Дурова, Е.П. 8 страница

Басқару әдістері – басқарушы субъектінің белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу үшін басқару объектісіне ықпал етуде қолданатын құралдар мен тәсілдердің жиынтығы. Жалпы ғылыми әдістерді әдістемелік нұсқаулықтардан көруге болады. Мәселені жүйелі әрі кешенді тәсілдемелермен шешуге негізделген. Ғылыми әдістер: тарихи, үлгілеу, эксперименттік, экономикалық-математикалық ттеалгоритмдерді пайдалану, әлеуметтік зерттеулер т.б.

Жалпы ғылымидан басқа бақаруда қолданылатын өзіндік ерекшеліктері бар әдістер де болады. Б.ә.жіктеудің критериялары:

Мазмұн: ықпал етудің ұйымдастырушылық-әкімшілік, экономикалық, әлеуметтік-психологиялық тәсілдер;

Мотивация: материалдық, моральдық, мәжбүрлеу

ұйымдастыру түрлері: жалпы, түрде жекешеге, ұжымдыққа және алқалыққа;

қолдану саласы бойынша: әдістер жалпы түрде (барлық жүйеге қатысты) және тұжырымды түрде (локальный) оның жекелеген бөлімдерде қолданылуына қарай болуы мүмкін.

Осының ішінде мазмұнына қарай б.ә.:

Басқарудың э.ә. – кәсіпорын қызметкерлерінің қажетті бағытта әрекет етуіне және алға қойылған міндеттерді шешуге талпыныстарын оятатын экономикалық жағдайларды тудыру жолымен ықпал ету тәсілдерінің жиынтығы.

Б.ұйымдастырушылық ә. – нақты мақсаттарға қол жеткізудің ұйымдастырушылық жағына ықпал ету жүйесі б.т. бір жұмысты орындау ұйымдастырудың әрқилы жағдайларында, оны ұйымдастырудың әртүрлі типтерінде мүмкін болады:

-қатаң реттемелеумен

-икемділікті бейімделумен

- жалпы міндеттерді дұрыс қоя білумен

-қызметтің ұйғарылатын шегін белгілеп алу және т.б.

Б. әлеумет-псих.ә. – бұл қоғамдық, жекелеген мәні бар өнегелік құндылықтарды қалыптастыруға, әлеум-психолг.факторларды пайдалануға негізделген басқаруға ықпал ету тәсілдері. Келесідей тәсілдер жиынтығын қамтиды:

• Өз кезегінде бірігіп қызмет етуге қолайлы жағдай тудыратын адамдардың әлеуметтік-психологиялық сипаттамаларын (қабілет, темперамент, мінез-құлықтарындағы ерекшеліктерін) ескеру арқылы еңбек ұжымдарын қалыпт. Бұл сиыса, сыйласа білу сияқты күрделі мәселені шешуді, алға қойылған мақсаттарды біріге істеу, ауызбіршілікке шақырады.

• Келісім шарттарды, міндеттемелерді пайдалану, игіліктерді бөлудің тәртіьін белгілеу секілді әлеуметтік реттеу жүйелерін енгізу.

101.Алғашқы және екінші ретті қызметтер көрсететін кәсіпорындар мысалын келтіру.

Турістік кәсіпорындар қызметі бойынша 2 түрге бөлінеді.

1-ретті қызметі

2- ретті қызметі

1 - ретті қызмет көрсететіндер: туристік операторлар, агенттер,арнайы тағайындалған көлік кәсіпорындары, қонақ үй кәсіпорындары, басқада орындар.

Туроператорлар өзіндік өнімді немесе өзгертумен немесе жаңартылған өнімді біріктіріп кешенді тур ұйымдастырады.Туроператор жіктемесі: 1)өлшеміне байланысты:үлкен,орта, кіші. 2)қызмет аймағы бойынша: халықаралық,аймақтық, ұлттық, жергілікті. 3)бағдарламаның кеңдігі мен тереңдігі бойынша

Автобустық турлар: Еуропа Испания Италия

Танымдық турлар: экскурсиялық турлар тарихи табиғи

Круиз саяхаттары Еуропа Кариб теңізі, Аляска

Туристік агенттер жіктемесі: 1)толық қызмет көрсететін толық бюролар 2)саяхат экскурсия бюролары 3)мамандандырылған туристік бюролар 4)горячий тур 5)брондау бөлімдері 6)туристерді қабылдаушы бюролар 7)туристік бөлім.

Туроператорлар мен ұйымдастырылатын турлар келесідей белгілерден тұрады.

1)жалпы бағасы

2)сериялығы

3)өзіндік

4)Экономикалық мақсатына байланысты: коммерция

102.Стратегиялық жоспарлаудың кезеңдері. Ішкі ортаны бағалау және талдау.

Стратегиялық жоспарлау. “Стратегия” ұғымы ежелгi грек елiндегi ауқымды өкiлеттiлiкке ие болатын басқарушыны, тура аудармасында “генерал шеберлiгi” дегендi бередi. Стратегиялық жоспарлау - ұйым алдындағы мақсатқа жетудегi басшылықтың қабылдаған, кешендi жан- жақты шешiмдер жиынтығын айтады. Басқару қызметiн жүзеге асыруда стратегиялық жоспарлау шеңберiнде төмендегі əрекеттері

орындалады;

- ресурстарды бөлу‚ барлық қоғамдық ресурстардың шектеулілігімен байланысты;

- сыртқы ортаға бейiмделу‚ басқару ісінің барысы көп жағдайда қоршаған ортадағы

экономикалық‚ саяси‚ əлеуметтік-мəдени‚ техникалық факторлардың əсерінде болады;

- iшкi үйлесiмдiлiктi орындау -стратегияны іс жүзіне асырудағы ұйымның ішкі

мүмкіндіктерін‚ жетістіктермен əлсіз тұстарын басқарушының зерттеу‚ бағалау арқылы

мақсаттардың орындалуын қамтамасыз ету;

- ұйымдық стратегияны ұғыну‚ басқарудағы осыған дейінгі орын алған тəжірибе‚ кешенді

жоспарлар мен деректерге сүйене отырып‚ дамудың бағытын белгілеуді ұсынады.

Кəсiпорын деңгейiндегi стратегия:

1. өндiрiс стратегиясы;

2. қаржы стратегиясы;

3. маркетинг стратегиясы;

4. қызметкерлер стратегиясы;

5. мəдениет стратегиясы.

Стратегиялық жоспарлау дегенiмiз - бұл кəсiпорын басшылығымен қабылданатын əрекеттер жəне шешiмдер жиынтығын көрсетедi, ол ұйымның өзiнiң мақсаттарына жетуге көмектесу үшiн арналған арнаулы

стратегияларды дайындауға əкеледi.

Стратегиялық жоспарлау процессi басқару шешiмдерiн қабылдауға көмектесетiн, құрал болады. Оның мiндетi - ұйымдағы жеткiлiктi дəрежедегi жақсылықтар мен өзгерiстердi қамтамасыз ету.

Ұйымның жалпы мақсатының негiзi ол ұйымның мiндеттi iсiн анықтау. Мақсаты: Ол осы мiндеттi iстi жүзеге асыру үшiн жасалынады.

Стратегиялық жоспарлаудың өзіндік белгілері.

1. Стратегияны көпшілік жағдайда жоғарғы басшылар тұжырымдайды, және жасайды, алайда оны жүзеге асыруға басқарудың барлық деңгейіндегілердің қатысуы көзделеді.

2. Стратегиялық жоспар жеке бір ұйымға ғана емес, бүкіл корпорацияның болашағы үшін жасалады.

3. Стратегиялық жоспар көлемді зерттеулермен және нақты деректкрмен негізделуі тиіс. Қазіргі әлемдегі бизнесмен тиімді бәсекелесу үшін, фирма сапа, рынок, бәсеке және басқадай факторлар туралы толып жатқан ақпаратты ұдайы жинауы, әрі талдауы тиіс.

4. Стратегиялық жоспар фирманың айқындылығын, дербестілігін білдіреді, мұның өзі олардың белгілі бір жұмыскерлерді тартуына ықпал етеді.

5. Стртегиялық жоспарды жасағада, ұзақ уақыт бойы тұтастығын сақтаумен қоса, қажет болған жағдайд

103.Туристік ұйымның жұмысын ұйымдастыру тәсілдері.

Туристік ұйымдар - туристік жүйені ұйымдастыратын, басқаратын, туристік саясатты құрастырушы функция.Туристік ұйымдар 2 -ге бөлінеді:мемлекеттік және жекеменшік.

Турістік кәсіпорындар қызметі бойынша 2 түрге бөлінеді.

1-ретті қызметі

2- ретті қызметі

1 - ретті қызмет көрсететіндер: туристік операторлар, агенттер,арнайы тағайындалған көлік кәсіпорындары, қонақ үй кәсіпорындары, басқада орындар

Туроператорлар өзіндік өнімді немесе өзгертумен немесе жаңартылған өнімді біріктіріп кешенді тур ұйымдастырады.Туроператор жіктемесі: 1)өлшеміне байланысты:үлкен,орта, кіші. 2)қызмет аймағы бойынша: халықаралық,аймақтық, ұлттық, жергілікті. 3)бағдарламаның кеңдігі мен тереңдігі бойынша Автобустық турлар: Еуропа Испания Итал Танымдық турлар: экскурсиялық турлар тарихи табиғи

Круиз саяхаттары Еуропа Кариб теңізі, Аляска

Туристік агенттер жіктемесі: 1)толық қызмет көрсететін толық бюролар 2)саяхат экскурсия бюролары 3)мамандандырылған туристік бюролар 4)горячий тур 5)брондау бөлімдері 6)туристерді қабылдаушы бюролар 7)туристік бөлім.

Туроператорлар мен ұйымдастырылатын турлар келесідей белгілерден тұрады.

1)жалпы бағасы

2)сериялығы

105.Басқарудың объекті мен субъекті. Басқарушы еңбегінің пәні, өнімі мен құралдары.

Басқару субъектісі – бұл басқарушылардың барлығы, яғни саланың, кәсіпорынның, бөлімшелердің басқару аппараты.

Басқарудың объектісі мен субъектісінің арасында тура және кері байланыс болады. Тура байланыс – бұл басқару объектісіне субъектіден түсетін әмір (команда). Кері байланыс – бұл басқару субъектісіне объектіден әмірдің орындалғаны және оның жағдайы туралы түсетін ақпарат.

Басқару объектісі мен субъектісінің жиынтығы тура және кері байланыстармен бірге басқару жүйесін құрайды.

Басқару жүйесінде басқару объектісін басқарылылатын жүйелілік, ал субъектісін – басқаратын жүйелілік деп жиі айтылады. Басқару жүйесін бірқатар жалпы шарттары сипаттайды. Ең алдымен басқарылатын жүйеліліктің басқарушы жүйеліліктің ықпалымен өзінің параметрін (немесе қасиетін) өзгертетін қасиеті болып табылады. Бұл орайда басқарудың тиімділігі үшін критерийлер мен көрсеткіштер қажет, олардың ішінде басқару объектісінің іс-қызметінің маңызды паремтрін неғұрлым толық көрсететіндер (1 сурет).

Басқару субъектісі объектіге берілген мақсатқа сәйкес ықпалын жүргізеді. Бұл үшін басқарылатын жүйе бөлігі басқару объектісіне көрсетілген ықпалынан кейін оның жағдайы қандай екенін анық білуі керек. Мақсатқа анық бет бұру үшін басқару субъектісіне объектіге ықпал көрсетілгенше және көрсетілгеннен кейінгі жағдайлары бойвынша ақпарат түсіп отыруы қажет, басқаша айтқанда басқару жүйесінде тура және кері байланыс айқын түрде ұйымдастырылуы керек. Сонымен ақырында, басқарудың қайсы бір экономикалық жүйесі болса да, онда белгілі материалдық, еңбек, қаржы және басқа ресурстар болуы керек.

Әрбір кәсіпорын қоршаған ортамен өзара әрекетте болады. Қоршаған орта – бұл осы кәсіпорынды қоршағанның барлығы: жеткізушілер мен сатып алушылар, бәсекелестік ұйымдар, мәдениет, саяси ахуал және т.б. Қоршаған орта қай ұйым болса да, оған кадрларды, еңбек қаруын, шикізатты, материалдарды және қуат таситындарды бере отырып, белсенді әсерін көрсетеді. Өз кезегінде кәсіпорын қоршаған ортаға тауарлар мен қызметті өңдіргенде және өткізгенде өзінің ықпалын тигізед

106.Коммуникациялар түрлері. Әңгімелесу типтері.

Коммуникация ұйымның ішіндеде жəне сыртқы ортаменде ақпарат алмасу кезіндегі жеке адам аралық жəне ұйымдастыру қарым-қатынастары мен байланысты процессті көрсетеді.

Жалпы коммуникацияның екі негізгі түрлері кездеседі. Олар.

1. Жеке адам аралық коммуникация.

2. Ұйымдастыру коммуникациясы.

Жеке адам аралық коммуникациялар тиімді басқару үшін үлкен маңыздылыққа ие. Бір жағынан басшы өз уақытының 50-90 пайызын əңгімелесуге жұмсайды. Ал екінші жағынан - көптеген басқару міндеттерін шешу əртүрлі жағдайлар шеңберінде адамдардың тікелей өзара əрекеттесуінен құрылады. Жеке адам аралық коммуникация анықталмаған жəне екі мағыналылықты сипаттайтын‚ сұрақтарды талқылау жəне шешудің жақсы тəсілі болып табылады. Жеке адамдар арасындағы байланысты төменде келтiрiлген мəселелер жиынтығы ретiнде қарастыруға болады.

1. Қабылдау немесе түсiну

2. Сөздiң мағынасы(семантика)

3. Сөзбен емес, ауызша емес ақпараттармен алмасу

4. Керi байланыстың сапасыздығы

5. Дұрыс естiмеу немесе қабылдай алмау

107.Маслоу,Мак Клелланд, Герцбергтің мотивацияның мазмұндық теориясын салыстыру.

Мотивация мазмұндық теориялары біріншіші кезекте адамдарды әрекетке итермелейтін, қажеттіліктерді анықтауға бағытталған. Мотивацияның қазіргі заманғы тұжырымдамаларының ең негізгі қалаушылардың ішінен үшадамды атап айтуға болады: Абрахам Маслоу, Фредерих Герцберг және Давид Мак Клелланд

А. Маслау қажеттілік меориясы (иерархиясы)

Басшылар адамдардың қажеттіліктерінің күрделіліктерін және олардың мотивацияға ықпалын ең алғаш рет А. Маслау есімді бихевеюристік еңбектерінен білді.

Бихевиоризм - ағылшынша * мінез-құлық*. Бұл американ психологиясының ХХ ғасырдың басында пайда болғанбір бағыты. Оның басқа теориялардан айырмашылығы, психология пәні ретінде сана мен ойлауды ғана емес, мінез - құлықты да қарастырады деп дәлелдейді.

40-шы жылдары өзінің мотивация теориясын құра отырып, А.Маслау қажеттіктерді 5 негізгі категорияларға бөлген.

Физиологиялық қажеттіліктер өмір сүру үшін қажет. Оларға: тамақтану, демалыс, киім, ауа, су, тыныштық. қ.ж.

Қауіпсіздік және болашаққа деген сенім қажеттілігі. Оған мысалы: ретінде сақтандыру полисін сатып алу немесе жақсы зейнетақыны қамтамассыз ететін сенімді жұмысты айтуға болады.

Әлеуметтік қажеттіліктер. Сенім артар біреуді қажет ету.

Құрметке ие болу қажеттілігі, өзін-өзі сыйлау, жеке бас жетістіктері.

Өз-өзін көрсете білу деген қажеттілік. Адамның өзіндік потенциалдық мүмкіндіктерін пайдалануы және тұлға ретінде дамуы. Қызмет барысында жоғарлауы.

Әрбір нақты уақыт кезінде адам өзі үшін аса маңызды және күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Әдетте қажеттілік ең төменгі деңгейден басталады да сатылап жоғарлайды.

Д. Мак Клелланд қажеттілік теориясы

Бұл теория мотивацияның тағы бір моделі. Ол жоғары деңгейдегі қажеттіліктерге арқа сүйейді.

Мак Клелландтың пікірінше, адамдарда басты үш қажеттілік болады.

Билікке ұмтылу қажеттілігі - басқа адамдарға үстемдік етуге тырысудан көрінеді Мұндай адамдар батыл, әрі өз көзқарасына берік болады Олар өте шешен және өзіне басқалардың көңілін аударуларын талап етеді.

Жетістікке жету қажеттілігі - табысқа жетуге ғана емес, жұмысты табысты аяқтауға, талпыныстан көрінеді. Бұлар өз табыстарын жария етуге тырысады. Нақты бағалануын талап етеді.

Қатысушылық қажеттілігі - Маслау теориясына ұқсас, мұндйа адамдар достық қарым-қатынастарды орнатуды, әлеуметтік қарым - қатнас жасауға, басқаларға көмек көрсетуге талпынады.

Герцбергтің қос факторлы теориясы

50-жылдары екінші жартысында Герцберг мотивацияның тағы бір моделін жасап шығарды.

108.Г.Фордтың басқаруға қосқан үлесі.

108.Г.Фордтың басқаруға қосқан үлесі. Американдаық машина жасаудың негізін салушы Генри Форд (1863-1947) фордизм атты теорияны ойлап тапты. Бұл теория бойынша әрбір жұмысшының еңбегі жоғары бағаланып, жақсы техникалық жағдайлармен қамтамасыз етуге, адамдарды және қоршаған ортаны қрғауға бейімдеуге, ғылыми білімдерді өндіріс және басқаруды ұйымдастыруда пайдалануға баса мән берілді. 1920 жылдарға қарай зерттеулерде бүтіндей бір бағыт қалыптасты, ғылыми басқару мектебі атына ие болған ең алғаш ғылыми мектептің бірі болды. Бұл мектеп ілімінің незінде мынадай қағидалар болды: міндеттерді орындаудың тиімді әдістерін анықтау мақсатында ғылыми талдауды пайдалану, белгілі бір міндеттерді орындау үшін лайықты жұмысшыларды таңдау, тағайындау, оларды оқыту, жұмысшыларды қажетті ресурстармен қамтамасыз ету, жоспарлауды басқару функциясына жатқызу, еңбек өнімділігін арттыру үшін материалдық ынталандыруды дұрыс және жүйелі түрде пайдалану, менеджменттің дербес ғылым ретінде қалыптасуы, менеджмент функцияларының қалыптасуы тәрізді қағидалар болды.

109.Қажеттілікттер ұғымы, оның түрлері.

Қажеттіліктер пирамидасы — адамның қажеттіліктерін сипаттайтын иерархиялық моделдің жалпы атауы, ол америкалық психолог А. Маслоудың теориясының қарапайым сипаттамасы. Толығырақ оның ой тұжырымдары 1954 жылғы "Құлшыныс пен Тұлға" (Motivation and Personality) атты кітапта берілген. Маслоудың өзі иерархилық қатарға коймай 5 деңгейлік қажеттілік атап көрсетеді:

Физиологиялық: аштық, шөл, жыныстық қатынасқа талпыныс және т.б.

Қауіпсіздік: өмір сүруге қауіпсіздік, комфорт, өмір сүру жағдайларының тұрақтылығы.

Әлеуметтік: әлеуметтік байланыс, тілдесу, жақындық, басқаға және өзіне көңіл бөлу, бірге жұмыс істеу.

Абыройлық: өзіне құрмет, сырт адамдардан құрметке ие болу, басқалар мойындап абыройлы болу, табысқа жету мен жоғары баға алу, қызметте өсу.

Рухани: тану, өзін орнын табу, өзіндік сипаттау, өзін өзі тану.

Одан толығырақ санатталған иерархия да бар. Жүйеде жеті деңгейлі (приоритеттер) қажеттілік бар:

Физиологиялық (ең төменгі)

Қауіпсіздік

Махаббат/бір нәрсеге тиеселілік

Құрмет

Білім алу

Эстетикалық

Өзінің маңызын түсіну

110.Іскерлік әңгімелесулер мен кеңестерді өткізу технологиясы сызба түсіру.

Кәсiпкердiң моральдi - этитикалық кодексi бизнесменнiң моральдi және әдiл, адал кәсiпкер ретiнде тарихи дамуды көрсетедi.ХХ ғасырдың басында Ресей кәсiпкерлерi кәсiпкерлiк iстiң келесi принцптерiн өндеп шығарған:

билiктi құрметте;

әдiл және шынайы бол;

жеке меншiктi құқықты құрметте;

сөзiне сенiмдi бол;

адамды сүй және құрметте;

қаражат бойынша өмiр сүр;

ұмтылғыш бол.

Қазiргi заманғы кәсiпкердiң этикалық кодексi:

өзiнiң еңбегiне өзi үшiн ғана емес, қоғам, мемлекет, басқа адамдар үшiн пайдалы болу сенiммен қарау керек;

қоршаған адамдарға жұмыс жасауға немесе жасайтын кәсiпкер ретiнде түсiнiк қалыптастыру керек;

бизнеске сену, оны бизнеске деген қарым-қатынастық қол өнер ретiнде шығармашылық ретiнде қабылдануы;

бәсекелестiктi ынтымақтастыққа жетудi көздейтiн қажеттiлiк ретiнде мойындау;

өзiндi және басқа тұлғаны силау-өзiңдi сияқты;

кез келген меншiктi, мемлекеттiк билiктi, қоғамдық қозғалысты, әлеуметтiк тәртiптi, заңдылықты силау;

басқа адамдарға сенiм бiлдiру, кәсiптiлiктi және басқа адамдардың бiлiктiлiгiн силау;

бiлiм, ғылым, мәдениеттiң құндылығын мойындау;

экологияны қорғау;

жаңалыққа ұмтылу;

гуманизм.

Идеология - нақты қоғамның, қарым-қатынастың өзгерiсiне бағытталған әлеуметтiк iс әрекеттi мақсат тұтатын әлеуметтiк мәселелер, қақтығыстар адамдардың қарым-қатынасы, бiр-бiрiмен iс әрекет жасауы, көрiнетiн көз қарастары мен идеяларының жүйесi.

Қоғамның идеолгиялық құндылықтарынсыз олар қалыптаспайды. Сондықтан әлеуметтiк құндылықтардың орнына саяси технология деңгейiндегi либералды қүндылықтар енгiзiлдi.

Егер идеологиялық жүйе болмаса мемлекеттiң құрылымы идеологияның саяси қолданбалы сипатында болады. Кез келген қала, қауымдастық оркениет, идеясыз қызмет етпейдi. Ойсыз жолшылық болады. Ұлттық идея - бұл әрбiр ұлттың уневерсал мәнiн менгеретiн құндылықтар жүйесi.

Кәсiпкердiң идеологиясы - патриотизмге, жаналыққа ұмтылуға, әлеуметтiк бостандықты материалдық приоритеттiн табысты көзi ретiнде қарастырылады.

Кәсiпкердiң идеологиясы оның элемдi түсiнiумен сипатталды, ол қоршаған әлемдi және оның басқа компанеттерiмен байланыста болатын оның суретiмен бейнеленедi - нақты идея кәсiпкердiң тәжiрiбиелiк iс әрекетiне күштi әсер етедi.

Iскер әдеп тәртiптiң 2 тобын бөлiп қарастырады:

- бiр ұжымдағы мүшелердiң мәртебелерi бойынша қарым-қатынас нормалары;

- етекшiнiң және бағынушының вертикалды байланысын нас

111.Қарым- қатынасты ұйымдастыру технологиясы

Қарым – қатынасты ұйымдастыру.

Ақпарат беру процесінде қарым- қатынас тек беріліп ғана қоймай, ол қалыптасады, реттеліп, өзгерумен ерекшелінеді. Әрбір менеджер берілген ақпараттың қабылданып ғана қоймай, басты мақсатқа жетуіне қызығушылық танытады. Яғни, менеджер тиесілі қарым- қатынасты ұйымдастыру керек.Қарым- қатынасты ұйымдастыру технологиясы келесідей болады:Қарым- қатынас мақсаты. Қ.қ процесі ойларды қалыптастырудан басталып, туындаған ойдың жеткізілуі. Мақсат нақты болса, анықтылық болады.

Қ.қ түсуге дайындық. Бұл процесте сіз өзіңізді қалай ұстайсыз, егер:

- сізбен әңгімелесуші барлық жағдайда келіссе;

- қарсы шығып, жоғары тонмен сөйлессе;

- Сіздің дәлелдеоге ешқандай реакция болмаса;

- сөзіңізмен, ойларыңызға сенбесе;

- өзіңін сенімсіздігін жасырса.

Сонымен қ.қ түсуге дайындық өзіндік жоспар құру келесідей негізгі аспектілерден тұрады:

- Келіссөз жүргізудің жеткілікті уақытының болуы;

- Әңгімеге кедергі жасайтын себептерді қарастыру (шу, қатты музыка, басқа адамдардың араласуы);

Поиск по сайту: