Падзеі 1813-1815 гг

У пачатку 1813 г. расійская армія ўступіла ў Еўропу і баявыя дзеянні расійскіх войскаў разгарнуліся на тэрыторыі Саксоніі.

4—7 (16—19) кастрычніка 1813 г. Напалеон быў разбіты пад Лейпцыгам і з рэшткамі сваёй арміі пакінуў межы Гер-маніі і адышоў за Рэйн.

У пачатку 1814 г. саюзныя войскі ўступілі ў Францыю і 31 сакавіка ўвайшлі ў Парыж. Напалеон быў звергнуты і накіраваны на востраў Эльбу. Вайна закончылася поўным крушэннем яго імперыі.

1 кастрычніка 1814 г. у Вене адкрыўся кангрэс, на якім 9 чэрвеня 1815 г. быў падпісаны "Заключны акт", паводле якога Расія атрымала большую частку тэрыторыі былога герцагства Варшаўскага, Прусія — дзве пятых тэрыторыі Саксоніі, Аўстрыя — Усходнюю Галіцыю.

У вынiку кампанii 1813-1815 Герцагства Варшаўскае перайшло да Расii, на базе якога было створана Каралеўства Польскае.

Пасля далучэння герцагства Варшаўскага да Расійскай імперыі Аляк-сандр I абвясціў сябе "каралем польскім" і даў польскай шляхце "кансты-туцыйную хартыю", якая абвяшчала недатыкальнасць асобы, незалежнасць суда, свабоду друку, права выбару дэпутатаў сейма. Урадавую ўладу ажыц-цяўляў Адміністрацыйны савет, які складаўся з міністраў-палякаў з цар-скім намеснікам на чале. На месцах дзейнічалі выбарчыя ваяводскія саветы. Ва ўсіх установах афіцыйнай прызнавалася польская мова.

Царызм пакінуў у сіле дэкрэт 1807 г., які скасоўваў у герцагстве Вар-шаўскім прыгоннае права і даваў сялянам асабістую свабоду з захаваннем усёй зямлі ва ўласнасці ў памешчыкаў.

Аднак з цягам часу аўтаномныя пачаткі пачалі ўшчамляцца. Сваім намеснікам у Польшчы Аляксандр I прызначыў генерала І.Зайончэка, але фактычна цара прадстаўляў у Варшаве яго брат вялікі князь Канстанцін Паўлавіч, які займаў пасаду галоўнакамандуючага польскімі войскамі.

У першы раз польскі сейм быў скліканы ў 1818 г., паў-торна — у 1820 г., а трэці раз — толькі ў 1825 г. Урад па сутнасці не нёс перад сеймам нія-кай адказнасці. Тыя з міністраў, якія праяўлялі самастойнасць і не нізка-паклоннічалі перад рускім царызмам, вымушаны былі пайсці ў адстаўку. Сярод іх апынуліся папулярныя ў колах польскай шляхты міністры: фінансаў — Т. Матушэвіч, ваенны — Ю. Вяльгорскі, асветы — С. Патоц-кі. Пачынаецца закрыццё польскіх школ і праследаванне прагрэсіўнай поль-скай прэсы. Уводзілася строгая цэнзура. За дзейнасцю перадавой польскай інтэлігенцыі ўстанаўлівалася слежанне з боку тайнай паліцыі. Ганенні цярпелі грамадскія і культурныя дзеячы. Вядомы польскі вучоны — гісторык У.Лялевель быў адхілены ад выкладання, знакаміты польскі паэт А.Міцкевіч высланы ў Расію.

У Беларусі вайна пакінула спаленыя, разбураныя, разрабаваныя гара-ды і вёскі. Голад, хваробы прывялі да масавай гібелі людзей. У гарадах Беларусі колькасць насельніцтва зменшылася ў два-тры разы. У цэлым Беларусь страціла кожнага чацвёртага свайго жыхара. Прыйшла ў заняпад сельская гаспадарка. Напалову скараціліся пасяўныя плошчы і пагалоўе жывёлы. У 1813 г. сяляне ледзь назбіралі збожжа, каб засеяць хоць бы палову даваенных ворных зямель.

Нягледзячы на ваенныя бедствы, беларускія губерні ў 1813—1814 гг. не былі вызвалены ад рэкруцкіх набораў і паставак на патрэбы расій-скай арміі, якая працягвала паход на захад. Акрамя таго, расійская армія забяспечвала сябе за кошт мясцовага насельніцтва. Так, калі расійскія войскі ўступілі ў Магілёўскую губерню, з насельніцтва па загаду расій-скага камандавання неабходна было сабраць з кожнай рэвізскай душы па 3 пуды сухароў, 1 6/30 гранца круп, па чацверыку аўса, 1/8 вядра гарачага віна, з кожных 50 душ — па аднаму валу або карове, а з кожнага павета — па 300 паўкажухоў і 300 пар ботаў. Для жыхароў разрабаванай Магілёўскай губерні зрабіць гэта было вельмі складана.

Цяжкія вынікі вайны для беларускага народа ўзмацняліся і паліты-кай царызму. Сяляне былі падмануты ў сваіх спа-дзяваннях атрымаць вызваленне ад прыгоннай няволі пасля разгрому арміі Напалеона.

26. Паўстанне 1830-1831 гг. і яго наступствы для Беларусі. Узмацненне вялікадзяржаўнай палітыкі царызму. Грамадскі рух на Беларусі ў 30-50-х гг. ХІХ ст.

Паўстанне 1830-31 гг. у Польшчы, Беларусi i Лiтве.

Пасля перамогi над Напалеонам у вайне 1812-1815 гг. да Расii адыйшла частка Польшчы разам з Варшавай i была вылучана ў так званае “Царст-ва Польскае”. Нягледзячы на яго дастаткова самастойны ад астатняй тэры-торыi iмперыi статус (лiберальная палiтыка царскага намеснiка Канстатн-цiна, канстытуцыя, сейм, адмiнiстрацыя, палiцыя, войска, мова, сiстэма ас-веты, нават права чэканiць манету), польская шляхта марыла аб поўнай незалежнасцi i адраджэннi РП. Як вядома, гэтая ж iдэя дамiнавала i ў шмат-лiкiх тайных таварыствах, што дзейнiчалi на Беларусi ў 1820-я гг.

У лiку прычын, якiя падштурхнулi да паўстання, называюць таксама парушэннi царызмам аўтаномii Каралеўства Польскага i канстытуцыi 1815 г. Маецца на ўвазе наведванне Мiкалая I Варшавы ў 1829 i 1830 гг., калi ён не пацвердзiў спадзяванняў палякаў на адраджэнне iх дзяржаўнасцi.

Непасрэднай падставай да выступлення сталi чуткi, быцам цар збiраец-ца накiраваць войскi, размешчаныя ў Польшчы, супраць рэвалюцыйнай Францыi. Таму, у ноч на 29 лiстапада 1830 г. група радыкальна настрое-ных асоб напала на Бельведэрcкi палац, рэзiдэнцыю Канстанцiна. Аднача-сова выступiлi iнструктары i навучэнцы школы падхарунжых на чале з П. Высоцкiм. 30 лiстапада Варшава была ў руках паўстанцаў. Канстанцiн адмовiўся выканаць iх патрабаваннi аб наданнi РП рэальнай незалежнасцi i разам з войскамi пакiнуў Польшчу.

Першапачаткова да 5 снежня Часовы ўрад узначальваў праф. I. Ляле-вель, затым дыктатар – ген. Хлапiцкi. 20 cнежня сейм апублiкаваў “Манi-фест польскага народа” з заклiкам падтрымаць паўстанне. З гэтай жа мэтай у Лiтву, Украiну i на Беларусь накiроўвалiся эмiсары.

18 студзеня 1831 г. дыктатура Хлапiцкага была заменена кансерватыў-ным нацыянальным урадам князя А. Чартарыйскага

У сваю чаргу царскiя ўлады прымалi адпаведныя захады (ваеннае ста-новiшча, павелiчэнне гарнiзонаў, палiцэйскi вышук, высылка падазроных углыб Расii), каб не дапусцiць на гэтых тэрыторыях нiякiх хваляванняў. У адносiнах да тых памешчыкаў i ксяндзоў, хто браўся за зброю, выкары-стоўвалiся арышты, суд, канфiскацыя i г. д. На пачатку лютага 1831 на Польшчу рушыла руская армiя на чале з фельдмаршалам Дзiбiчам. Ужо першыя сутыкненнi паказалi яе перавагу. Вясной паўстанцы адступiлi за Вiслу, толькi эпiдэмiя халеры крыху перапынiла наступленне рускiх. Чарго-вая параза спасцiгла iнсургентаў пад Астраленкай у маi 1831 г.

Падрыхтоўкай да масавага паўстання на Беларусi i Лiтве заняўся Вiлен-скi паўстанцкi камiтэт, якi наладзiў сувязi з Варшавай i павятовымi камiтэтамi. Аднак яго кiраўнiцтва нават не здзейснiла спробы раззброiць 3 тысячны цар-скi гарнiзон, а заняла абарончую тактыку. Атрады паўстанцаў, што сцягвалiся да Вiльнi, былi неўзабаве разгромлены казакамi, а 12 красавiка на дапамогу Храпавiцкаму прыйшло падмацаванне.

На месцах развiццё паўстанцкага раху адбывалася больш паспяхова: у сакавiку-красавiку 1831 г. у Ашмянскiм, Браслаўскiм, Вiлейскiм, Дзiсенскiм, Cвенцянскiм паветах cтваралiся мясцовыя ўрады (камiтэты), праводзiлiся рэкруцкiя наборы (ад 20 душ - 1 вершнiк i 2 пехацiнцы) у атрады. Ксяндзы заклiкалi да “святой вайны”.

У красавiку-маi адбывалiся ўзброеныя сутыкненнi паўстанцаў з рускiмi войскамi. Актыў ны ўдзел у партызанскай барацьбе ўзялi студэнты Вiльнi, гарадская шляхта i чыноўнiцтва. У баi 18 мая адзiн з атрадаў быў разгром-лены, а 200 студэнтаў загiнула.

Да канца мая ў Вiленскай i Мiнскай губернях паўстанне было падаўле-на, толькi ў Гродзенскай губернi яно працягвалася да часу iснавання Вар-шаўскага ўрада. У маi сюды прыбыў атрад ген. Д. Хлапоўскага ў складзе 820 чал. У пачатку чэрвеня ён злучыўся ў Лiтве з 12 тысячным корпусам ген. Гел-гуда – галоўнакамандуючага ў Лiтве i Беларусi. 19 чэрвеня корпус Гелгуда спрабаваў штурмаваць Вiльню, але быў разбiты 26-тысячным рускiм вой-скам. Ген. Дэмбiнскаму з 4 тыс. корпусам удалося адысцi ў Польшчу.

У чэрвенi-лiпенi ачагi паўстання мелi месца ў Пiнскiм, Мазырскiм, Рэ-чыцкiм, Навагрудскiм паветах, у Магiлёўскай i Вiцебскай губернях.

На пачатку жнiўня 1831 г. паўстанне ў Лiтва i на Беларусi пацярпела паражэнне, аднак асобныя атрады яшчэ дзейнiчалi ў Заходняй Беларусi.

Падаўленнем паўстання на тэрыторыi Польшчы кiраваў галоўнакаман-дуючы рускай армiяй Паскевiч-Эрыванскi. Атрымаў тытул “князь Варшаў-скi” за тое, што ў ноч на 8 верасня дамогся капiтуляцыi ад паўстанцаў, якія так i не атрымалi спадзяванай дапамогi ад Францыi.

Паражэнне паўстання 1830-31 гг. мела значныя палiтычныя, сацыяль-на-эканамiчныя i культурныя наступствы не толькi для палякаў, але i для беларусаў. Як вядома, гэтае паўстанне па складу ўдзельнiкаў было пера-важна шляхецкiм. Па рэлiгiйным веравызнаннi яны былi каталiкамi. Удзел у iм беларускага сялянства цяжка назваць свядомым. Натуральна, што хва-ля царскiх рэпрэсiй закранула менавiта шляхту i касцёл. У адрозненне ад свайго папярэднiка на троне, якi ў свой час амнiсцiраваў падтрымаўшую Напалеона шляхту, Мiкалай I пакараў многiх, у тым лiку дэпутутаў сейма, якiя ў свой час галасавалi за пазбаўленне яго правоў на польскi трон.

Пасля падаўлення паўстання iмператар скасаваў усе рудыменты поль-скай дзяржаўнасцi – канстытуцыю, сейм, войска i г. д., а Царства Польскае загадаў падзялiць на губернi.

Акрамя таго, Мiкалай I паставiў на мэце не толькi пакараць вiнаватых, але i падарваць палiтычную моц шляхты i касцёла i менавiта ў раёнах, ад-носна нядаўна далучаных да Расii – найперш на Беларусi. Iзноў яе народ апы-нуўся памiж молатам i кавадлам: памiж польскай шляхтай, якая Беларусь i Жмудзь разглядала як сваю тэрыторыю, i царызмам, якi лiчыў тутэйшы народ часткай рускага. Менавiта з мэтай барацьбы супраць польскага i ката-лiцкага ўплыву i былi распачаты яго (царызма) рэпрэсiўныя захады амаль ва ўсiх сферах жыццядзейнасцi мясцовага насельнiцтва. Многiя ўдзельнiкi паўстання мусiлi эмiгрыраваць за мяжу, нават у Лацінскую Амерыку, як І. Дамейка.

Для “навядзення парадку” у 1832 г. у Лiтве-Беларусi быў створаны так званы Заходнi камiтэт. Адным з самых шчырых чыноўнiкаў на нiве бараць бы з пальшчызнай выявiў сябе гродзенскi губернатар (з 1832 - мiнскi ге-нерал-губернатар) Мiх. Мiк. Мураўёў. У лiку першых пастаноў камiтэта ста-ла ўвядзенне рускай мовы ў дзяржаўнае справаводства замест польскай.

Для ўмацавання дзейснасцi антыпольскiх захадаў урад ствараў спры-яльныя ўмовы для рускiх чыноўнiкаў, але да канца царавання Мiкалая I iх доля складала толькi пятую частку - 20%.

Генерал-губернатары Мураўёў i Хаванскi па сваёй недасведчанасцi ўба-чылi ў Лiтоўскiм Статуце 1588 г. польскi звод законаў i таму забаранiлi яго выкарыстанне ў 1831 г., спачатку ў Вiцебскай i Магiлёўскай, а затым i ў астатнiх губернях. Яго месца заняў “Свод законов Россiйской iмперii”.

З 1840 г. па iнiцыятыве цара назвы “лiтоўскi”, “беларускi” сталi знiкаць з дакументальнага ўжытку. Замест iх з’явiлася назва “Паўночна-Заходнi край”. Менавiта з таго часу назва “Лiтва”, “лiтовец”, “лiтоўскi” стала замацоўвацца за тэрыторыяй i насельнiцтвам Ковеншчыны, а царскiя ўлады таму не пярэ-чылi. Агульнанацыянальная назва “Лiтва” была страчана. Царызму было вы-гадна называць мясцовае насельнiцтва не лiцвiнамi, а любым iншым iменем, што аддзяляла б яго ад палякаў.

Паўстанне 1830-31 гг. выявiла вызначальную ролю ў iм “высакародна-га саслоўя” – шляхты, асаблiва дробнай, так званай засцянковай. У гэтай сувязi аднавiў распачаты яшчэ пры Кацярыне так званы “разбор шляхты”, у ад-паведнасцi з якiм кожны шляхцiц мусiў дакументальна пацвердзiць сваю прыналежнасць да высакароднага саслоўя. Царызм праследаваў не толькi эканамiчныя, але i палiтычныя мэты. Пазбаўленыя дваранскiх прывiлеяў, у тым лiку прыгонных сялян, людзi набывалi cтатус падатковых пластоў - “грамадзян” або “аднадворцаў”, гэта значыць, абавязвалiся служыць у вой-ску, выконваць пастойную, падатковую i iншыя павiннасцi. Многiя з iх, стра-цiўшы сродкi да iснавання, былi вымушаны iсцi на дзяржаўную службу, адда-ваць сыноў у рускiя кадэцкiя карпусы i iнш.

У час следства па справе паўстанцаў шляхта мусiла даказваць сваю невiнаватасць, даваць прысягу на вернасць цару i даносiць на iншых. Тыя, хто каяўся ва ўдзеле i не прынёс вялiкай шкоды, атрымоўвалi амнiстыю. Хто не каяўся, той губляў маёмасць i высылаўся ў Сiбiр. Канфiскаваныя маёнткi танна прадавалiся рускiм памешчыкам. Але рускiя памешчыкi тут, як правiла, не прыжывалiся, таму гэтая маёмасць здавалася ў арэнду мясцовым панам або яўрэйскiм купцам. Тым не менш, з цягам часу тут з’явiўся пласт рускiх памешчыкаў дваранскага i чыноўнiцкага паходжання.

Падлягала перагляду ўся сiстэма адукацыi на Беларусi. Найперш, у 1832 г. быў закрыты Вiленскi унiверсiтэт як ачаг антырасiйскiх настрояў. Усе унiверсiтэцкiя каштоўнасцi (бiблiятэка, музей) былi перавезены ў Кiеў, дзе з 1834 г. пачаў працаваць унiверсiтэт iмя Уладзiмiра Святога. Каб заахвоцiць шляхецкiх навучэнцаў, у маскоўскiм i пецярбургскiм унiверсiтэтах вылуча-лася па 50 iмянных стыпендый.

Створаная на базе медыцынскага факультэта Вiленскага унiверсiтэта Медыка-хiрургiчная акадэмiя ў 1842 г. была зачынена за палiтычную дзей-насць яго навучэнцаў.

У 1848 г. на Беларусi з’явiлася руская ВНУ – Горы-Горацкi земляробчы iнстытут, якi стаў важнейшым цэнтрам агранамiчнай навукi ў iмперыi.

Асноўныя намаганнi царскага ўрада былi скiраваны на рэфармаванне сярэдняй i нiжэйшай адукацыi, якая ахоплiвала асноўную колькасць школ. Пасля паўстання iх колькасць зменшылася ўдвая. Закрывалiся таксама поль-скiя школы пры касцёлах. Каталiцкае ж вучылiшча перамяшчалася з Вiльнi ў Пецярбург. Ва ўсiх школах забаранялася не толькi выкладанне, а нават выву-чэнне польскай мовы.

Усё гэта i iншае вяло да вострага недахопу настаўнiкаў, якiя б ведалi рускую мову. Тады царскi ўрад прапанаваў расiйскiм настаўнiкам вакансii на iльготных умовах. У далейшым доля такiх настаўнiкаў склала ў 1839 г. 17%. Асноўную масу складалi па-ранейшаму мясцовыя, а таксама праваслаўныя свяшчэннiкi, пераведзеныя з унiятаў.

Важным накiрункам барацьбы ўрада супраць польскага ўплыву з’яўля-лася канфесiйнае пытанне. Каталiцкая царква пераводзiлася на дзяржаўнае ўтрыманне, а яе маёнткi канфiскоўвалiся. За дапамогу паўстанцам 191 кля-штар з 304 зачыняўся, звычайна iх ператваралi ў прыходы.

Ксяндзам забаранялася адлучацца ад сваiх прыходаў. Забаранялася адкрываць новыя, калi ў iх не набiралася 400 вернiкаў або 100 хат. У семi-нарыях дазвалялася выкладаць толькi на лацiнскай або рускай мовах.

Кантакты бiскупаў з Рымам дазвалялiся толькi з дазволу Пецярбурга. На тэрыторыi Лiтвы i Беларусi дзейнiчала 4 бiскупствы – Вiленскае, Магi-лёўскае, Мiнскае, Ковенскае, якiя падпарадкоўвалiся мiтрапалiту, рэзiдэн-цыя якога размяшчалася ў Пецярбурзе. Вышэйшы орган кiравання - Рымска-каталiцкая калегiя з’яўлялася дзяржаўнай установай.

Што датычыць cамай масавай рэлiгii беларусаў – грэка-рымскай або унiяцкай царквы, то яшчэ пры Аляксандры I яна трапiла ў залежнасць ад каталiкоў. Праваслаўныя абрады сталi замяняцца каталiцкiмi, уводзiлiся малi-тоўнiкi на польскай мове i г. д. З гэтай нагоды унiяцкi арцыбiскуп Лiсоўскi звярнуўся да цара за дапамогай, дамогся сану мiтрапалiта i разам з iм – права прызначэння бiскупаў.

Антыкаталiцкiя настроi унiятаў умела скарыстаў Мiкалай I. Ужо ў 1828 г. унiяцкая царква была аддзелена ад каталiцкай i створана самастойная

Грэка-унiяцкая калегiя, якая складалася з 2 епархiй – Беларускай (По-лацк) i Лiтоўскай (Жыровiцы, пазней – Вiльня).

Удзел унiятаў у паўстаннi 1831 г. абумовiў уцiск на яго з боку дзяржавы i праваслаўнай царквы. Неўзабаве арцыбiскупам Лiтоўскiм зрабiўся Я. Ся-машка, iнiцыятар аб’яднання унiятаў i праваслаўных. У 1832 г. была створана яшчэ адна (пасля Магiлёўскай) праваслаўная епархiя з цэнтрам у Полацку. Але першая ж спроба праваслаўных святароў перапiсаць у сваю веру унiяцкiя прыходы выклiкала абурэнне вернiкаў. На Беласточчыне ад праваслаўных аб-радаў адмовiлася 15 парафiй.

60 унiяцкiх святароў Навагрудскага пав. адмовiлiся прымаць праваслаў-ныя служэбнiкi, уведзеныя Сямашкам. У адказ ён загадаў адбiраць унiацкiя старадрукi, а непакорных святароў караць турмой або ссылаць ў манастыр. У 1835 г. увядзенне праваслаўных абрадаў зрабiлася масавым. Праз год з унiяц-кiх храмаў вынеслi арганы, iнтэр’еры тэрмiнова перараблялiся. Метрычныя кнiгi належала весцi на рускай мове.

У 1837 г. грэка-унiяцкая калегiя аддавалася ў падпарадкаванне Сiноду. Узмацнiлася агiтацыя сярод унiяцкiх святароў, якiм абяцалася дапамога праваслаўнага ўрада. Працягвалi сваю лiнiю толькi самыя стойкiя. У вераснi 1838 г. у в. Царкоўня, Дрысенскага пав. сабралiся святары Полацкай акругi i склалi прашэнне, падпiсанае 111 прысутнымi, на iмя цара, каб той даў iм “праўдзiвых” унiяцкiх бiскупаў, дазволiў адчынiць друкарнi i школы, або каб не чынiў перашкод да пераходу ў каталiцтва. Але зварот выклiкаў рэпрэ-сiўныя захады царызма. Сакрэтны камiтэт па унiяцкiх справах у Пецярбургу рыхтаваў канчатковае скасаванне грэка-унiяцкай царквы.

Нарэшце, у лютым 1839 г. у Полацку прайшоў Сабор унiяцкiх бiскупаў на чале з Язэпам Сямашкам. Важнейшай яго пастановай стаў саборны акт, падпiсаны 24 асобамi, аб уз’яднаннi унiятаў з праваслаўнай царквой. Здзей-снены перавод унiяцкiх парафiй у праваслаўе на гэты раз моцных пратэстаў не выклiкаў. У вынiку, мясцовая праваслаўная канфесiя зрабiлася самай масавай на Беларусi i Украiне i застаецца такой да нашага часу.

Такiм чынам, факт удзелу ў паўстаннi 1830-31 г. насельнiцтва Беларусi i Лiтвы быў выкарыстаны царызмам для вынiшчэння ў гэтым рэгiёне вы-значальнага ўплыву польскай шляхты, каталiцкага касцёла i унiяцкай цар-квы. Ускосна гэта палiтыка скiроўвалася на далейшае духоўнае развiццё беларускага народа ў напрамку зблiжэння з рускiм народам i праваслаўем.

Што датычыць палякаў, то, нягледзячы на шэраг знiшчальных захадаў урада, iдэя Рэчы Паспалiтай у iх духоўнай i практычнай дзейнасцi застава-лася непарушнай.

Грамадска-палiтычны рух у 1830-40- х гг.

Антыпольская палiтыка царызму на Беларусi не зламала шляхту i касцёл. Але цэнтр нацыянальнай барацьбы перамясцiўся з Расiйскай iмперыi за мяжу. У Парыжы ўзнiкла адна з нацыянальна-вызваленчых суполак палякаў – “Дэмакратычнае таварыства ”. Менавiта там распрацоўвалiся планы ўзброенага аднаўлення РП. Адтуль у Польшчу i на Беларусь засылалiся змагары з мэтай разгортавання партызанскай барацьбы.

З гэтай мэтай па даручэннi “Дэмакратычнага таварыства” польскi ба-рацьбiт Шымон Канарскi ў 1835 г. распачаў падпольную дзейнасць у Вiльнi. Iм была створана суполка “Саюз польскага народа”, заснавана друкарня, наладжана агiтацыйная дзейнасць. У 1838 г. па дарозе з Вiльнi ў Мiнск Ка-нарскi быў арыштаваны, а праз год пакараны смерцю царскiм судом.

Яшчэ ў ходзе следства па яго справе выявiлася колiшняя дзейнасць у сценах Вiленскай медыка-хiрургiчнай акадэмii нелегальнага студэнцкага “Дэмакратычнае таварыства” на чале з Францам Савiчам. У тым жа 1838 г. апошнi быў арыштаваны i праз год сасланы ў дзеючую супраць горцаў армiю. Але пасля гэтага ўлады паспрабавалi адклiкаць яго ў Вiльню, паколькi ў рукi жандараў трапiлi праграмныя дакументы таварыства, з якiх вынiкала, што арганiзацыя ставiла на мэты не менш рэвалюцыйныя, чым дзекабрысты – паўстанне супраць самаўладдзя i прыгону, у абарону права кожнай нацыi Расii на палiтычную самастойнасць i iнш. Сам кiраўнiк “Дэмакратычнага таварыства” пазбег арышту, але далейшы лёс яго не высветлены.

Значнае ўздзеянне на развiццё рэвалюцыйна-дэмакратычнага руху на Бела-русi аказалi падзеi ў Заходняй Еўропе (Францыя, Прусiя, Аўстрыя, Венгрыя). У 1848-1849 гг. на Беларусi i ў Лiтве (Жамойць) дзейнiчаў неле-гальны “Саюз вольных братоў” з цэнтрам у Вiльнi i фiлiямi ў Мiнску, Гро-дне, Лiдзе, Ашмянах, Навагрудку, Слонiме i iншых гарадах. Арганiзацыя аб’ядноўвала пераважна вучнёўскую моладзь на чале з братамi Францам i Аляксандрам Далеўскiмi. Пазней да iх далучыўся афiцэр вiленскага гарнi-зона Зыгмунд Серакоўскi.

З моманту заснавання арганiзацыi пачалася падрыхтоўка да паўстання: вялася агiтацыя сярод гараджан, вайскоўцаў, нават сялян. У фальварку Бараўляны была наладжана вытворчасць зброi i патронаў. У той час, як цар рушыў войскi супраць рэвалюцыйнай Венгрыi, сябры “Саюза вольных братоў планавалi сваiм паўстаннем прыйсцi ёй на дапамогу. На перагаворы з мадз’ярамi паехаў З. Серакоўскi, але па дарозе быў арыштаваны. Неўзабаве была разгромлена i ўся арганiзацыя.

Але на Беларусi антыцарскiя настроi ў асяроддзi польскай шляхты не знiклi. Мала таго, яны пашырылiся i на разначынскiя пласты насельнiцтва. Такiм чынам, сацыяль-ная база працiўнiкаў царызму працягвала ўзрастаць. Але ў адрозненне ад рэвалюцый-на-дэмакратычнага руху, якi пачаў зараджацца ў цэнтральных губернях Расii, рады-калiзм свядомых барацьбiтоў з самаўладдзем у Польшчы, Лiтве i Беларусi не выходзiў за межы аднаўлення незалежнай РП.

27. Крызіс прыгоніцкай сістэмы ў сярэдзіне ХІХ ст. Прамысловы пераварот і асаблівасці яго ажыццяўлення на Беларусі.

У канцы XVIII першай палове XIX ст. у Беларусі, як і на астатняй тэ-рыторыі Расійскай імперыі, праходзіў працэс разлажэння феадальна-прыгон-ніцкіх адносін і фарміравання новага капіталістычнага укладу. Новыя формы гаспадарчага жыцця праяўляліся ў росце таварнасці сельскай гаспадаркі, паве-лічэнні колькасці вольнанаёмных рабочых, развіцці ўнутранага і знешняга рынку і г.д.

Сельская гаспадарка з'яўлялася асноўнай сферай народна-гаспадарчай дзейнасці ў дарэформеннай Беларусі. Большая частка зямельных угоддзяў нале-жала памешчыкам. Так, напярэдадні рэформы І861 г. яны валодалі 40 % усёй зямлі. Беларусь – край зямельных магнатаў. У Мінскай губерні буйнейшымі землеўладальнікамі былі Радзівілы. Ім належала 50 маёнткаў, 15о тыс. дзе-сяцін зямлі і каля 40 тыс. сялян. Вітгенштэйны валодалі 500 тыс. дзеся-цін і 600 тыс. прыгонных сялян, ім належала да 100 маёнткаў. Паскевічы толькі ў адным Гомельскім маёнтку валодалі 213 тыс. дзесяцін зямлі.

Развіццё таварна-грашовых адносін вымушала памешчыкаў ісці на па-шырэнне сваіх зямель за кошт сялянскіх надзелаў, распашкі новых і зямель, вырубкі лясоў. Асобныя памешчыкі рабілі спробы перабудовы сваіх гаспа-дарак па заходнееўрапейскаму тыпу. Яны выкарыстоўвалі працу наёмных рабочых, сеялі сартавым насеннем, вырошчвалі пародзістую жывёлу, будавалі прадпрыемствы па перапрацоўцы сельскагаспадарчых прадуктаў.

У першай палове XIX ст. больш выразна пачынае вызначацца спецыя-лізацыя сельскагаспадарчай вытворчасці па губернях Беларусі. У Мінскай, на поўдні Віцебскай, поўначы Магілёўскай губерняў пашыраліся пасевы бульбы, цукровых буракоў, лёну, канапель і іншых тэхнічных культур. У канцы 50-х гг. XIX ст. у Беларусі пад бульбу адводзілася амаль 1/5 частка пасяўных плошчаў, прызначаных пад гэтую культуру па ўсёй Расіі.

Беларускія памешчыкі пашыралі таксама пасевы цукровых буракоў. Так, плошчы пад буракамі павялічыліся з 800 дзесяцін у І848 г. да 2400 дзесяцін у 1852 г., а вытворчасць цукру ўзрасла ў шэсць разоў. Значнымі былі і пасевы лёну.

У Мінскай і Гродзенскай губерні пачыналі распаўсюджвацца мяса-ма-лочная жывёлагадоўля і авечкагадоўля. Ад 2 тыс. да 2,5 тыс. авечак мелі гаспадаркі Радзівілаў, Вітгенштэйнаў і інш. Атрыманая воўна ішла на мяс-цовыя суконныя прадпрыемствы, а таксама вывозілася ў Польшчу. Усё больш значны характар набывалі вырубкі лесу памешчыкамі на продаж, які пастаўляўся ў еўрапейскія краіны.

Аднак большая колькасць памешчыкаў імкяулася павялічыць даходы сваіх маёнткаў шляхам узмацнення эксплуатацыі сялян. Па-ранейшаму асноўнымі формамі сялянскіх павіннасцей заставаліся паншчына і аброк. У 1858 г. з усёй колькасці памешчыцкіх сялян на паншчыне было занята 96.9% і З,1 % знаходзілася на аброку. Акрамя паншчыны сяляне выконвалі і іншыя павіннасці, напрыклад будаўнічыя работы, дарожную і вартаўнічую павіннасці і г.д. Не менш цяжкім было становішча і дзяржаўных сялян.

Нягледзячы на гэта элементы капіталізму пранікалі і ў сялянскую гас-падарку. Яна ўсё больш звязвалася з рынкам.

Расла колькасць базараў і кірмашоў, дзе сяляне гандлявалі сваёй прадук-тамі. Сяляне наймаліся на розныя работы, пачалі займацца адыходнымі промысламі. Паглыблялася маёмаснае расслаенне. 3 аднаго боку, рос пласт заможных сялян, купцоў, гандляроў, а з другога — частка збяднелых сялян.

Адной з праяў крызісу прыгонніцкай сіетэмы з'явіўся шырокі сялян-скі рух. Так, калі ў першай чвэрці XIX ст. адбылося 46 хваляванняў, то ў другой трэці – 90. Такое становішча хвалявала царскі ўрад і вымушала яго рабіць канкрэтныя крокі па ўрэгуляванні становішча на сяле.

У 40—50-я гг. XIX ст. праводзілася рэформа ў дзяржаўнай вёсцы. Яе правядзенне бьшо звязана з імем прыхільніка ліберальных пераўтварэнняў Ра-сійскай імперыі міністра дзяржаўных маёмаецей графа П. Кісялёва. Рэформа прадугледжвала тры асноўныя моманты: 1) рэфармаванне сістэмы кіравання дзяржаўнымі сялянамі; 2) так званую "люстрацыю дзяржаўных маёмасцей"; 3) палітыку "апякунства" адносінах да сялян.

У снежні 1839 г. былі падпісаны законы аб новай сістэме кіравання дзяржаўкай вёскай у заходніх губернях. Так, у губернях ствараліся паве-ты, а ў паветах — акругі. Ім падпарадкоуваліся валасныя праўленні і суды, а апошнім у сваю чаргу — сялянскія старасты, соцкія і г.д. Паводле пала-жэння аб люстрацыі (апісанне дзяржаўных уладанняў) казённыя сяляне пераводзіліся з паншчыны на аброк, паскаралася расслаенне сялян, праду-гледжвалася заснаванне ў вёсках бальніц, школ, хлебных магазінаў, устанаў-ліваўся сярэдні памер зямельнага надзелу. Арандатары казённых маёнткаў пазбаўляліся права суда над сялянамі. Гэтыя меры некалькі палепшылі становішча дзяржаўных сялян.

Яшчэ ў больш цяжкім стане знаходзіліся памешчыцкія сяляне. Яны фактычна не мелі правоў уласнасці яа сваю нерухомую маёмасць. Спробай урада Расійскай імперыі рэгуляваць адносіны паміж памешчыкамі і іх прыгоннымі з'явілася ўвядзеняе ў Беларусі новых абавязковых інвентароў (гаспадарчага апісання памешчыцкіх маёнткаў). Камітэт па справах заходніх губерняў у 1840 г. пачаў выпрацоўваць умовы рэформы, а фактычнае яе ажыццяўленне пачалося на падставе закона зд 15 красавіка 1844 г. Рэ-форма рэгулявала памеры надзелаў і павіннасцей памешчыцкіх сялян. Аба-вязковыя інвентары былі ўведзены ва ўсіх памешчыцкіх маёнтках Заход-няй і Цэнтральнай Беларусі. Менш паслядоўна рэформа ажыццяўлялася у частцы маёнткау Усходняй Беларусі, якія прылягалі да цэнтральных губер-няў Расіі. Памешчыкі Магілёўскай і Віцебскай губерняў дапускалі маг-чымасць увядзення інвентароў пры ўмове захавання паншчыны тры дні у тыдзень з рабочай душы.

У 1848 г. інвентары былі складзены ва ўсіх маёнтках. Трэба адзначыць, што на ўсім сваім працягу рэформы насілі дваранскую накіраванасць і не былі да канца рэалізаваны. Нягледзячы на тое, што ў сялянскіх гас-падарках некалькі павялічыліся пасевы бульбы, пашырыліся плошчы пад збожжавымі культурамі, рэформы не краналі асноў кіруючага ладу і не пры-пынілі сялянскае абеззямельванне.

Далучэнне Беларусі да Расійскай імперыі дало імпульс для развіцця беларускіх гарадоў і мястэчак. З пачатку ХІХ ст. у Беларусі было 40 гарадоў і значная колькасць мястэчак. Гарады, як і буйныя мястэчкі, заставаліся цэнтрамі рамеснай вытворчасці. Яны забяспечвалі прамысловымі вырабамі не толькі гарадскіх, але і сельскіх жыхароў. Да гарадоў, дзе найболыы добра была развіта рамесная вытворчаець, адносіліся Слуцк і Мінск. У 1800 г. у Мінску налічвалася 1 340 рамеснікаў, у Слуцку — 479. У пачатку ХІХ ст. найбольш развітай галіной была скураная вытворчасць. Рамеснікі займа-ліся таксама вырабам вопраткі, апрацоўкай металу, дрэва і інш. Скураная выгворчасць і выраб абутку былі развіты ў Гродне, Брэсце, Пружанах, Кобрыне. На працягу першай паловы XIX ст. колькасць рамесных прафесій па гарадах Беларусі павялічылася.

Развіццё асобных галін рамёстваў і рост ліку рамеснікаў прывялі да па-велічэння колькасці цэхаў, але капіталістычная вытворчасць падрывала цэха-выя ўстоі і цэхі станавіліся тормазам развіддя вытворчасці.

у 40—50-я гг. узнацніўся працэс перарастання дробных вытворчасцей у прадпрыемствы мануфактурнага тыпу. Мануфактура з'яўлялася прамежка-вай ступенню паміж дробнымі прадпрыемствамі і фабрыкай. На ёй выка-рыстоўвалася ручная рамесніцкая тэхніка і існаваў падзел працы. Былі вотчынныя мануфактуры, заснаваныя на прымусовай працы прыгонных сялян, і мануфактуры капіталістычнага тыпу, на якіх працавалі вольна-наёмныя рабочыя

Першыя капіталістычныя мануфактуры ўзніклі ў канцы XVIII ст.: су-конная каля Гродна (1795), шкляная ў Рагачоўскім павеце (1797). На іх працавалі 40 ч.

У першай трэці ШХ ст. у Беларусі існавала 35 мануфактур капіталі-стычнага тыпу, а ў другой трэці — 56. Напярэдадні рэформы 1861 г. на капіталістычных мануфактурах выраблялася 48 % прадукцыі ўсіх ману-фактур. У адрозненне ад мануфактуры, якая была заснавана на ручной працы, фабрыка ўяуляла сабой вытворчасць з выкарыстаннем машын.

Першыя фабрыкі, як і мануфактуры, у Беларусі былі прыгоннымі. Толькі ў 1845 г. з’явіліся два заводы, на якіх выкарыстоўвалася праца на-ёмных рабочых — цукровы ў Беліцы і мукамольны ў Магілёве. На іх праца-валі 80 рабочых і гэта складала 0,4 % усіх рабочых, 0,04 % прадпрыемстваў і 0,7 % прадукцыі беларускай прамысловасці. У 1880 г. у Беларусі працавалі 12 капіталістычных фабрык: цукровыя, мукамольныя, лесапільныяі інш. На іх долю прыходзілася 40% прадукцыі ўсіх фабрык і 48% рабочых.

Сярэдняя прадукцыйнасць працы на капіталістычных фабрыках была вышэй, чым на прыгонных. Усё гэта сведчыць аб перавагах капіталістычных адносін у вытворчасці. Аднак да 1861 г. большая колькасць фабрык і рабо-чых на іх заставаліся прыгоннымі.

Існуючы лад стрымліваў укараненне ў выгворчасць новай тэхнікі. Першыя паравыя машыны з'явіліся ў 20-х гг. XIX ст. на суконных прадпрыемствах у мястэчках Косава Слонімскага павета і Хомск Кобрын-скага павета. У другой чвэрці з'явіліся паравыя рухавікі ў мукамольнай, цу-кровай, лесапільнай, жалезаапрацоўчай і іншых галінах прамысловасці.

У канцы 50-х гг. XIX ст. у Беларусі пачаўся прамысловы пераварот.

У адрозненне ад расійскіх губерняў і Заходняй Еўропы, ён пачаўся не з ба-ваўнянай, а з жалезаапрацоўчай прамысловасці, у якой налічвалася 85 % буйных прадпрыемстваў і выраблялася 90 % усёй прадукцыі.

Важная роля ў фарміраванні ўнутранага рынку, развіцці гандлёва-гра-шовых адносін належала транспарту. Была пабудавана Маскоўска-Варшаў-ская шаша, якая прайшла праз Мінскую, Гродзенскую і Магілёўскую губер-ні. Акрамя таго, па тэрыторыі Беларусі прайшлі Пецярбургска-Кіеўская і Маскоўска-Рыжская дарогі. У пачатку ХІХ ст. пачала дзейнічаць Бярэ-зінская водная сістэма. Па Бярэзіне, Нёману, Заходняй Дзвіне, Дняпру сталі больш інтэнсіўна ажыццяўляцца перавозкі.

У сваю чаргу транспарт спрыяў развіццю ўнутранага ізнешняга ганд-лю. Ва ўнутраным гандлі ў дарэформенны перыяд асноўную ролю адыг-рывалі кірмашы. З расійскіх губерняў на кірмашы прывозілі паркаль, шоўк, галантарэйныя вырабы і інш., з Украіны — цукар, соль, жывёлу. Лавачны гандаль толькі зараджаўся і больш хутка пачаў развівацца ў другой палове XIX ст. Найбольшае развіццё атрымаў знешні гандаль. Так, у беларускіх паветах Гродзенскай губерні ў 1820 г. знешні гандаль быў на 54 % большы унутранага, імпарт перавышаў зкспарт на 76 %. Таксама значнай была ўдзельная вага знешняга гандлю на Віцебшчыне.

З Беларусі на знешнія рынкі вывозіліся шкляны посуд, мыла, папера, мануфактурна-фабрычныя вырабы. Увозіліся ў Беларусь пража, тканіны, пра-дукты харчавання, фабрычнае абсталяванне і інш.

У 1839-1843 гг. у Расіі пад кіраўніцтвам міністра фінансаў Е. Канкры-на была праведзена грашовая рэформа. Сутнасць яе заключалася ў спы-ненні інфляцыі папяровых грашовых знакаў і медных манет. Грашовай адзінкай стаў сярэбраны рубель, на які пераводзіліся ўсе рахункі, цэны і кантракты. Асігнацыі сталі лічыцца другаступеннымі знакамі каштоўнасці і ў 1843 г. замест іх былі выпушчаны дзяржаўныя крэдытныя білеты, якія разменьваліся на сярэбраную манету. Рэформа спрыяла ўмацаванню фі-нансавай сістэмы Расіі. Змены адбываліся і ў сацыяльным складзе насельніц-тва. У першай палове XIX ст. у чатыры разы павялічылася ўдзельная вага вольных саслоўяў, удвая ўзрасла колькасць гандлёва-прамысловага на-сельніцтва, значна больш стала дзяржаўных сялян.

Такім чынам, у канцы XVIII — першай палове ХІХ ст. у Беларусі. як і ва ўсёй краіне, ішлі працэсы разлажэння феадальна-прыгонніцкага ладу і фарміравання новых капіталістычных адносін. З аднаго боку, раслі бела-рускія гарады, у якіх павялічвалася колькасць прамысловых прадпрыемст- ваў, буйных мануфактур, пашыраўся ўнутраны і знешні гандаль. З другога бо-ку, марудна складваліся новыя адносіны ў сельскай гаспадарцы. Пера-важная большасць памешчыкаў прытрымлівалася старых форм І мета-даў вядзення гаспадаркі. І гэта вяло да зніжэння даходаў маенткаў паме-шчыкаў, пагалоўя жывёлы, ураджайнасці. Гаспадарчыя рэформы на сяле етаноўчых вынікаў у поўнай меры не прынеслі. Сацыяльныя супярэчнасці нарасталі. Усё гэта сведчыла аб тым, што прыгонніцкі лад з яго парадкамі выходзіў з ужытку.

Поиск по сайту: