Скасаванне прыгоннага права і рэформы 60-70 гг. ХІХ ст.: асаблівасці іх здзяйснення на Беларусі

Да сярэдзiны ХIХ стагоддзя ў прамысловасцi Беларусi працягвае пана-ваць дробнатаварная рамесная вытворчасць, а ў аграрным сектары эканомiкi паме-шчыцкая натуральная гаспадарка, заснаваная на выкарыстаннi прыгоннай працы сялян. Разам з уцягненнем Беларусi ў агульнарасiйскi рынак тут узмацняюцца прык-меты новых адносiн, заснаваных не выкарыстаннi наёмнай працы. Умовы рын-ка выводзяць на першыя ролi ў гаспадарчым жыццi тых, хто меў грошы, але не схаваныя ў куфэрак або скарбонку, а пакладзеныя ў банк пад працэнты (“рэнта”, “ранцье”).

Уладальнiкi банкаў, як правiла, былыя купцы, крэдытуць тых, хто гаран-туе вярнуць пазыку з працэнтамi. У лiку жадаючых асоб была частка паме-шчыкаў, якiя не абмяжоўвалiся сваёй натуральнай гаспадарскай i iмкнулiся да пераўтварэння яе ў таварную. Не ўсе з iх маглi прыстасавацца да новых умоў: узятыя крэдыты не заўсёды ўдавалася вярнуць, таму iх закладзеныя маёнткi разам з прыгоннымi сялянамi рабiлiся ўласнасцю крэдытораў. Тыя ж паны, якiя патрацiлi грошы на мадэрнiзацыю гаспадаркi, мелi шанц цесна кантактаваць з рынкам i набываць уласны капiтал. Капiтал [анг., фр., галоўны] – гэта значыць – вартасць, якая не спажываецца, не трацiцца, а пры-носiць дадатковую вартасць у тым, цi iншым эквiваленце] больш актыўна дзей-нiчае ў галiне пр-цi, там, дзе ёсць прадпрыймальнiкi i рынак наёмнай рабочай сiлы.

Найперш, у аснове адносiн памiж работадаўцамi i работнiкамi ляжыць не саслоўная, рэлiгiйная або якая iншая сувязь, а выключна эканамiчны, матэрыяльны iнтарэс. Зразу-мела, што гэты iнтарэс у абодвух бакоў мае палярныя мэты, там не менш гэтая сiстэма значна больш прагрэсiўней за тую, якая, скажам, iснавала ў ватчынных мануфактурах i панскай гаспадарцы.

З уцягненнем Беларусi ў агульнарасiйскi рынак узмацняецца iмкненне часткi мясцовых таваравытворцаў (гаспадароў ман-р, ф-к, з-даў) да павелiчэння аб’ёму прадук-цыi. Частка памешчыкаў не абмяжоўваецца сваёй натуральнай гаспадаркай i iмкнецца да ператварэння яе ў таварную.

Характэрна, што i ў cялянскiм асяроддзi вылучаецца заможная яго част- ка, якая будуе свой дабрабыт не толькi за кошт земляробства, але i з дапамогай промыс-лаў i адыходнiцтва (з дазволу пана).

Лiшак рабочых рук у горадзе стымулюе развiццё прамысловасцi. Наяў-насць у купецтва сродкаў дазваляе наймаць на працу на прадпрыемствы асабiста вольных людзей - рабочых. Але тут узнiкае непераадольная супярэчнасць: высвятляецца, што га-радская купецкая мануфактура (з-д або фабрыка) развiваецца больш паспяхо-ва, паколькi яна iснуе на працы вольнанаёмных рабочых, зацiкаўленых у колькасцi i якасцi сваёй працы.

Памешчыцкiя ж гаспадаркi (у тым лiку мануфактуры), заснаваныя на бясплатнай працы прыгонных, вялiкага прыбытку не даюць. Для пам-каў, та-кiм чынам, iснуюць два спосабы палепшыць свае справы – павялiчыць падат-кi (у тым лiку паншчыну); урэзаць сял надзелы або скарыстоўваць наёмную, больш прадукцый працу парабкаў.

Часцей скарыстоўваецца першы спосаб. У вынiку, падрывалася сама сi-стэма, на якой iснуе памешчыцкая гаспадарка. Бо з разбурэннем сялянскай гаспадаркi, прыходзiць у заняпад i памешчыцкая. Адпаведна, узрастае неза-давальненне сялян i сацыяльна-палiтычная напружанасць у граграмадстве. Такiм чынам, наспела патрэба ў лiквiдацыi прыгоннага права i ператварэння сялян у свабодных вытворцаў. Вiдавочна, што гэтая неабходнасць узмацнялася патрэбай карэннага рэфармавання сац-экан жыцця ўсё Расii, каб назаўсёды не за-стацца на задворках Еўропы.

У Бельгii i Англii ўжо будавалася мятро, а ў Расii толькi праектавалася чыгунка. Няздольнасць рускiх паруснiкаў процiстаяць англа-французскiм па-раходам, агульная тэх-нiчная адсталасць абумовiла катастрафiчны для Расii ход Крымскай вайны (1853-56).

Шэраг карэнных перамен стаў магчымым з прыходам на трон у 1855 г. Аляксандра II неўзабаве пасля смерцi бацькi Мiкалая I. Гэта быў чалавек лiберальных поглядаў i еўрапейскай адукацыi. Ён ўсведамляў негатыўнае ўздеянне прыгонніцтва: толькi ў Расii cяляне знаходзiлiся ў стане нявольнiкаў, быццам негры ў Амерыцы. Яшчэ ў сакавiку 1856 г. цар выступiў з прапановай аб скасаваннi прыгоннага права перад мас-коўскiм дваранствам. Асноўныя спрэчкi павялiся адносна спосабаў вызвалення – з зямлёй, цi без яе. Важнае месца ў спрэчках займала пытанне, ад чыйго iмя адбудзецца вы-зваленне. I нарэшце, калi i дзе пачынаць рэформу.

Напярэдаднi сялянскай рэформы цар цесна супрацоўнiчаў з Вiленскiм губернатарам Назiмавым. Створаны ў 1857 г. Сакрэтны камiтэт вырашыў распачаць яе менавiта тут, у Заходнiм краi таму, што:

1. праведзеная тут iнвентарная рэформа пэўным чынам падрыхтавала ад-паведную глебу; 2. пачатак рэформы мог прадухiлiць уздзеянне польскага на-цыянальна-вызваленчага руху на беларускiх сялян. 3. менавiта лiтоўска-бе-ларускiя памешчыкi раней за ўсiх распрацавалi праекты рэформы;

У лiстападзе 1857 г. з дазволу цара стваралiся губернскiя дваранскiя ка-мiтэты (20 чал.) па падрыхтоўцы скасавання прыгону. Пры гэтым Вiленскi, Гродзенскi, Ковенскi камiтэты выказалiся за вызваленне сялян без зямлi.Там, дзе землi былi лепшымi i яны давалi большы прыбытак, памешчыкi iмкнулiся захаваць яе за сабой. Тым не менш, урад Мiлюцiна прызнаў неабходнасць вызвалення сялян менавi-та з зямлёй. Адразу ж узнiкла тэндэнцыя да згону сялян на горшыя ўчасткi або iх (участкаў) абрэзка. Адначасова павялiчылася колькасць агароднiкаў i кутнiкаў.

У лютым 1858 г. Сакрэтны камiтэт быў пераўтвораны ў Галоўны к-т па сялянскай справе. Прыкладна ў той жа час нават шчыры працiўнiк царызма А. Герцэн у сваiм земежным выданнi “Колокол” называў Аляксандра II “магутным дзеячам, якi адкрывае новую эру для Расii”.

Нарэшце, 19 лютага 1861 г. закон аб скасаваннi прыгоннага права быў надрукаваны ў выглядзе Манiфеста i “Палажэнняў 19 лютага”, дзе асвятлялiся ўсе правы i абавязкi сялян. У манiфесце асобна падкрэслiвалася, што адмена прыгоннiцкага права адбылася па iнiцыятыве “высакароднага дваранства”. Тут жа ўказвалася, што на працягу 2 год да 1863 года сяляне павiнны былi выконваць асноўныя павiннасцi на карысць паноў, каб даць iм магчымасць кампенсаваць страту раб-каў i часткi маёмасцi.

У агульных палажэннях указвалася сiстэма кiравання вёскай, збору падаткаў, адносiн з уладамi.

Аграрная рэформа адбывалася на аснове 17 заканадаўчых актаў, агуль-ных i мясцовых палажэнняў i правiлаў, апублiкаваных у сакавiку-маi 1861 г. Паводле Агульнага палажэння, уласнiкам зямлi заставаўся памешчык i частка яе адводзiлася для надзялення сялянства, але за выкуп (!) На працягу 10 год селянiн абавязаўся апрацоўваць свой надзел i акрамя таго – выконваць пэў-ныя павiннасцi на карысць пана: у Вiцебскай i Магiлёўскай губ. - 40 мужчынскiх i 30 жаночых дзён у год або 8 рублёў чыншу. Да часу поўнага выкупу яны лiчылiся часова абавязанымi i маглi пакiнуць пана толькi з яго дазволу.

У Магiлёўскай i Вiцебскай губернях, дзе пераважала абшчыннае, а не падворнае землекарыстанне, памер надзелаў вагаўся на 1 душу ад 4 да 5 дзе-сяцiн (па вышэйшай норме) да 2 - 1 (па нiжэйшай). Тут жа захоўвалася i “кру-гавая парука”.

У Мiнскай, Вiленскай i Гродзенскай, дзе пераважала падворнае землека-рыстанне, зямля засталася за сялянамi, хаця памешчык меў права абрэзаць iх надзелы. Павiннасцi скарачалiся на 10%, не болей 3 руб і 23 дзён адпрацоўкi з дзесяцiны. Кругавая парука для выплаты дзяржпадаткаў i падушнай подацi.

Лес пераходзiў ва ўласнасць пана; выганы, сенажаць, паша – у агульнае карыстанне.

Выкупная сума вызначалася праз 6%-ую капiталiзацыю гадавога чыншу. Калi чынш з сялянскага надзела за год складаў 6 рублёў у год, то агульная сума, якую селялiну трэба было заплацiць, складала 100 рублёў (6 р.- 6%, 100 р. - 100%) Калi селянiн атрымоўваў поўны надзел, то мусiў адразу выплацiць 25%, калi няпоўны, то 20%. Астатняе плацiла дзяржава. Выкупныя плацяжы меркавалася спаганяць на працягу 49 гадоў па цэнам, часам утрая вышэй за рынкавыя.

Сяляне спадзявалiся на значна большае за тое, што атрымалi. У вынiку да лiпеня 1861 г. на Беларусi адбылося 370 выступленняў. Гэтая акалiчнасць, а таксама вы-ступленне К. Калiноўскага, прымусiлi ўрад выдаць 1 сакавiка 1863 года указ аб лiквiдацыi становiшча “часоваабавязанага”, са знiжэннем выкупных плацяжоў на 20%. У жнiўнi 1863 г. сялянству вярнулi землi, страчаныя iм да рэформы.

Самае адметнае ў рэформе 1861 г. – гэта набыццё сялянамi асабiстай во-лi. Чалавек меў уласнае права на маёмасць, набываў магчымасць выбару за-нятку. Зямельная рэформа не знiшчыла малазямелле i не дазваляла большас-цi сялянству выбiцца з галечы. У шэрагу з наступнымi названая рэформа зна-чна спрыяла развiццю капiталiзма i фармiраванню буржуазнага грамадства.

Судовая, гарадская, ваенная, школьная i цэнзурная рэформы

Вызваленне сялян ад прыгону з’явiлася першай i не апошняй рэформай Аляксандра II, якi стаў на шлях усебаковай мадэрнiзацыi Расiйскага гра-мад-ства на ўзор вядучых еўрапейскiх краiн.

У лiку наступных рэформ варта назваць судовую, прынятую ў лiстапа-дзе 1864 г. Асноўныя яго прынцыпы: усесаслоўнасць, нязменнасць суддзяў, незалежнасць суда ад адмiнcтрацыi, вусны характар, спаборнасць i галос-насць судовага працэсу.

Пры разглядзе крымiнальных спраў прадугледжваўся ўдзел прысяжных засядацеляў. Iнтарэсы абвiнавачваемых абаранялi прысяжныя павераныя (адвакаты). Мiкалай I неяк сказаў: “Хто пагубiў Францыю, як не адвакаты. Хто былi Мiрабо, Марат, Робесп’ер. Не, пакуль я буду, у Расii не патрэбны адвакаты, без iх пражывём”. Новы цар, як вiдаць, меў на гэты конт iншую думку. Адвакатура складалася з прысяжных i пры-ватных павераных. Роля яе на працэсах, дзе адсутнiчалi прысяж засядацелi, была вельмi значнай.

Icнавала сicтэма судовых устаноў: мiравы суд (1 суддзя), з’езд мiравых суддзяў, акруговыя суды (у губернях), судовыя палаты (некалькi губерняў). Выш iнстанцыя – cенат [сенатары прызначалiся царом]. Нагляд за судамi здзяйснялi пракуроры на чале з ген-пракурорам (ён жа мiнiстр юстыцыi).

Нягледзячы на ўсесаслоўны суд, асобныя справы разглядалiся ў валас-ных судах (для сялян), кансiсторыю (духоўны суд) i ваенныя суды (палкавы, акруговы i галоўны). На час вайны - Галоўны палявы ваенны суд.

Мiравы суддзя павiнен быў быць не маладзей за 25 год, мець не менш 400 дзес. зямлi (i нават больш) або нерухомасцю не менш за 15 тыс руб., мець вышэйшую, сярэднюю адукацыю або 3 гады стажу. Спiс асоб для выбараў на пасаду суддзi павiнен быў зацвярджацца губернатарам. Вось табе i незалежнасць суда ад адмiнiстрацыi!

Акруговы суд прызначаўся iмператарам па прадастаўленнi мiнiстра юс- тыцыi. У гэтым судзе быў iнстытут прысяжных засядацеляў. Пасля таго, як Пецярбургскi акружны суд, якi ў 1878 г. разглядаў справу аб замаху В. I. Засулiч на гра-даначальнiка Трэпава як справу крымiнальную, г. зн. з прысяжнымi засядацелямi, вынес ёй апраўдальны прысуд, падобнага кшталту справы перадавалiся ваенна-акруговым судам.

На Беларусi судовая рэформа пачалася пазней, толькi ў 1872 г. Пры гэ-тым суддзi ў мiравых судах не абiралiся, а назначалiся мiнiстрам юстыцыi. Акруговыя (губернскiя) суды сталi стварацца з 1877 г. Пры гэтым у суддзi не дапускалi каталiкоў, а яўрэяў i ў засядацелi. У 1883 г. была заснавана Вiлен-ская судовая палата (Вiлен, Грод, Ковен i Мiн губ.) (Магілёў– да Кiева).

Ваажнейшая роля надавалася земскай рэформе Пасля рэформы 1861 г. царызм сутыкнуўся з моцным iмкненнем дваранства атрымаць доступ да дзяржаўнага кiравання. Меркавалася пачаць з-за рэфармавання Дзяржаўнага Савета шля-хам прадстаўнiцтва ад губернскага дваранства, а потым перайсцi i да земстваў. Але цар “забра-каваў“ праект i нацэлiў на земскую рэформу. Для iх абрання меркаваўся падзел выбаршчыкаў на тры курыi: прыватныя землеўладальнiкi, гарадскiя грамадствы i сельскiя грамадствы пры перша-ступеннай увазе маёмаснага цэнзу. Такiм чынам, падаўляючую перавагу набывалi дваране. Хацелi стварыць i валасн земствы, але з-за магчымасцi перавагi ў iх сялян, перадумалi. Прынятая ў сту-дзенi 1864 г. яна павiнна была заснаваць у паветах i губернях устаноў мсяцовай гаспадаркi, асветы, медыцыны, падатковай сiстэ-мы, але фактычна яе ажыццяўленне на Беларусi пачалося значна пазней – у 1911 г., i то толькi ва ўсходнiх губернях.

Гарадская рэформа адбылася на Беларусi пазней на 5 год, у 1875 г.

Паводле яе шляхам бессаслоўных выбараў стваралася гарадское сама-кiраванне – дума на чале ўправы i гарадскога галавы.

Усе выбаршчыкi, меўшыя права выбiраць падзялялiся на тры групы (ку-рыi) у залежнасцi ад колькасцi выплочваемых падаткаў i абiрала трэцюю частку гласных. Дума падпарадкавалася сенату, але на яе меў уздзеянне i гу-бернатар. Гарадскi галава зацвярджаўся МУС, у дробных гарадах – губер-натарам. Думы займалiся гарадской гаспадаркай.

Ваенная рэформа Значна тармазiлася старымi генераламi мiкалаеўскай эпохi. Так, ваенны мiнiстр Далгарукаў скiраваў энергiю за змену формы ў першую чаргу генералам. “И обновлённая Россия надела красные штаны!” казалi гумарысты. Толькi з прыходам Мiлюцiна яна пачалася ў 1862 са ства-рэння 15 ваенных акруг i скарачэння тэрмiну службы да 6 -7 (на флоце) год. Але рэкруцкая сiстэма набору яшчэ заставалася. Навацыя: браць не 3 з 1000, а 4 з тым, каб можна было пасля пэўнага тэрмiна службы адпускаць яго ў запас. Узняў пытанне аб лiквiдацыi кадэцкiх карпусоў, наладзiць службу забеспячэння войска. Яму ўдалося скарацiць рэгулярнае войска на 34,4% да 742 тыс, але i падрыхтаваць каля паўмiльёна запаснiкоў

Пасля блiскучай перамогi Прусii над Францыяй па прапанове Мiлюцiна ажыццявiўся новы прынцып камплектавання рускай армii. Законам 1874 г. уводзiлася ўсеагульная воiнская павiннасць (з 21 да 41 год). Праўда,бралi не ўсiх (чукчаў, якутаў). Не бралi таксама адзiных сыноў, кармiльцаў i г. д. Слу-жба, бестэрмiновы адпачынак, 5 год запасу, i да 41 апалчэнне.

Тэрмiн службы асоб з вышэйшай адукацыяй складаў 6 мес., гiмназii 1, 5 года, гарадскога вучылiшча - 3, пачатковай школы - 4 гады. Асобыя ўмовы для асоб з мастацкай адукацыяй. Сярод афiцэраў было шмат палякаў, зато нi-воднага яўрэя. 1 студзеня 1874 г. цар зацвердзiў Статут аб вайсковай павiн-насцi i падпicаў спецыяльны Манiфест з гэтай нагоды. Такiм чынам, i царскае войска стала жыць па нормах буржуазнага права. Ужо першыя рэформы яе прынеслi плён пад час руска-турэцкай вайны 1877-78 гг.

Школьная рэформа 1864 г. абвяшчалася ўсесаслоўнай. “Палажэнне аб пачатковых народных вучылiшчах” дазваляла iх адкрываць арганiзацыям i нават прыватным асобам. Гэта быў моцны ўдар па дзяржаўна-царкоўнай ма-наполii на народную асвету. Праўда, глаўнейшай задачай пачатковай школы было “укараненне ў народзе рэлiгiйных i маральных паняццяў”, таму ў ёй вы-кладаўся “Закон божы”, якi меў прыярытэт перад навучаннем грамаце, i ча-тыры правiлы арыфметыкi.

Сярэдняя школа набыла свой статут у лiстападзе 1864 г. i прадуглед-жвала ўсесаслоўную платную адуккцыю. Гiмназii падзялялiся на класiчныя i рэальныя (пазней, вучылiшчы). Пасля класiчных гiмназiй без экзаменаў ва ун-ты; пасля рэальных, як правiла, у тэхнiчныя вну.

Сярод недахопаў важнейшы той, што з-за платай адукацыi доступу да яе працоўныя масы не мелi. Акрамя таго, руская школа – cродак русiфiкацыi. Свецкiя школы на нацыянальных мовах забаранялiся. Неўзабаве быў уве-дзены працэнт навучэнцаў-яўрэяў.

У 80-я гады становiшча ў адукацыi змянiлася. У пачатковых царкоўна-прыходскiх школах узмацнiўся рэлiгiйны змест; дзецям нiжэйшых саслоўяў нельна было паступiць у гiмназii нават за грошы. Каб паступiць ва унiвер-сiтэт трэба было прастаўляць характарыстыку аб дабранадейнасцi.

У 1863 г. была адноўлена аўтаномiя унiверсiтэтаў. За парэформенны час у дадатак да iснаваўшых у Маскве, Пецярбурзе, Варшаве, Казанi, Кiеве, Юр’-еве, Гельсiнфорсе ун-ты ўзнiклi ў Адэсе (Наварасiйскi ун-т), Томску. Сваiх, размешчаных на тэрыторыi Беларусi вну, не iснавала.

Што датычыць цэнзурнай рэформы 1865 г. (1862 часовыя правiлы аб друку), то яе значнасць у параўнаннi з папярэднiмi была яшчэ невялiкай. Но-вы цэнзурны статут скасоўваў папярэднюю цэнзуру для твораў, менш як 10 друкаваных аркушаў, а для перакладаў - 20. Выданнi меных памераў цэнзура-валiся абавязкова. Для ўсiх выданняў захоўвалася цэнзура царкоўная. Акра-мя ўрадавай прэсы, стала з’яўляцца прыватная (“Минский листок”). Паводле закону аб друку, прыватныя газеты таксама падлягалi цэнзуры.

У вынiку ажыццяўлення рэформ, расiйскае грамадства прасунулася далёка наперад у напрамку прававой грамадзянскай супольнасцi, дзе пануе не паходжанне чалавека або яго матэрыяльны стан, а закон. Гэта дало падставы некаторым сучасным дзеячам назваць Аляксандра II царом-рэвалюцыянерам. Але гэта, на нашу думку, ужо занадта, бо на падзел улады нават з дваранамi ён не пайшоў. Расiя па-ранейшаму заставалася не кан-стытуцыйнай, а абсалютнай манархiяй. Як адзначаў Ленiн, “... пасля 1861 года развiццё капiталiзму ў Расii пайшло з такой хуткасцю, што ў некалькi дзесяцiгоддзяў здзейснiлiся пераўтварэннi, якiя занялi ў некаторых старых краiнах Еўропы цэлыя вякi” (Т. 20. с. 174).

Акрамя таго, у адносiнах да Беларусi названыя рэформы мелi свае спецыфiчныя асаблiвасцi, выклiканыя, галоўным чынам, моцнай апазiцый-насцю польскага i яўрэйскага насельнiцтва да самаўладдзя. Усё ж асноўныя прыкметы старога ладу былi яшчэ непераадольнымi: гэта абсалютная манархiя i памешчыцкае землеўладанне.

29. Паўстанне 1863-1864 гг. і яго ўплыў на палітыку самаўладзя ў беларускіх губернях.

Нацыянальна-вызваленчае паўстанне супраць царызму, якое адбылося ў 1863 г. у Польшчы i а Беларусi з мэтай аднаўлення РП. Рыхтавалася поль-скiмi i беларуска-лiтоўскiмi нацыянальна-вызваленчымi арганiзацыямi.

Да 1861 г. у Польшчы адбылося ўтварэнне двух лагераў белых i чырво-ных (правае i левае крыло). Пераважную большасць чырвоных складалi шля-хецкiя рэвалюцыянеры, якiя ў сваей праграме на першае месца ставiлi аднаў-ленне польскай дзяржавы ў межах былой РП, г. зн. з уключэннем у яе склад Лiтвы, Беларусi i Правабярэжнай Украiны. Галоўную ролю ў рэалiзацыi гэтага плана адводзiлася шляхце, а дапаможную - сялянству. Памешчыкам абяцалi заха-ваць iх землеўладанне i аплацiць за кошт дзяржавы зямлю, адведзеную пад сялянскiя надзелы; сялянам — перадаць ва ўласнасць без выкупу i часова-абавязаных адносiн надзелы, якiя яны атрымалi па рэформе 1861 г. Прад-угледжвалася ўраўнанне грамадзянскiх правоў сялян i шляхты, замена па-душнага падатка падымным i замена 25-гадовай рэкрутчыны 3-гадовай вай-сковай службай у сваiм краi, аднаўленне ўнiяцкай царквы.

Такую праграму распрацаваў створаны восенню 1861 г. у Варшаве Цэн-тральны нацыянальны камiтэт (ЦНК), кiруючы орган “чырвоных”.

Падрыхтоўку паўстання на Беларусi i Лiтве з лета 1862 г. узначалiў Лi-тоўскi правiнцыяльны камiтэт у складзе Вiкенцiя-Канстанцiна Сымонавiча Калiноўскага (1838-1864, в. Мастаўляны, Гродзенскай губ.), Звяждоўскага, Ражанскага, Вярыгi. У кастрычнiку 1862 г. яго старшыней стаў К. Калiноўскi, Галоўная яго iдэя заключалася ў тым, каб аб’яднаць сялянскi антыпамешчы-цкi рух з нацыянальна-вызваленчым. У адрозненне ад многiх iншых “чырво-ных” - шляхецкiх рэвалюцыянераў, ён бачыў асноўную сiлу паўстання ў ся-лянстве, у працоўным народзе. Ён бачыў таксама саюзнiка ў народзе рускiм у барацьбе супраць царызма.

Калiноўскi выступаў за надзяленне сялян зямлёй; лічыў неабходным прадастаўленне Лiтве i Беларусi права на самавызначэнне ў межах РП. Свае погляды па праграмных пытаннях ён выказваў у газеце “Мужыцкая праўда”, якую выдаваў разам з Урублеўскiм i Ражанскiм з лiпеня 1862 па красавiк 1863 г. Кожны нумар пачынаўся зваротам “Дзецюкi”, а заканчваўся подпiсам – “Яська-гаспадар з-пад Вiльнi”. Таксама “Сцяг (Хоронгев) свабоды” на польскай мове. З восенi 1862 дзейнiчае нелегальна пад iмёнамi Макарэвiч, Чарноцкi, Хамавiч або Хамуцiус, Вiта-жэнец.

Пачатак паўстання быў вымушаным, паколькi царскi ўрад у студзенi 1863 абвясцiў у Царстве Польскiм аб рэкруцкiм наборы ў войска па iмянных спiсах шляхецкай моладзi, якая рыхтавалася да паўстання. Такiм чынам, фактар нечаканасцi быў паўстанцамi страчаны.

10 студзеня 1863 ЦНК выcтупiў з заклiкам узняцца на паўстанне супраць самаўладдзя з мэтай дамагчыся дзяржаўнай самастойнасцi i незалежнасцi РП. У выданым Манiфесце абвяшчалiся дэмакратычныя правы i свабоды ўсiх пластоў на-сельнiцтва. Два аграрныя дэкрэты ўтрымлiвалi ўмовы будучай зямельнай рэформы.

Рашэнне варшаўскага ЦНК аб пачатку паўстання 22 студзеня 1863, пры-нятае без узгаднення з ЛПК, абурыла Калiноўскага. Але манiфестам ад 1 лю-тага 1863 ЛПК заклiкаў насельнiцтва Лiтвы i Беларусi падтрымаць яго. Пры гэтым ЛПК, ператварыўшыся у Часовы правiнцыяльны (рэвалюцыйны) ўрад Л. i Б., апублiкаваў праграму паўстання.

Першыя паўстанцкiя атрады прыйшлi на Беларусь з Польшчы ў канцы студзеня 1863 г. Фармiраванне мясцовых атрадаў пачалося ў сакавiку-краса-вiку 1863 (вiцебскiя, гродзенскiя, магiлёўскiя, мiнскiя). Як правiла, гэтыя вы-ступленнi падаўлялiся ў самым пачатку. Да найбольш значных акцый ў Беларусi варта аднесцi захоп 24 красавiка 1863 г. горада Горкi атрадам Л. Звяждоўска-га з дапамогай студэнтаў Горы-Горацкага земляробчага iнстытута i бой пад Мiлавiдамi (тады Cлонiмскi павет) у маi 1863. Баявыя дзеяннi паўстанцаў з-за несуразмернасцi iх сiл з урадавымi мелi вымушана партызанскi характар.

У пачатку сакавiка 1863 г. да паўстання далучылася частка буйных па-мешчыкаў i буржуазii (т. зв. белыя), якiя да гэтага часу ставiлiся да яго не-прыхiльна, бо разлiчвалi дамагчыся аднаўлення польскай дзяржаўнасцi пры дапамозе заходнiх краiн. Спробы “чырвоных” узняць усё сялянства напалоха лi iх. З мэтай усталяваць свой кантроль за ходам падзей “белыя” 10 сакавiка 1863 фактычна захапiлi ў свае рукi кiраўнiцтва паўстаннем. 11 сакавiка быў расфармiраваны Часовы ўрад Лiтвы i Беларусi i заменены Аддзелам кiраў-нiцтва правiнцыямi Лiтвы, старшынёй якога стаў памешчык Гейштар. Агуль-нае кiраўнiцтва ўзброеным паўстаннем у маштабах Польшчы - Траўгут.

Каб адцягнуць сялян Беларусі ад удзелу ў паўстанні, урад выкарыстоў-ваў падман (маўляў, паны хочуць аднавіць прыгон), а таксама прыняў i пэўныя экана-мічныя захады. Спынялiся часоваабавязаныя адносiны сялян, яны пераводзi-лiся на абавязковы выкуп, пры гэтым выкупныя плацяжы панiжаліся на 20%. З др. боку, вескi, падтрымаўшыя паўстанне, падвергліся жорсткiм рэпрэсіям. Сац-эканамчная праграма паўстання была для сялян малапрыцягальнай, а iдэя аднаўлення дзяржавы ў межах 1772 г — зусiм чужой. У выніку, толькi частка беларускіх сялян падтр паўстанне (18% — сяляне- касiнеры).

У адзiнаборстве з расiйскай армiяй адносна нешматлiкiя, дрэнна узброе-ныя паўстанцкія атрады былi асуджаны на паражэнне. Падаўленнем паў-стання на тэрыторыі Беларусі i Лiтвы з мая 1863 займаўся новы вiленскі ге-нерал-губернатар М. Мураўеў (“вешальнiк”), якi атрымаў ад Аляксандра II надзвычайныя паўнамоцтвы. Ён прымусiў многiх “белых“ адмовiцца ад пад-трымкі паў-стання. У такiх ўмовах Варшаўскiм урадам Калiноўскаму былi перададзены паўнамоцтвы камiсара i ўлетку 1863 зноў становiцца кiраўнiком вiленскага паўстанцкага цэнтра (так званы “Чырвоны жонд”).

Аднак дабiцца пералому ў ходзе барацьбы ен ўжо не здолеў; да пачатку верасня 1863 паўстанне на Беларусі i Лiтве было жорстка падаўлена. У cту-дзенi арыштаваны, пасаджаны ў дамiнiканскую турму, а 10 сакавiка 1864 “дваранiн Калiноўскi”, нягледзячы на права быць расстраляным, быў публiч-на павешаны на гандлёвай плошчы Лукiшкi

Царскi ўрад жорстка расправіўся з удзельнікамі – 128 чал. пакарана сме-рцю, 12 483 чал — катарга i пасяленне ў Сiбiр. Маенткi памешчыкаў, што ме-лi дачыненне да паўстання, канфіскаваны ў казну i на iльготных ўмовах пра-давалiся генералам i чыноўнікам. Закрыты касцёлы. Закрылi адзiную вну — Горкi. Многiя мясцовыя настаўнікі, урачы, чыноўнікі пераведзены на працу у цэнтральныя губ Расіі, на iх месца запрошаны новыя.

Чарговая хваля русіфікацыі. У Беларусі i Лiтве быў усталяваны рэжым, накiраваны на памяншэнне польскага i узмацненне рускага ўплыву. “Што не зрабiў рускi штык, даробiць руская школа”. Рэпрэсii cупраць каталiцтва. За-крыццё Мiнскай дыяцэзii. Насаджэнне праваслаўя (“мураўёўкi). У цэлым жа апазiцыйнасць шляхты да царызма засталася нявыкараненай.

30. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў парэформенны перыяд.

СЕЛЬСКАЯ ГАСПАДАРКА. Пасля скасавання прыгону i аграрнай рэ-формы сялянства некаторы час (9 год) заставалася ў становiшчы часова-абавязаных i выконвалi тыя ж павiннасцi, што i раней. Пры гэтым, больш за-можная яго частка працавала на пана, скарыстоўваючы ўласны iнвентар i ра-бочую жывёлу, а бяднейшыя з iх, хто не меў нi таго, нi другога выконвалi працу на млынах, у панскiм двары i г.д. Незацiкаўленасць сялян у вынiках прымусовай працы, нiзкая культура землеапрацоўкi i iнш. не спрыяла уздыму панскiх гаспадарак. Тыя з паноў, хто не здолеў прыстасавацца да ўмоў капi-талiстычнага рынку, паступова трапляў у залежнасць ад банкаў, прадаючы зямельныя ўчасткi,у тым лiку заможным сялянам, i нават гублялi маёнткi.

У памешчыцкiх маёнтках назiралiся 2 сiстэмы гаспадарання – адпрацо-вачная i капiталiстычная (з выкарыстаннем наёмнай – гадавой i падзённай працы) з панскiм iнвентаром. Гэта былi больш прагрэсiўныя гаспадаркi з высокай канкурэнтаздольнасцю i сувяззю з рынкам.

У канцы 1870- х – пачатку 80 гг. адбылося знiжэнне цэн на жыта i iншае збожжа (з-за паступлення з Паўночнай i Паўднёвай Амерыкi пры пратэкцыi Урада). Гэта стала прычынай пераарыентацыi памешчыцкiх гаспадарак на малочную жывёлагадоўлю. Такiм чынам, з’явiлася малочна-таварная спе-цыялiзацыя. З’явiлiся новыя пароды жывёл, колькасць пагалоўя ўзрасла ў 2 разы i больш. Другiм напрамкам развiцця панcкiх гаспадарак стала пашырэнне пло-шчаў бульбы i выраб з яе спiрту. У канцы ХIХ cт. на Беларусi дзейнiчала 404 вiнакурнi (бровары), на пачатку 20 ст. – больш за 500.

З iншых спецыялiзацый варта адзначыць iльнаводства (Вiцебскай i Вi-ленскай губ, а таксама (на некаторы час) авечкагадоўля - на Гродзеншчыне i Мiншчыне.

Пра сялянскую гаспадарку доўга гаварыць не даводзiцца. Бо толькi ўла-дальнiкi значных надзелаў мелi магчым пашыраць i ўдасканальваць даход-насць, набываючы новыя прылады працы, насенне, жывёлу.

Аграрная рэформа 1861 года не зняла сацыяльнай напружанасцi на вёсцы. У розны час уздымалiся хвалi сялянскага руху, але ў так i не вылiлiся ў паўстанне супраць памешчыкаў. У час паўстання 1863 г. царскi ўрад з мэ-тай прадухiлення далучэння сялян да Калiноўскага прыняў захады аб скасаваннi cтановiшча часоваабавязаных i аб вяртаннi старчаных да рэформы надзелаў.

Найбольш масавы ўздым адбываўся ў 80-гг ХIХ cт. Найбольш распаўсю-джаныя формы сялянскiх выступленняў выяўлялi сябе ў захопах зямель, па-рубках лесу, барацьбе за сервiтутныя землi, у супрацiўленнях уладам. Царскi ўрад стаяў на абароне iнтарэсаў памешчыцкай уласнасцi, пасылаючы супраць сялян палiцыю, войскi.

Пасля скасавання прыгоннага права попыт на наёмную рабочую сiлу па-вялiчыўся i ў сельскай гаспадарцы. Да канца 19 стагоддзя колькасць праца-здольнага пралетарскага i паўпралетарскага насельнiцтва, якое не магло пражыць без продажу сваёй рабочай сiлы, вырасла ў беларускай вёсцы да 1, 5 млн чал. Перапiсам насельнiцтва 1897 г. у 5 заходнiх губернях улiчаны 182, 2 тыс гадавых парабкаў, з якiх 80,6 - у земляробстве, i 18, 4- у жывёлагадоўлi.

ПРАМЫСЛОВАСЦЬ. Прадпрыемтствы, якiя працавалi на мясцовай сы-равiне (жалеза, шэрсць), саступалi ў канкурэнцыi i прыходзiлi ў заняпад. Не-дахоп энергарэсурсаў, карысных выкапняў абумовiў перапрацовачны харак-тар прамысловасцi. На плыву заставалiся тыя, хто займаўся ў пераапрацоўчай сферы харчовыя прадукты, пiламатэрыялы i iнш. Такiм чынам i тут з’явiлася свая спецыялiзацыя. Варта адзначыць дробнасць прадпрыемстваў. Тым не менш, назiраецца ў другой палове ХIХ ст. узрастанне аб’ёмаў фабрычнай вытворчасцi. Калi ў 1860 г. тут было 76 прамысловых прадпрыемстваў з выка-рыстаннем паравых рухавiкоў, то ў 1900 - ужо 1137.

Адпаведна, колькасць прамысловых рабочых вырасла за гэты ж час ў 4, 3 раза (а фабрычных – амаль у 11) i склала нямногiм менш 180 тыс. У лiку буйнейшых прадпрыемстваў Беларусi варта назваць iльнопрадзiльную фа-брыку “Двiна” (900 рабочых) (Вiцебск), тытунёвую фабрыку Шарашэўскага (Гродна) - (1445).

Такiм чынам, у паслярэформенны перыяд да канца ХIХ ст. агульная колькасць наёмных работнiкаў у эканомiцы вырасла да 400 тыс чал.

Сярод 290 тыс. рабочых прамысловасцi, транспарту, гандлю i iнш. Бела-рускiх губерняў 60% складалi яўрэi, 17% – беларусы, палякi - 10, рускiя – 10, каля 4% – латышы, лiтоўцы i ўкраiнцы.

Вызваленне ад прыгону, развiццё прамысловасцi, абумовiла павелiчэнне гарадскога насельнiцтва. Буйнейшыя гарады- Мiнск, Вiцебск, Гродна, Гомель i iнш. Яны ж з’яўлялiся чыгуначнымi вузламi. Самыя значныя чыгункi на Бе-ларусi – Рыга–Арлоўская, Маскоўска–Брэсцкая (1871), Лiбава-Роменская, Па-леская, Пецярбургска–Адэская. З распаўсюджваннем чыгунак атрымала раз-вiццё будаўнiцтва дэпо i рамонтных майстэрань.

Вялiкую значнасць захоўвалi водныя артэрыi. На пачатку 20 ст па iх хадзiла да 700 судоў, з iх - каля 200 - параходы. Па агульнаму развiццю камунiкацый Беларусь пераўзыходзiла нават Расiю. Значная колькасць працоўных была занята на прыстанях беларускiх рэк.

Гарадская перанаселенасць у паслярэформенны перыяд абумовiла знiжэнне попыту на рабочую сiлу i адпаведна - нiзкi ў зровень яе аплаты. Так, сярэдняя аплата фабрычнага рабочага Беларусi была на 30% нiжэй за агульнарасi паказ-чык.

Пры адсутнасцi рабочага заканадаўства назiралася моцная ступень экс-плуатацыi наёмнай сiлы: вялiкi працоўны дзень, шкодныя умовы працы, штрафы, адсутнасць сацыяльных гарантый. Праўда законам 1882 выйшаў за-кон аб забароне працы дзяцей да 12 год, з некаторымi паслабленнямi для падлеткаў.

Некаторае паляпшэнне правоў рабочых адбiлася ў законе 1885 (раз-лiковая кнiжка. Але для тых, хто змагаўся за свае правы – “воўчы бiлет”, свае правiлы распарадку, штрафы - на патрэбы рабочым).

У 1897 г. - працоўны дзень абмяжоўваўся 11,5 гадз. Закон ад 1903 г. прад-угледжваў дапамогу пацярпелым на вытворчасцi. Неўзабаве была заснавана фабр iнспекцыя, але на рамеснiкаў яна не распаўсюджвалася.

У дробнатаварнай прамысловасцi працягвала iснаваць цэхавая арганiза-цыя працы, якая нагляду дзяржавы амаль не падлягала. Таму тут працоўны дзень быў практычна не абмежаваным.

Невыпадкова, што рабочыя Беларусi даволi рана пачалi барацьбу за па-ляпшэнне свайго сацыяльна-эканамiчнага становiшча. У лiку першых, хто ў 60-70 гг. пратэставаў супраць зверскай эксплуатацыi, былi рабочыя-земля-копы Дзвiнска-Вiцебскай i Лiбава-Роменскай чыгунак. // Некрасов А. Н. Железная дорога.

Хваляваннi - cтыхiйна, стачкi - арганiзавана. Усяго за 1864-84 гг. адбы-лося 9 хваляванняў i 6 стачак. Забастоўка-iтальянка (ад iт. слова “basta” - хопiць, дастаткова).У асноўным за паляпшэнне эканамiчнага становiшча. Як правiла, найбольш часта баставалi чыгуначнiкi Мiнска, Пiнска, Гомеля. Буй-нейшая ў маштабах краю шматнацыянальная стачка адбылася ў 1895 г. у Беластоку з удзелам 20 000 тэкстыльшчыкаў.

У канцы 80- на пачатку 90 гг. ХIХ стачачны рух узнiкае i сярод рамеснi-каў, у асноўным за 12 гадз. рабочы дзень. Узнiкаюць таксама касы ўзаемада-памогi (першая ў Мiнску каса слесараў на чале з марксiстам Вацлавам Ся-лiцкiм у 1885-87) або бальнiчныя касы як зародкi прафесiйных саюзаў. У Вiльнi такiя ж касы сталi ўзнiкаць у Вiльнi ў 1888 г. на чале з сацыял-дэма-кратам Крамерам i пад уплывам Саюзу польскiх рабочых. У далейшым вакол кас сталi гуртавацца першыя сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi.

31. Народніцтва, сацыял-дэмакратычны рух і ідэалогія лібералізма на Беларусі ў 70-90 гг. ХІХ ст.

Народнiцкiя гурткi i арганiзацыi ў 70-90 гг.ХIХ cт.

Змены ў эканомiцы, выклiканыя скасаваннем прыгону, прамысловым пе-раваротам i г. д., не закранулi асноў самаўладдзя. Акрамя таго, у шэрагу вы-падкаў значна ўзмацнiлася эксплуатацыя працоўных.

У краiнах захаду, дзе развiццё капiталiзму адбывалася больш шпарка, узнiклi погляды i нават цэлыя тэорыi наконт таго, як пакончыць з сацыяль-най несправядлiвасцю ў грамадстве. Адзiн з iх аўтараў, нямецкi мыслiцель К. Маркс (1818-1883) прыйшоў да высновы, што шлях да сацыялiзму пра-лягае праз звяржэнне капiталiстычнага ладу i ўсталяванне дыктатуры самага рэвалюцыйнага класа – пралетарыята. Выдадзены ў 1848 г. Марксам “Манi-фест Камунiстычнай партыi” меў эпiграф: “Здань вандруе па Еўропе, здань камунiзму”. Прыхiльнiкi “рабочага сацыялiзму” або марксiзму атрымалi назву сацыял-дэмакратаў. Характэрнай асаблiвасцю новага вучэння з’яўля-лася тое, што яно прызначалася пралетарыяту ўсiх краiн, незалежна ад яго нацыянальнай прыналежнасцi. Але распаўсюджванне марксiзму ў Расii запа-волiлася. Расiйскiя мыслiцелi не пераацэньвалi ролi капiталiзму, а разам з iм i рабочага класа ў рэвалюцыйным абнаўленнi краiны, паколькi лiчылi яе (краiну) сялянскай, i шлях да сацыялiзму бачылi менавiта праз сялянскую абшчыну. Родапачынальнiкамi тэорыi “сялянскага сацыялiзму” былi А. I. Герцэн i М. Г. Чарнышэўскi. З цягам часу, тых, хто цiкавiўся жыцём “наро-да”, г. зн. – cялян i рабочых, iх светапоглядам, iнтарэсамi сталi зваць “на-роднiкамi”.

Характэрная рыса народнiцтва як iдэалогii – перапляценне рэвалюцый-най дэмакратыi з сялянскiм утапiчным сацыялiзмам.

Народнiкi падзялялiся на рэвалюцыйную i лiберальную плынi. Рэвалю-цыйнае народнiцтва звязвала дасягненне сацыялiзму з усерасiйскiм сялян-скiм паўстаннем; лiберальнае разлiчвала на мiрны, рэфармiсцкi шлях.

Першай народнiцкай арганiзацыяй, створанай на пачатку 1860-х гг. лi-чыцца “Зямля i Воля”. На Беларусi iдэi народнiцтва падзялялi К. Калiноўскi, В. Урублеўскi, З. Серакоўскi.

У далейшым народнiкi раздзялiлiся па плынях, у асноўным, з-за спрэчак аб пытаннях тактыкi. Так, з 1870-х большасць груповак кiравалася iдэямi М. Бакунiна, якi прапаведваў анархiзм i апалiтызм, а таксама заклiкаў да не-адкладнага жорсткага паўстання / “К топору зовите Русь!”/

Другая плынь народнiкаў падзяляла думку Лаўрова аб неабходнасцi грун-тоўнай падрыхтоўкi да рэвалюцыi (але не шляхам палітычнай барацьбы, а прапаганды. Прыхiльнiкi Ткачова выступалi“за палiтычны пераварот з мэтай перадачы ўлады народу”.

Сярод народнiкаў пэўнай папулярнасцю карысталася група Iшуцiна i Нячаева пад назвай “Народная расправа”, якая меркавала, што менавiта тэрор абуджае рэвалюцыйную iнiцыятыву мас, i маральна ўсё тое, што спрыяе рэвалюцыi.

У процiвагу нячаеўцам узнiкла групоўка Чайкоўскага, якая, наадварот, вялiкую ўвагу надавала рэвалюцыйнай этыцы, а таксама шмат зрабiла для таго, каб “хаджэннем у народ” выклiкаць паўстанне.

У 1870-гг. намаганнямi народнiкаў сталi стварацца гурткi (у 1876 у Пе-цярбургу – “Зямля i Воля”), у якiх бралi ўдзел студэнты з Беларусi - С. П. Ка-валiк, Бонч-Асмалоўскi, Грынявiцкi, Судзiлоўскi i iнш. Летам 1874 г. боль-шасць прапагандыстаў, што “хадзiлi ў народ”, была арыштавана i ў 1877-1878 гг. асуджана паводле працэсу 193-х.

У жнiўнi 1879 г. “Зямля i Воля” раскалолася на “Народную волю” i “Чор-ны перадзел” (iснавала да 1882 г.). На Беларусi большасць народнiкаў яго прыхiльнiкi. На пачатку 1880-х гг. такiя гурткi ўзнiклi ў асобных гарадах Бе-ларусi – Мiнску, Вiцебску, Оршы, Слуцку. На Беларусь прыязджаў Г. В. Пля-ханаў. У Мiнcку выдавалася газета i пракламацыi. Асноўны накiрунак дзей-насцi - прапагандысцкi.

Другая плынь народнiцтва аб’ядналася вакол “Народнай волi” i зрабiла стаўку на iндывiдуальны тэрор, у тым лiку - (з 1879) супраць цара.

У стварэннi адной з першых груп “Народнай волi” браў удзел I. Я. Гры-нявiцкi. У лiку першых удзельнiкаў “Народнай волi” выхадцы з Беларусi Iса-еў i Г. Гельфман. 1 сакавiка 1881 г. – забойства Аляксандра II Вызвалiцеля.

У студзенi 1882 г. была створана Паўночна-Заходняя арганiзацыя “На-роднай волi”, якая аб’яднала большасць гурткоў Беларусi, заснавала новыя. Сярод iх у Вiльнi, Мiнску, Пiнску, Вiцебску, Гродне, Бабруйску, Оршы, Магi-лёве – гурткi афiцэраў-нарадавольцаў. З дзейнасцю рэвалюцыйных народнi-каў звязаны пачатак распаўсюджвання на Беларусi асобных твораў К. Марк-са, Ф. Энгельса i ўзнiкненне першых рабочых гурткоў.

Пад уплывам народнiцкiх iдэй група студэнтаў-беларусаў Пецярбургска-га унiверсiтэта стварыла Беларускую сацыял-рэвалюцыйную групу “Гоман”, якая мела сувязi ў Вiцебску, Мiнску i iнш. гарадах. Яна iмкнулася стаць цэн-трам арганiзацыi “Народнай волi” у Беларусi. У 1884 г. групаю выдадзена 2 нумары часопiса “Гомон”.

Пасля рэпрэсiй ўлад - крызiс арганiзацыi “Народная воля”. Да 1883 г. яна была разгромлена, але асобныя баявiкi дзейнiчалi. У iх лiку – А. I. Ульянаў, якi за падрыхтоўку да замаху на Аляксандра III у 1886 г. быў прыгаво-раны царскiм судом да павешання. Дарэчы, названы iмператар праз 8 год памёр сам, ад злоўжывання алкагольнымi напоямi.

Прапаганда марксiзму i ўтварэнне сацыял-дэмакратычных арг-цый

Заняпад народнiцкiх суполак, якiя арыентавалiся на змову, iндывiдуаль-ны тэрор, на вузкае кола змоўшчыкаў, паўплываў на распаўсюджанне марк-сiсцкiх iдэй. Г. В. Пляханаў таксама захапiўся марксiзмам. У 1883 г. за мя-жой, у Жэневе iм была створана група “Вызваленне працы”, якая паставiла на мэце стварэнне рабочай партыi на марксiсцкай аснове. У той жа час Пляханавым былi напiсаны першыя праграмныя дакументы расiйскiх сацыял-дэмакратаў. У 1886 г. ён выдаў брашуру “Нашы рознагалоссi”, у якой палемiзаваў з народнiкамi.

На Беларусi стаў распаўсюжвацца ўплыў польскай партыi “Пралетары-ят”, створанай Людвiкам Варыньскiм у 1882 г.

Асноўным асяроддзем распаў-сюджання марксiсцкiх iдэй зрабiлiся яў-рэйскiя працоўныя, якiя складалi большую частку рабочага класа i ў най-большай, чым рабочыя iншых нацыянальнасцяў, ступенi пакутвалi ад галечы i ўцiску царызму.

У лiку першых на Беларусi пачаў працаваць гурток Абрамовiча ў Мiнску (1884). У 1886 марксiзм вывучалi ўжо каля 130 рабочых. Каб прыцягнуць iх у гурткi, арганiзатары акцэнтавалi ўвагу на эканамiчных пытаннях. З канца 1880-х на Беларусi з’явiлiся палiтычныя лiстоўкi i брашуры на iдыш.

У 1892 г. у Вiльнi ўпершыню святкавалася 1 мая. У 1895 яго адзначылi таксама i рабочыя Мiнска. У той час у горадзе дзейнiчалi 2 сацыял-дэма-кратычныя групы (Я. Гурвiч i C. Трусевiч). Затым такiя ж узнiклi ў Вiльнi, Гродна, Смаргонi, Вiцебску, Гомелi. Але масавай падрыхтоўкi прапагандыс-таў не адбылося. Патрэбна было наблiзiць марксiсцкiя гурткi да рабочага ру-ху, i не толькi праз гурткi, а праз паўсядзённую дзейнасць на фабрыках i за-водах, у час барацьбы за рабочыя iнтарэсы. Аўтар брашуры “Аб агiтацыi” А. Крэмер рэкэмендаваў патрабаваць змяншэння працоўнага дня, павелiчэння заработнай платы, паляпшэння ўмоў працы. Рэкамендавалася ствараць стачачныя касы, каардынаваць сумесную працу рабочых з пашырэннем усiх форм агiтацыi. Такiм чынам, сац-дэмакраты рабiлi акцэнт на эканамiчнай барацьбе

Неўзабаве сталi стварацца сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi. Нягле-дзячы на заклiк К. Маркса да “пралетарыяў усiх краiн” яднацца, утварэнне партыйных груповак адбывалася па нацыянальнай прыкмеце. Узнiкшая ў 1892 г. Polska Partya Sozialistyсhna” стала пашыраць свой уплыў на Заходняй Беларусi. Асаблiвай актыўнасцю вызначаўся Лiтоўскi рабочы саюз з аддзяленнямi ў Вiльнi, Мiнску i Смаргонi, якi арганiзоўваў эканамiчныя забастоўкi, cвяткаваў 1 мая (1896)

У Мiнску сацыял-дэмакратычная група Бермана i Гурвiч стварыла арга-нiзацыю рабочых на базе цэхавых (прафесiйных) саюзаў, якая змагалася за паляпшэнне свайго матэрыяльнага стану.

Колькаснае павелiчэнне сацыял-дэмакратычных арганiзацый яўрэйскiх рабочых стварыла ўмовы для ўзнiкнення масавай партыi, якой стаў Усеагуль-ны яўрэйскi рабочы саюз у Лiтве, Польшчы i Расii - Бунд (на чале з Крэ-мерам), створаны ў Вiльнi ў 1897 г. Крыху пазней ЦК Бунда перабраўся ў Мiнск.

Бундаўцы ўсведамлялi, што без расiйскага пралетарыяту iм не дамагчыся паляпшэння стану яўрэйскiх рабочых, тым больш – перамогi над царызмам. Таму iх ЦК усебакова спрыяў утварэнню РСДРП. Невыпадкова з дапамогай Бунда ў Мiнску на кватэры служачага чыгункi П. В. Румянцава 1-3 сакавiка 1898 г. адбыўся I з’езд сацыял-дэмакратаў Расii Пецярбургскага (С. I. Радчанка), Маскоўскага (А. А. Ванноўскi), Кiеўскага (П. Л. Тучапскi) i Екацярынаслаўскага (К. А. Петрусевiч) “Саюзаў барацьбы за вызваленне ра-бочага класа”, 2 ад кiеўскай “Рабочей газеты” (Б. Л. Эйдэльман i М. А. Вiгдорчык), трое ад Бунда (А. I. Крэмер, А. Мутнiк, Ш. Кац). 9 чал., праве-дзена 6 пасяджэннеў. Пратаколы не вялiся, запiсвалiся толькi рэзалюцыi з’езда.

Было вырашана назваць партыю РСДП. Слова “Рабочая” не прайшло, таму што ў с-д ар-цыях было мала рабочых. Яно ўнесена пазней, пры скла-даннi Манiфеста.

З’езд выбраў ЦК з 3 чал. (Радчанка, Эйдэльман, Крэмер), прызнаў “Рабо-чую газету” афiц. органам партыi, прыняў рашэнне аб выпуску Манiфеста партыi i даручыў яго рэдагаванне ЦК. Гэты дакумент быў напiсаны П. Струве i надрукаваны ў падпольнай друкарнi ў Бабруйску. Адразу пасля з’езда “Саюзы барацьбы” i с-д групы пачалi пераўтварацца ў парыйныя камiтэты. Аднак партыя як адзiная с-д арганiзацыя не была створана, не былi прыняты статут i праграма; пасля з’езда 8 з 9 дэлегатаў, у тым лiку 2 члены ЦК былi арыштаваны; друкарню i 3-цi нумар “Рабочей газеты” захапiла палiцыя.

Не ўсе мясцовыя сацыял-дэмакраты падзялялi погляд на неабходнасць сумеснага, незалежна ад нацыянальнасцi, аб’яднання рабочых. Iмкнулася дзейнiчаць асобна ад рускiх Лiтоўская сацыял-дэмакратычная партыя, а таксама Польская Партыя Сацыялiстычная.

У перыяд пераходу ад феадалізму да капіталізму і яго далейшага развіцця ўзнікла буржуазная палітычная і ідэа-лагічная плынь, якая выражала інтарэсы прамысловай буржуазіі, — лібералізм. Палітычнай дактрынай лібералізму была ідэя свабоды, адсюль ІІаходзіць паняцце "лібералізм" (ад лац, — уласціва свабоднаму чалавеку). Гэта слова азначае, па-першае, незалежнасць ад традыцый, звычак, догмаў, імкненне да актыў-нага самавызначэння ў свеце. Па-другое, лібералізмам называюць вучэнне, якое ставіць сваёй мэтай ліквідацыю або змякчэнне форм дзяржаўнага ці грамадскага прымусу індывідуума. Для лібералізму характэрна свабода ад групавых, нацыянальных і класавых умоўнасцей, цярплівасць і касмапалітызм, індывідуалізм і гуманізм. У абодвух выпадках гаворка ідзе аб ідэалах, якія бяруць пачатак у перыяд рэвалюцый XVII — XVIII стст. і атрымалі шырокае распаўсюджванне ў XIX ст., калі ў шэрагу заходне-еўрапейскіх краін узніклі ліберальныя партыі з адпаведнымі праграмамі. Па-трэцяе, у эканоміцы лібералізм азначаў рыначныя адносіны.

Лібералізм патрабаваў абмежавання правоў манарха пар-ламентам, устанаўлення канстытуцыйнага ладу і дапушчэн-ня буржуазіі да кіравання дзяржавай, дазволу грамадзянам некаторых дэмакратычных свабод.

Лепшай формай палітычнага ладу лібералы лічылі дэмакратыю (грэч. — улада народа), якая заснавана на прызнанні прынцыпаў народаўладдзя, свабоды і раўнапраўя грамадзян. Дэмакратыя дапускала прызнанне прынцыпаў выбрання асноў-ных органаў дзяржаўнай улады, наяўнасць правоў і палітычных свабод грамадзян, а таксама ўмоў для іх рэалізацыі.

Заключным этапам станаўлення асноўных прынцыпаў лібералізму быў прамежак ад Вайны за незалежнасць у Паўночнай Амерыцы да новай рэвалюцыйнай хвалі ў Еўропе ў першай палове 1820-х гг. У гэты час ліберальная палітычная тэорыя трапіла пад магутнае ўздзеянне дзвюх вялікіх рэвалюцый (амерыканскай і французскай) канца XVIII ст.

Такім чынам, прамысловая рэвалюцыя адыграла важную ролю ў пераходзе ад феадалізму да капіталізму, станаўленні і развіцці індустры-ялышга грамадства. Яна таксама прывяла да змен у сацыяльнай структуры насельніцтва і фарміравання прамысловай буржуазіі і пралетарыяту. Разам з тым яна выклікала і палітычную мадэрнізацыю ў краінах Заход-няй Еўропы і ЗША. У выніку гэтай мадэрнізацыі нараджаецца ідэалогія буржуазіі — лібералізм, які ў XIX ст. адыграў вельмі важную ролю ў фар-міраванні буржуазнай дзяржавы.

32. Сістэма асветы і адукацыі, мастацтва і архітэктура на Беларусі ў складзе Расійскай імперыі (канец XVIII – пачатак XX ст.).

Далучаныя да Расіі беларускія землі ў галіне культуры былі больш развітымі, чым расійскія. Даволі высокую адукацыю мела шляхта, духавен-ства, мяшчанства, пэўная частка сялянства. Сотні з іх атрымалі адукацыю за мяжой, у еўрапейскіх навучальных установах. Развіццём адукацыі бела-русаў займаліся багатыя і ўплывовыя манаскія ордэны, у першую чаргу езу-іцкі.

Вялікую ролю ў распаўсюджванні адукацыі іграў Віленскі універсітэт, створаны ў 1803 г. на базе Галоўнай школы. У ім, напрыклад, у 1803 годзе працавала 34 прафесары і 12 ад'юнктаў (памочнікаў), вучылася 324 сту-дэнты. Станоўчая роля універсітэта заключалася і ў тым, што пад яго кіраў-ніцтвам ў кожным губернскім горадзе дзейнічалі гімназіі, а ў цэнтрах уез-даў — вучылішчы. У 1804 г. на Беларусі было 6 гімназій і 17 павятовых ву-чылішчаў. Існавалі і манастырскія вучылішчы.

Акрамя гэтага ў краіне дзейнічала дадаткова 130 пачатковых, 33 ся-рэднія і няпоўныя сярэднія школы, больш за 40 школ каталіцкіх ордэнаў і значная частка яўрэйскіх школ.

Адукацыі спрыяла і створаная пазней Полацкая (1812-1820 гг.) езуі-цкая акадэмія, а таксама Іўеўская іудзейская акадэмія.

Высокаму ўзроўню адукацыі спрыяла і праца Адукацыйнай камісіі, якая рэфармавала ўсю сістэму ў бок большага вывучэння эканамічных і фі-зіка-матэматычных дысцыплін. Гэтага патрабавалі новыя капіталістычныя адносіны, развіццё навукі, тэхнікі.

Адставанне ў сістэме адукацыі, распаўсюджванне ідэй свабоды, дэма-кратыі прымусілі цара пасля далучэння Заходніх зямель правесці некаторыя рэформы ў гэтай галіне. У 1802 годзе ў Расіі было створана Міністэрства на-роднай асветы. Па яго Статуту на беларускіх землях у 1804 годзе замест іс-нуючых народных вучылішчаў, створаных Адукацыйнай камісіяй, школ ка-таліцкіх ордэнаў, стваралася новая школьная сістэма па прынцыпу цэнтра-лізму, адзінства і пераемнасці. Кожная школьная ступень была звязана з па-пярэдняй і наступнай, пераход з школы ў школу ажыццяўляўся без экзаме-наў, на аснове дакумента аб заканчэнні папярэдняй школы. Сістэма адука-цыі ўключала ў сябе прыходскія аднагадовыя вучылішчы, чатырохгадовыя гімназіі і універсітэты.

Стваралася цэнтралізаванае ўпраўленне навучальнымі ўстановамі. Еў-рапейская частка Расійскай імперыі дзялілася на шэсць вучэбных акруг. Ві-цебская, Гродзенская, Мінская і Магілёўская губерні ўвайшлі ў склад Вілен-скай вучэбнай акругі, навуковым і адміністрацыйна-метадычным цэнтрам якой застаўся Віленскі універсітэт. Дзейнічаючыя пад яго кіраўніцтвам гім-назіі мелі 6 класаў навучання, павятовыя вучылішчы — 3 класы. Выкладанне вялося на польскай мове, руская вывучалася як адна з вучэбных дысцыплін.

У 1828 г. быў выдадзены новы Статут вучэбных устаноў, па якім змяня-лася школьная сістэма, створаная ў 1804 г. Замест адзінай сістэмы ўводзіліся дзве – па саслоўнаму прынцыпу: першая сістэма ўключала элементарную адукацыю для ніжэйшых саслоўяў (прыхадскія вучылішчы з 1-2 гадамі аду-кацыі і трохгадовае над імі павятовае вучылішча), другая — сістэму сярэд-няй і вышэйшай адукацыі, пераважна для дваран (дамашняе навучанне, сямі-гадовая гімназія, універсітэт). Устаноўленая Статутам 1804 г. пераемнасць паміж павятовымі вучылішчамі і гімназіямі скасоўвалася.

Трэба адзначыць, што ў канцы XVIII - першай чвэрці XIX ст. у Бе-ларусі моцныя пазіцыі займала польская культура. Польская мова была мо-вай пераважнай часткі адукаванага насельніцтва, мовай асветы, тэатра, кні-гадрукавання. На карысць польскай культуры працавала і шмат акаталіча-ных беларусаў.

Сітуацыя пачала мяняцца ў другой чвэрці XIX ст. ва ўмовах росту апа-зіцыйных грамадска-палітычных настрояў і рухаў. Урад Расіі быў вымушаны ажыццявіць мерапрыемствы, накіраваныя супраць паланізацыі, на пашырэн-не рускага ўплыву. У 1829 г. замест Віленскай ствараецца Беларуская вучэбная акруга з цэнтрам у Віцебску. У 1832 г. закрываецца Віленскі уні-версітэт, як расаднік антырускіх ідэй і вальнадумства. Спачатку ў навучаль-ных установах Віцебскай і Магілёўскай губерняў, а потым Мінскай і Гро-дзенскай у абавязковым парадку ўводзілася навучанне на рускай мове. Да-дат-кова для ўсіх навучэнцаў прадугледжваліся «літаратурныя гутаркі» на рус-кай мове (свайго кшталту, палітінфармацыі).

З сярэдзіны XIX ст. пашырылася свецкая форма адукацыі. Замест ЦПШ адкрываліся народныя вучылішчы. Аб'яднанне уніяцкай царквы з права-слаўнай (1839 г.) прывяло да закрыцця каталіцкіх манастыроў і іх наву-чальных устаноў. Манастырскія вучылішчы ператвараліся ў гімназіі.

У першай палове XIX ст на Беларусі ўзнікаюць школы і прыватныя пансіёны для дзяўчынак. Яны знаходзіліся на ступені пачатковых вучылішч. Дзейнічалі Гродзенская, Мінская, Слуцкая, Пінская, Навагрудская, Віцеб-ская, Магілёуская, Мазырская гімназіі, Свіслацкая і Маладзечанская прагім-назіі, 5 аднакласных дваранскіх вучылішч, 9 трохкласных.

Усяго ў 1856 годзе на Беларусі налічвалася 576 навучальных устаноў рознага тыпу: 12 сярэдніх і 45 няпоўных сярэдніх школ, 45 прыватных і дзяржаўных жаночых вучылішчаў, 21 духоўнае вучылішча і 453 пачатковыя школы. У іх навучалася 16 500 чал., што складала 0,5% усяго насельніцтва.

Складвалася сістэма прафесійнай адукацыі. 3 канца 30-х гадоў пры гім-назіях адкрываліся агранамічныя курсы, курсы землямераў. У 1840 г. пачало дзейнічаць Гары-Горацкае земляробчае вучылішча, ператворанае ў 1848 г. у інстытут. Гэта была першая ў Расіі вышэйшая агранамічная навучальная ўстанова. Больш шырокую вышэйшую адукацыю беларусы маглі атрымаць пераважна ў расійскіх навучальных установах.

Пасля паўстання 1830—1831 гг. па ініцыятыве царскага ўрада пачаўся актыўны працэс русіфікацыі, Ён быў накіраваны не толькі супраць ужыван-ня польскай, але і беларускай мовы. Многія мясцовыя настаўнікі высылаліся з Беларусі. На іх месца накіроўваліся выхадцы з цэнтральных расійскіх губерняў. Узмацніўся кантроль над адукацыяй з боку праваслаўнай царквы.

Нягледзячы на складаную сітуацыю, усё ж адукацыя ў Беларусі развіва-лася. У 60-х гг. дзейнічала 576 навучальных устаноў усіх тыпаў, сярод іх 453 – пачатковыя школы. Ва ўсіх школах навучалася каля 17 тыс. чал.

Адукацыя ў другой палове ХІХ-пачатку ХХ ст.

У сярэдзіне 1860-х гадоў была праведзена трэцяя рэформа сістэмы адукацыі. Пасля паўстання 1863 г. для культурнага жыцця Беларускага краю былі характэрны дзве асноўныя тэндэнцыі: 1.станаўленне прафесійнай (элі-тарнай) беларускай культуры — галіны творчай дзейнасці мастацкай інтэлі-генцыі і 2. ўзмоцнены культурны ўзаемаабмен паміж народамі, якія насялялі беларускія землі. 3 боку пануючай рускай нацыі гэты ўзаемаабмен набываў форму гвалтоўнай русіфікацыі нярускага насельыіцтва Беларусі.

У галіне адукацыі на беларускіх землях адбываліся наступныя змены. Па-першае, Беларусь страціла адзіную вышэйшую навучальную ўстанову. У сакавіку 1864 г. быў закрыты Горы-Горацкі земляробчы інтытут. Акрамя таго, у 1866 г. ва універсітэтах і навучальных інстытутах Расіі ўводзілася працэнтная норма для студэнтаў-католікаў. Гэта абмежаванне распаўсю-джвалася і на беларусаў каталіцкай веры. На шляху да вышэйшай адукацыі ставіліся перашкоды, бо прымнажаць шляхецкую інтэлігенцыю (будучых се-паратыстаў) у Беларусі царскі ўрад не хацеў, так і не дазволіў узнавіць тут дзейнасць хоць бы адной свецкай вышэйшай навучальнай установы.

Па-другое, улады звольнілі са школ усіх беларускіх настаўнікаў ката-ліцкай веры, а ўзамен ім выклікалі працаўнікоў школы з Цэнтр. Расіі. Крыху пазней віленскі генерал-губернатар А. Патапаў (1868-1874) адмовіўся ад та-кой палітыкі, каб не даваць падстаў мясцовай шляхце далучацца да апазіцыі.

Па-трэцяе, у краіне ў 1864 г. была праведзена школьная рэформа, якая ў Беларусі павінна была ўзмацніць і ўдасканаліць рускую школу. Рэформа давала права адкрываць народныя, а з 1872 г. і гарадскія вучылішчы, якія пад-парадкоўваліся Міністэрству народнай адукацыі. Усе астатнія пачатковыя школы розных ведамстваў і прыватных асоб закрываліся. Мужчынскія гім-назіі дзяліліся на два тыпы — класічныя і рэальныя. Першыя спецыялі-зава-ліся на гуманітарных навуках, другія — на прыродазнаўчых. Пазней рэаль-ныя гімназіі былі пераўтвораны ў рэальныя вучылішчы.

Па-чацвёртае, пачатковая адукацыя ў беларускай вёсцы ў значнай сту-пені трапіла пад кантроль праваслаўнай царквы. Народныя вучылішчы ад-крываліся не за кошт дзяржавы, а на сродкі сялян і збораў з землеўла-даль-нікаў за ўдзел у паўстанні. Таму, як толькі сяляне пачалі адмаўляцца ад утры-мання школ з-за беднасці, іх колькасны рост прыпыыіўся. Тады з 1884 г. у Беларусі разам з народнымі вучылішчамі пачалі адкрывацца царкоўнапры-ходскія школы (ЦПШ), якія ўтрымліваліся на сродкі духоўнага праваслаўнага ведамства. Нідзе так многа ЦПШ не было і нідзе пачатковая адукацыя не ме-ла такую рэлігійна-русіфікатарскую накіраванасць, як ў Беларусі і на Украіне

ІІа-пятае, стваралася мясцовая сістэма падрыхтоўкі настаўніцкіх кадраў для пачатковых школ. Для гэтага служылі настаўніцкія семінарыі. ІІершая настаўніцкая семінарыя адкрылася ў Маладзечне ў 1864 г. Яна стала першай і ў Расіі. Затым такія ж установы з'явіліся ў Нясвіжы Мінскай губер-ні, Свіслачы Гродзенскай і ў Полацку. Семінарыстам забаранялася размаў-ляць па-беларуску. Усё беларускае высмейвалася, звязвалася з непісьменнас-цю. Вучні з вёсак пачыналі саромецца сваёй нацыя-нальнай адметнасці, імкнуліся быць падобнымі да той інтэлігенцыі і ўраднікаў, што прыехалі з Расіі. Але "хвароба" дэнацыяналізацыі ў многіх потым праходзіла. Гадаванцы семінарый бралі ўдзел у нацыянальна-вызваленчым руху.

Пасля падаўлення паўстання 1863-1864 гг. за ўдзел у ім выкладчыкаў, студэнтаў і навучэнцаў узмацніўся адміністрацыйны прыгляд за навучаль-нымі ўстановамі. Пачатковыя школы поўнасцю перадаваліся пад кантроль духавенства. У 1869 годзе ўводзілася пасада інспектара, а ў 1874 г. — дырэк-тара народных вучылішчаў.

Аднак, нягледзячы на жорсткі прыгнёт, цяга беларусаў да ведаў была вялікай. Насельніцтва часта на асабістыя сродкі ўтрымлівала шко-лы, ства-рала інтэрнаты. Адкрывалі і хатнія «школкі».

Большасць настаўнікаў пачатковых народных школ Беларусі складалі асобы, якія мелі 2-3 класы адукацыі. Многія сумяшчалі пасады. Толькі ў 1864 г. Маладзечна была адчынена першая настаўніцкая семінарыя. Пазней яны былі адчынены ў Полацку, Нясвіжы, Свіслачы.

Пад уплывам эканамічнага развіцця колькасць школ павялічвалася. На-прыклад, калі ў 1881 г. на Беларусі налічвалася 1196 пачатковых народных школ, то ў 1889 г. – 6 813. Колькасць вучняў узрасла з 49,2 да 216, 1 тыс.

З сярэдніх навучальных устаноў на Беларусі працавала ў 1868 г. 6 муж-чынскіх і 4 жаночыя гімназіі, 2 прагімназіі, 4 духоўныя семінарыі і Полацкі кадэцкі корпус. Да 1898 г. колькасць іх узрасла да 20 адзінак. Аднак, нягле-дзячы на пашырэнне сеткі навучальных устаноў, лік пісьменных па перапісу 1897 г. складаў толькі 25,7% дарослага насельніцтва.

У пачатку XX ст. пачалася новая рэформа сістэмы адукацыі. Памян-шалася колькасць ЦПШ, замест іх адкрываліся народныя вучылішчы.

Пашыралася прафесійнае навучанне. Вялікую папуляр-насць набы-валі такія сярэднія навучальныя ўстановы, як камерцыйныя вучылішчы. Побач з настаўніцкімі семінарыямі пачалі адкрывацца настаўніцкія інс-тытуты — у Віцебску (1910), Магілёве (1913) і Мінску (1914), якія да-валі фактычна сярэднюю спецыяльную адукацыю, 3 1911 г. пачало дзей-нічаць Віцебскае аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута, дзе вядомы беларускі гісторык А. Сапуноў чытаў курс гісторыі Паўночна-Заходняга краю. Гада-ванцы маскоўскай установы атрымлівалі няпоўную вышэйшую адукацыю. Аднак у цэлым у 1911 годзе сістэмай адукацыі на Беларусі было ахоплена толькі 18,4% дзяцей школьнага ўзросту, ВНУ увогуле не было. Царскія ўлады адхілялі хадайніцтвы аб іх адкрыцці.

Жывапіс. У пачатку XIX стагоддзя цэнтрам падрыхтоўкі беларускіх мастакоў быў Віленскі універсітэт. Пры ім існавалі кафедры малюнка, жы-вапісу (з 1797 г.), скульптуры (з 1803 г.), графікі (з 1805 г.). Пасля закрыцця універсітэта (1832 г.) цэнтр падрыхтоўкі перамясціўся ў Пецярбург. Толькі ў 1866 годзе была створана Віленская школа малявання I. Трутнева, а ў канцы 90-х гадоў былі адчынены мастацкія школы В. Мааса ў Мінску і Ю. Пэна ў Віцебску.

На творчасць беларускіх мастакоў значны ўплыў аказалі педагогі Ві-ленскага універсітэта Ф. Смуглевіч і Ян Рустэм, а таксама рускія мастакі К. Савіцкі, I. Шышкін, I. Рэпін, што жылі на Беларусі.

Афіцыйным напрамкам мастацтва канца XVIII - першай паловы XIX ст. быў класіцызм, перавага ў ім рэлігійнай тэматыкі, што не задавальняла ас-ноўную частку мастакоў. Яны шукалі сваю тэму, якая была б больш цесна звязана з людзьмі, з сучаснымі падзеямі. Таму невыпадкова ў першай палове XIX ст. гістарычны, партрэтны і пейзажны жанры становяцца галоўнымі ў беларускім жывапісе. Сцвярджаецца рамантызм, які ламае стэрэатыпы і ка-ноны класіцызму, узаконьвае свабоду думкі і творчасці, ставіць у цэнтр мас-тацтва асобу, чалавека высакародных пачуццяў.

Вызначальным жанрам жывапісу першай паловы XIX ст. быў партрэт. Найбольш вядомымі прадстаўнікамі гэтай плыні былі I. Аляшкевіч, Я. Рус-тэм, В. Ваньковіч і іншыя.

I. Аляшкевіч напісаў партрэты беларускіх магнатаў Л. Сапегі, М. Радзі-віла, Г. Ржавускага, паэта А. Міцкевіча, а таксама карціны «Групавы парт-рэт», «Мадонна з дзіцем» і інш. Ён вядомы і як майстар гістарычных кампа-зіцый. За «Благодетельное призрение и попечение императрицы Марии Фё-доровны о бедных» ён быў абраны членам Расійскай імператарскай акадэміі мастацтваў. Яго карціны знаходзяцца ў галерэях Масквы, Санкт-Пецярбурга, Варшавы, Кракава, Дрэздэна. У Мінску ёсць толькі «Групавы партрэт», «Партрэт дзяўчынкі».

Ян Рустэм. прафесар Віленскага універсітэта напісаў партрэты Томаша Зана, А. і Я. Снядэцкіх, кампазіцыі «Турак з канём», «Бабуля з унучкай».

Мастак Валенцій Ваньковіч, выхаванец Полацкай акадэміі, які жыў і працаваў ў Мінску, напісаў карціну «А. Міцкевіч на скале Аюдаг». У 1834 г. стварыў карціну «Напалеон каля вогнішча». Яго карціны «Дзева Марыя Ва-страбрамская» упрыгожвае алтар касцёла Севярына ў ГІарыжы, «Мадонна з дзіцем» знаходзіцца ў Луўры.

Рамантычныя матывы выразна выявіліся не толькі ў партрэтным, але і ў гістарычным і пейзажным жывапісе. Выдатным прадстаўніком гэтага жан-ру быў мастак, этнограф і кампазітар Напалеон Орда, які абыйшоў і аб'ездзіў амаль усю Беларусь, Польшчу і Літву. Ён зрабіў больш 500 акварэляў і ма-люнкаў з натуры — помнікаў архітэктуры, замкаў, палацаў, вуліц гарадоў, гістарычных мясцін. Яго акварэлі і малюнкі пераводзіліся ў літаграфіі, выда-валіся альбомамі, графічнымі серыямі. Вялікае грамадскае прызнанне ат-рымалі яго карціны «Лагойск», «Крыжоўка», «Руіны замка ў Лідзе», «Мір», «Нясвіж», «Белая Вежа» і інш.

Значнай постаццю ў беларускім пейзажным жывапісе з'яўляецца мастак А. Гараўскі, ураджэнец Міншчыны. Ён з залатым медалём скончыў Пе-цярбурскую акадэмію. Вядомы яго карціны «На Радзіме», «Вечар у Мінскай губерні» і інш. Ён атрымаў званне акадэміка і быў вядомы не толькі ў Расіі. Як сябра мецэната П. Траццякова, А. Гараўскі дапамагаў яму ў збіранні сла-вутай Траццякоўскай галерэі. У ёй жа ёсць і яго работы.

Выдатным пейзажным жывапісцам быў В. Дмахоўскі. Сучаснікі яго называлі Клодам Ларэнам (выдатны французскі жывапісец XVII ст.) вілен-скіх ваколіц за паэтызм і велічнасць, эмацыянальную насычанасць, строгасць кампазіцыі. Мастак у асноўным маляваў месцы, звязаныя з жыццём і дзей-насцю А. Міцкевіча, сябрам якога быў («Радзіма», «Возера Свіцязь», «Захад сонца», «Начлег»).

Пейзажы, замалёўкі, эцюды пісаў выдатны беларускі мастак М. Кулеш. Патрыятычныя матывы, любоў да роднай зямлі, яе прыроды і гісторыі ад-люстраваны ў працах «Царква Барыса і Глеба на Каложы» у Гродна, «Руіны замка ў Луцку», «Друскенікі» і інш.

Яркім прадстаўніком гістарычнага жанру ў беларускім жывапісе з'яўляўся Ян Дамель. Ён быў адукаваным чалавекам, добра ведаў айчынную і антычную гісторыю. Шырока вядомы яго творы «Вызваленне Т. Касцюшкі з цямніцы», «Адступленне французаў праз Вільню ў 1812 г.», «Хрышчэнне славян» і інш. На яго спадчыне выхоўваліся пакаленні беларускіх мастакоў.

У беларускай школе выяўленчага мастацтва фарміруюцца адметныя жанры: гістарычны (Я. Сухадольскі, Ф. Смуглевіч, Я. Дамель), партрэтны (I. Аляшкевіч, В. Ваньковіч), бытавы (У. Бычкоўскі, Ю. Карчэўскі, К. Русецкі), пейзаж (В. Дмахоўскі), нацюрморт (I. Хруцкі), батальны (Я. Сухадольскі).

У другой палове XIX ст. на ўвесь край толькі ў Вільні існавала рыса-вальная школа, якая давала прафесійную падрьіхтоўку.

Адным з найбольш вядомых прадстаўнікоў гістарычнага жанру другой паловы XIX ст. быў К. Альхімовіч. Вучыўся ў Вільні, за ўдзел ў паўстанні 1863-1864 гг. быў сасланы ў Сібір. Пасля ссылкі жыў за мяжой, але пісаў на беларускія гістарычныя тэмы. Сусветную вядомасць набыла яго карціна «Пахаванне Гедыміна», якая неаднаразова экспанавалася на выстаўках у Варшаве, Пецярбургу, Львове, Сан-Францыска. Альхімовіч стварыў такія вя-домыя гістарычныя палотны, як «Язычніцкія жрацы», «Смерць Глінскага ў турме» і інш. Беларускі мастак выстаўляў свае творы ў Мюнхене і парыжскім Салоне, дзе яны карысталіся вялікім поспехам.

Прадстаўнікамі бытавога жанру ў выяўленчым мастацтве былі К. Ру-сецкі («Жняя», «Вербная нядзеля», «Спячая дзяўчынка»), Ціт Бычкоўскі («Касец», «Дзяўчынка з разбітым збанам» і інш.), Ю. Карчэўскі («Руская хуткая пошта», «Яўрэйская карчма», «Яўрэйскае пахаванне» і інш.), Н. Сілі-вановіч («Дзеці на двары», «У школу», «Дзяўчынка», «Пастух»). За мазаіч-нае пано «Тайная вячэра» і ўдзел у афармленні Ісакіеўскага сабора ў Пецяр-бургу яму было прысвоена ганаровае званне акадэміка.

Беларуская зямля, яе гісторыя, людзі не пакідалі абыякавым 1. Рэпіна, які ў 90-х гг. часова жыў у Здраўневе каля Віцебска. У пачатку XX ст. рысавальныя школы ўжо праща-валі ў Мінску, Віцебску, Магілёве. Са-мымі распаўсюджанымі жанрамі жы-вапісу станавіліся партрэт і пейзаж. Вялікую вядомасць мелі мастакі-пейзажысты Ф. Рушчыц і Г. Вейсенгоф. Найбольш яркім прадстаўніком бытавога жанру ў мясцовым жывапісе быў Ю. Пэн. У прыватнасці Ю. Пэн стварыў цэлую галерэю тыпавых вобразаў рамеснікаў: «Гадзіншчык», «Стары кравец» і інш.У пачатку XX ст. ён заснаваў у Віцебску рысавальную школу, дзе вучыліся сотні таленавітых юнакоў, сярод якіх былі М. Шагал і С. Юдовіч. Сталым ілюстратарам беларускіх выданняў быў К. Каганец, адзін з заснавальнікаў беларускай літаратуры новага часу. У перыяд дзейнасці "Нашай нівы" пачыналася творчае жыццё Я. Драздовіча (1888—1954), таленавітага беларускага графіка, мастака і скулыітара.

Разам з адзначанымі жанрамі ў беларускім мастацтве значнае месца займала графіка. Гэта звязана з развіццём паліграфічнай вытворчасці. Пра-цавалі ў гэтым жанры многія ілюстратары, шрыфтавікі, картографы. Су-светную вядомасць набыў уражэнец Мінска Ю. Азямблеўскі. Яго літагра-фію «Славянскі нявольнік» на сваіх лекцыях у Парыжы дэманстраваў А. Міцкевіч, пра яе пісаў у памфлеце «Хрышчоная ўласнасць» А. Герцэн.

Поиск по сайту: