеттері мен түрлері

Құжаттарды техника-криминалистикалық зерттеу дегеніміз -қылмыстық және азаматтық істер бойынша заттай дәлелдеме болып табылатын құжаттарды зерттеу кезінде туындайтын мәселелерді шешу мақсатында жаратылыстану және басқа да техникалық ғылым салаларынан алынған теориялық ережелер мен арнайы әдістерді жүйелендіру негізінде қалыптасқан криминалистикалық техниканың жеке бір саласы.

Құжаттарды техника-криминалистикалық зерттеуге жататын мәселелер шеңбері, зерттеу кезінде қолданылатын әдістер сияқты кең ауқымды және көптүрлі. Құжаттарды техника-криминалистикалық зерттеудің жалпы мәселелері идентификациялық және идентификациялық емес деп екі топқа бөлінеді. Оларға мыналар жатады:

Идентификациялық:

 құжаттар бір әдіспен жасалған ба (немесе реквизиттері)?

 құжаттағы мөр таңбалары осы мөрмен басылған ба?

 құжаттағы жазбалар осы қаламмен жазылған ба?

 құжат мәтіні осы жазу машинкасында басылған б?

 құжаттың бланкісі осы клише көмегімен орындалынған ба?

 құжаттың бланкісі осы станокта басылған ба?

 құжаттың бланкісін дайындауда осы бояулар қолданылған ба?

 құжаттың бланкісін дайындау үшін қағаз қолданылған ба?

 құжаттың бланкісін дайындау үшін материалдар қолданылған ба және т.б.

Идентификациялық емес:

 құжат мәтінінде қандай да бір өзгерістер бар ма, бар болса қандай, қандай әдіспен жасалған және құжаттың бастапқы мазмұны қандай болған?

 құжат немесе оның реквизиттері қандай әдіспен жасалған?

 құжат кай уақытта жасалған және де оның реквизиттері қандай кезектілікте жасалған?

 құжат қандай техникалық құрал-жабдықтар мен материалдардың көмегімен дайындалған?

 мөрдің таңбасы қандай әдіспен салынған?

 өшіп қалған, түссіздендірілген және қан жұққан жазбалардың мазмұны қандай?

 жанған, жыртылған құжаттардың мазмұны қандай?

 жалған құжатты жасау үшін қолданылған материалдар қайда және қандай аяда қолданылады және т.б.

Техника-криминалистикалық зерттеудің тікелей объектілеріне төмендегілер жатады: реквизиттер, құжат материалдары және техникалық құралдар.

1. Құжаттардың реквизиттері, оларға: мәтіндер, жазба мәтіндері, қолтаңба

және басқа да таңба түрлері; баспа түріндегі таңбалар (мөр, жазу

машинкасының және мөртаңба, телеграфтық, кассалық және басқа

да белгілерді басатын аппараттар мен құрылғылар); фотосуреттер, маркілер, бланкілер жатады.

2. Құжаттарды немесе оның жекеленген реквизиттерін жасау үшін қолданылатын техникалық құралдар: жазу

құралдары (шарикті қаламның стержені, қарындаштар,

фломастерлер), компьютерлер, принтерлер, сканерлер, ризографтар, клишелер, мөр және мөртаңбалар, баспаханалық техникаға

жататын жазу құрылғылары: баспа машинкалары және басқа да

белгілерді басатын кұрылғылар (кассалық, телеграфтық және т.б.);

қағаз тескіштер, компостерлер, перфораторлар; қырып тазарту жолымен штрихтарды кетіру үшін қолданылатын құралдар; қағаз кесетін машинкалар; түптейтін құрылғылар және т.б.

3. Құжат материалдарына келесідей қолжазба материалдары жатады: сия, тушь, шарикті қаламның пасталары, бояулар, қарындаш графиті,

электрографикалық тонерлер; құжаттар жасайтын қағаз, картон;

қосымша қолданылатын қажетті материалдар - клей, қорғағыш

қабаттар, түптеуге қажетті (ледерин тәріздес) материалдар, өңдеу,

түзету үшін пайдаланылатын (сұйықтықтар, «штрих» тәріздес),

құралдар; уландырғыш заттар — күнделікті үй-тұрмысында қолданылатын химиялық заттар, фармацевтік препараттар және т.б.

Жоғарыда аталған тікелей объектілерге қатысты құжаттарды техника-криминалистикалық зерттеудің жеке әдістемесі қалыптасқан. Олар, құжаттарға сот-техникалық сараптамаларын жүргізу кезінде қолданылады. Құжаттарды техника-криминалистикалық зерттеудің жекеленген әдіс-тәсілдерін тергеуші құжаттарға тергеу қарауын жүргізген кезде қолдануы мүмкін.

Қылмыскерлер әртүрлі әдіс-тәсілдермен жалған құжаттар жасаулары мүмкін. Жалған жасаудың техникалық әдістері негізінен екі топқа бөлінеді: толық және жартылай. Жартылай жалған жасау қылмыскердің қолындағы түпнұсқа құжатқа өзгерістер енгізуден тұрады. Жартылай жалған жасаудың әдістеріне: тазарту, уландыру, жуу, қосып жазу, қосып басу, фотосуреттерді және қағаз беттерін ауыстыру. Құжаттарды толық жалған жасау келесідей нұсқаларда жүргізіледі. Қылмыскер мөр басылған және мекеме штампы қойылған құжаттың таза бланкісін тауып, оған тек мәтін енгізіп, басқарушының қолтаңбаларын жалған қояды. Басқа нұсқасы, қылмыскер таза бланк тауып, оған жалған мөр және қолтаңба қойып, сәйкес мәтін енгізеді. Соңғы бір нұсқасы, қылмыскер құжат бланкін қолдан дайындап, құжатқа қажетті қалған реквизиттерді енгізеді. Құжаттарды техникалық жалған жасаудан қорғау үшін әртүрлі әдіс-тәсілдер қарастырылған. Құжаттардың жалпы жүйесі бойынша қатаң тіркеудегі құжаттарды бөліп қарауға болады.

§ 2. Құжаттардың бастапқы мазмұнын өзгерту мен оларды қалпына келтірудің әдіс-тәсілдері

Құжаттарды қолдан жасаудың барынша кең тараған түрлері: түпнұсқа құжаттың мазмұнына қырып өшіру, қосып жазу, химиялық реактивтер қолдану, құжаттың кейбір беттерін, кұжаттағы фотосуреттерді ауыстыру жолдарымен өзгерістер енгізу.

Тазарту дегеніміз — мәтінді өшіргішпен немесе өткір

заттармен: лезвия, пышақ, скальпельмен, қыру арқылы механикалық

өшіру.

Қырып өшіру нәтижесінде қағаздың беткі қабатының құрылымы өзгереді, бұзылады және қағаз бетінде тікірейген талшықтар пайда болады. Олар қиғаш түсірілетін жарықтықта зерттеу кезінде мұқият бақылау жүргізу арқылы көзге көрінеді. Қағаз бетіндегі мәтінді қырып өшіру нәтижесінде қағаз жұқарады. Пайда болған мұндай белгілер кұжаттарды өткінші жарықтықта қарау кезінде анықталуы мүмкін.

Поиск по сайту: