Бет, 47 есеп. 6 страница

Галогендердің табиғи тобын қарастырғанда физикалық қасиеттері көрнекі көрсетіледі, кесте бойынша олардың өзгеру бағыты анықталады. Сутегімен және металдармен әрекеттесу реакцияларының теңдеулері жазылған талданады, түзетін қосылыстарының құрамына көңіл аударылады. Элементтердің тағы бір табиғи тобы инертті газдар туралы қысқа мағлұмат беріледі.

Периодтық жүйе – периодтық заңның нақтылы бейнесі, ол жеті период, сегіз топтан тұрады. Периодтар үлкен және кіші, топтар негізгі және қосымша топшаларға жіктеледі.

Химиялық элементтердің электрондық құрылымының периодты түрде өзгеруі олардың жай заттары, оксидтері, негіздері, қышқылдары қасиеттерінің де периодты түрде өзгеруіне әкеледі. Бірақ бұл өзгерістер жеке атомдардағы өзгерулерге қарағанда басқаша болып келеді. Өйткені оларға қосылыстардың құрамында тұрған атомдар арасындағы химиялық байланыстың сипаты, байланыс энергиясы, заттың түзілу жылуы, т.б. әсерін тигізеді. Бұл мәселені заттың құрылысы және химиялық байланыс өтілгеннен кейін тағы бір рет периодтық жүйе бойынша кеңірек қарастырған жөн.

Периодтық заң химиялық элементтердің, олардан түзілетін жай және күрделі затттар қасиеттерінің өзгеру заңдылықтарын түсіндіреді. Әдетте, атом құрылысы, молекула құрылысы, заттың құрылысы ұғымдарының арасына айқын шек қойылмай жалпылама айтылатындықтан, бұл саладағы оқушылардың білімі көмескі болып келеді. Элемент атомының қасиетін сол күйінде қосылысына апарып таңады. Мәселен, галогенсутек қышқылдардың қайсысы күшті деген сұраққа оқушылар, көбінесе, фторсутек қышқылының күші басым деген жауап қайтарады. Мұның мәнісін анықтай келгенде фтор ең активті галоген, сондықтан оның қышқылы да күшті деп теріс түсіндіреді, молекулаларының арасында химиялық байланыс барын ескермейді. Қосылыстағы атомның қасиетін жеке күйіндегі атомның қасиетіне сайдырады.

Атом химиялық бөлінбейтін бөлшек, ол химиялық реакциялар кезінде сақталатыны Химиялық байланыстарды түзуге атомдардың қай электрондары қатысады? Мұны молекулалық орбиталдар және валенттік байланыс теориялары түсіндіреді. Молекулалық орбиталдар теориясы бойынша химиялық байланыстарды түзуге атомның энергетикалық деңгейлеріндегі барлық электрондар қатысады, атомдық орбиталдардан молекулалық орбиталдар пайда болады. Бұл теория мектеп курсында қарастырылмайды. Орта мектепте оқылатын валенттік байланыс теориясы химиялық байланыстарды түзуге атомның сыртқы деңгейлерінде орналасқан валенттік электрондары ғана қатысады деп есептейді. Байланыста тұрған атомның қасиеттері бос күйіндегі атомнан басқаша болып келеді, өйткені электрон бұлттарының пішіні, кеңістікте орналасуы, тығыздығы, т.б. өзгереді.

Молекула және кристалл атомдардың жай жиынтығы емес, жаңа сапалы, жаңа қасиетке ие болған түзілістер. Олар атомдарда электрондар алмасуы немесе ортақтасуы арқылы пайда болады. Молекула немесе кристалдар түзілгенде энергия бөлінеді, оны қосылыстың түзілу жылуы деп атайды. Қосылысты қайтадан атомдарға ыдырату үшін түзілу жылуындай энергия жұмсалады, ол байланыс энергиясы делінеді.

Өзін- өзі тексеретін сұрақтар:

1. Оқушыларға білім мен тәрбие беру және оларды дамытудағы периодтық заңның маңызы қандай?

2. Периодтық заң мен атом құрылысын оқытудың методикалық тәсілдері қалай негізделеді?

3. Оқушылар периодтық заңды саналы қабылдауға қалай әзірленеді?

4. Ю.В. Ходаков, т.б. және Г.Е. Рудзитис, Ф.Г. Фельдман оқулықтарындағы периодтық заң және атом құрылысы туралы оқу материалының мазмұнындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары қандай?

5. Периодты заңдылықты түсінуге қажетті атом құрылысы жөніндегі мәліметтердің мазмұны мен көлемі туралы не айтуға болады?

6. Периодтық жүйеге байланысты негізі ұғымдар атом құрылысы тұрғысынан қалай қалыптастырылады?

7. Периодтық заңның Д.И.Менделеев берген және қазіргі анықтамасын салыстырып, ұқсастығы мен айырмашылығын табыңдар, олардың әрқайсысы оқушыларға қай кезеңде түсіндіріледі?

Әдебиет:

1. Нұғыманұлы И. Химияны оқыту әдістемесі. Алматы, 1993, ХІІІ - тарау, 165 - 181 беттер.

2. Нұғыманұлы И. Химияны оқыту әдістемесі. Алматы, 2005, ХІІІ - тарау, 194-211 беттер.

№ 21дәріс

Тақырыбы: Зат құрылысы, валенттілік және тотығу дәрежесі туралы ұғымдардың қалыптасуы.

Дәріс мақсаты: Д.И. Менделеевтің периодтық заңының, периодтық жүйесін және атом құрылысын танысу.

Тірек сөздер: Зат құрылымы, валенттілік, байланыс энергиясы. Химиялық элементтер терістігі, тотығу дәрежесі.

Дәрістің мазмұны:

Химиялық байланыстар туралы оқу материалы мектептегі химия курсын ғылымның алғы шебіне жақындатады, теорияның жетекші ролін ашып береді. Атомдардың молекулаларға және басқа күрделі бөлшектерге бірігу себебін түсіндіреді. Заттың құрылысы мен қасиеттерінің арасындағы себеп салдар байланысын ашады. Химиялық қосылыстың реакцияға түсу бейімділігін сипаттайды. Химиялық байланыстар табиғатының бірлігі, санның сапаға ауысуы, мазмұн мен түр арасындағы тәуелділікті көрсетуге жәрдемдеседі.

Химиялық байланыс бұрынғы бағдарламаларда «Периодтық заң және периодтық жүйе. Заттың құрылысы» тақырыбының құрамында қарастырылды. Периодтық заң, атом құрылысы, химиялық байланыс және зат құрылымының теориялары бір арада түйісіп оқушыларға қиын тиді. Жаңартылған және жаңа бағдарламаларда химиялық байланыс және заттың құрылымы жеке тақырып ретінде 8- класта оқытылады.

Бейорганикалық химия курсын заттың құрылысы туралы теориялық көзқарастардың негізінде қайта құру Н.С. Ахметов, Л.М. Кузнецова оқулығында жүзеге асты. Бұл оқулықта VII кластағы химиялық алғашқы ұғымдардан кейінгі екінші тақырыпта заттың құрылысы едәуір толық қарастырылады.

Химиялық байланысты оқып-үйренудің екі методикалық тәсілі кездеседі. Бірінші тәсіл – химиялық байланыстың барлық түрлерін полюсті, полюссіз және донор- акцепторлы ковалентті, иондық, металдық, сутектік байланыстарды бір тарауда оқытуды көздейді. Мұның кемшілігі оқушылардың тірек білімі жеткіліксіз, кейбір байланысты (донор- акцепторлы ковалентті, металдық, сутектік) саналы түсінетін деректі материалдар оқушыларға әлі белгісіз, оның үстіне түсіндірілгеннен кейін ұзақ уақыт пайдаланылмай ұмыт болады.

Екінші тәсіл бойынша 8- кластағы арнайы тақырыпта тек ковалентті және иондық байланыстарды қарастыру ұсынылады. Донор- акцепторлы байланыс 9- кластағы азот тақырыбын, металдық байланыс металдардың құрылымы мен жалпы қасиеттерін өткенде беріледі. Сутектік байланыс органикалық химияда талданады.

VIII класта алдымен ковалентті, содан соң иондық байланыс өтіледі, иондық байланыс ковалентті байланыстың шегіне жеткен түрі есебінде қарастырылады. Методикалық әдебиеттерде және химияны оқыту сарамандығында химиялық байланысты оқып-үйренудің мына жоспары жиі қолданылады:

1) атомдардың молекулаларға немесе басқа агреттарға бірігу себебі;

2) байланыстың түзілу механизмі;

3) атомдар арасындағы әсерлесу күші;

4) анықтамасы;

5) осы типтегі байланысы бар заттардың мысалдары және сипаттамасы.

Ковалентті байланыстардың түзілу механизмі оқушыларға әбден таныс сутегі, хлор, оттегі және азот молекулалары атомдарының арасындағы байланыстардың қалай түзілетінін талқылау арқылы түсіндіріледі. Символикалық көрнекілік, кесте және модельдер пайдаланылады. Сутегі молекуласының түзілуі сызбанұсқасы мынадай:

Полюссіз ковалентті байланысы бар қосылыстарға галогендер түзетін жай заттар, оттегі, күкірт, азот, фосфор, көміртегі және кейбір күрделі заттар жатады. Олардың көпшілігі газ түрінде кездеседі, суда аз немесе нашар ериді.

Полюсті ковалентті байланыстарды түсіндермес бұрын теріс электрлік туралы ұғым қалыптастырылады. Соңғы кезеңге дейін теріс электрлік атомның өзіне электрондарды тартуы деген сапалық түсінік беріліп келді. Оның сандық мәндері келтірілмей период және топ бойынша өзгеруі артады және кемиді деген сөздермен сипатталды. Дегенмен бірқатар мұғалімдер салыстырмалы теріс электрлік атомдардың химиялық қасиеттерін сандық жағынан сипаттайтынын ескеріп, өз тәжірибелерінде пайдаланды. Салыстырмалы теріс электрлік ІІ период элементттерінде литийдегі бірден фторда төртке дейін өседі. Топ бойында литийдегі бірден рубийде 0,7 ге дейін, фтордағы төрттен иодта 2,5 –ке дейін кемиді. Жаттап алу үшін анықтама ретінде пайдаланылатын бұл сандар химиялық байланыстардың типтерін және механизмін түсінуге үлкен пайдасын тигізеді. Теріс электрлігінің сан мәні бірдей атомдар- полюссіз ковалентті, аздап айырмасы болатын атомдар – полюсті ковалентті, үлкен айырмасы бар атомдар иондық байланыстар түзеді.

Химиялық байланыстардан кейін заттың құрылымы туралы ұғым қалыптастырылады. Заттардың құрылысы оқылғанға дейін оқушылар олардың физикалық және химиялық қасиеттерін сипаттаумен қанағаттанып келді, себептерін түсіндіре алмады. Табиғи таңбалар жүйесіне жатқызуға болатын заттың бірден көзге түсетін немесе өлшеп табылатын белгілері, мысалы агрегаттық күйі, балқу және қайнау температураларының сандық мәндерінің себебі ашылмады. Ендігі жерде бұл қасиеттердің мәні заттың құрылымы арқылы. Оның құрамына кіретін бөлшектердің табиғаты және өзара әсері арқылы түсіндіріледі.

Молекулалық кристал торы бар заттардан қатты күйіндегі иод және оттек қарастырылады. Мұндай торы бар заттардың молекулалары өзара өте әлсіз молекулалық күштермен байланысатындығынан тұрақсыз, ұшқыш және балқу температурасы төмен болатыны айтылады. Молекулалық кристал торы бар күрделі заттар да (хлорсутек, аммиак, т.б.) кәдімгі жағдайда газ немесе сұйық күйінде кездеседі.

Валенттілік ұғымы химия ғылымының дамуында маңызды роль атқарады. Атом – молекулалық ілім салтанат құруының маңызды буыны болды, эквивалент және еселік қатынас заңдарын түсінуге жәрдемін тигізеді. Химиялық тектестіктің мәнін ашуға мүмкіндік берді. Химиялық құрылыс теориясы жасалуының алғы шарттарының бірі болды. Периодтық идеясының қалыптасуына септігін тигізді.

Химия ғылымы тарихында валенттілік ұғымы дамуының төрт кезеңі атап өтіледі: 1) ұғымның шығу және қалыптасу кезеңі (1850-1860), 2) құрылымдық теория кезеңі (1861-1895), 3) координациялық теория және үлес валенттілік кезеңі, 4) электрондық теория кезеңі.

Бұл кезеңдер химияны оқыту барысында белгілі дәрежеде қайталанады.

Валенттілік ұғымы оқушыларға химиялық тілді саналы меңгеруге химиялық реакциялардың нәтижесінде шығатын күрделі затттардың құрамын болжай білуге көмектеседі.

Валенттілік мектептегі химия курсында 1958 жылға дейін 7 –кластағы «Сутегі. Су» тақырыбында оқытылып келді. Алдыңғы үш тақырыпта кездесетін химиялық формулаларды оқушылар жаттап алуға мәжбүр болды. Сондықтан валентттілік ұғымын ертерек пайдалану үшін алдымен «Оттегі, Оксидтер» содан соң «Химиялық алғашқы ұғымдар» тақырыбына ауыстырылды.

Валенттілікті бірден электрондық теория тұрғысынан оқыту туралы ұсыныстар жиі кездесіп жүрді, бұл мәселе Н.С. Ахметов, Л. М. Кузнецова оқулығында жүзеге асты.

Элементтің атом саны мен валенттілігінің көбейтіндісі валенттілік бірлігінің жалпы саны деп аталады. Қосылыстағы бір элемент валенттілік бірлігінің жалпы саны екінші элемент валенттілігі бірлігінің жалпы санына тең болады, мысалы метандағы сутегінің төрт атомында 4 · 1 = 4 бірлік, көміртегінің бір атомында 1· 4 = 4 бірлік бар.

Оқушылар бір ғана тотығу дәрежесіндегі сутегінің әр түрлі қосылыстардағы қышқылдық қасиеттері, мәселен спирттерде, фенолда, карбон қышқылдарында, карбон қышқылдарының галоген туындыларында:

Түрліше болуымен танысады. Мұның мәнісі атомдардың өзара әсері, электрон тығыздығының орналасу заңдылықтарымен түсіндіріледі. Бұдан оқушылар молекуланың тек атомдардың жай жиынтығы ғана емес, жаңа бір сапалық түзіліс екені жөнінде, молекуладағы атомдар бір-біріне әсер ететіні жөнінде нақтылы ұғым алады.

Валенттілік пен тотығу дәрежелерінің сан мәндеріндегі үйлеспеушілікті түсіну үшін мұғалім үш түрлі валенттілік болатынын есте ұстаған жөн.

Валенттілік заттардың өзара әрекеттесулерінің саны, ол үш түрлі әдіспен: а) заттың элементтік құрамы; ә)қосылыстағы атомдардың өзара орналасуының геометриялық құрылымы; б) заттардың электрондық құрылысы бойынша анықталады.

Тотығу дәрежесі дегеніміз –қосылыстағы элементтің стехиометриялық валенттігі, металдық қасиеттері бар элементтер үшін оң таңбамен, бейметалдық қасиеттері бар элементтер үшін теріс таңбамен алынады. Бір элементтің (эвиваленті бірдей) элементтердің атомдары өзара әрекеттесіп, заттар түзілгенде стехиометриялық валенттілік те, тотығу дәрежесі де нольге тең болады.

Өзін- өзі тексеретін сұрақтар:

1. Орта мектептің химия курсында химиялық байланыс туралы ұғымның орны, оқытылу реті қалай анықталған?

2. Коваленттік байланыс туралы ұғым қалай қалыптастырылады?

3. Иондық байланысты оқыту методикасының ковалентті байланыспен таныстыру методикасынан айырмашылығы қандай?

4. Заттың құрылымы мен қасиеттерінің арасындағы байланыс қалай ашылады?

5. Валенттілік ұғымының ғылымдағы және химияны оқыту барысындағы маңызы қандай?

6. Валенттілікпен алғашқы таныстыру қалай жүзеге асады?

7. Валенттілік ұғымын қалыптастыру және дамыту кезеңдері қандай?

8. Элемент атомдарының тотығу дәрежесімен таныстыру методикасы және бұл ұғым қалай пайдаланылады?

9. Валенттілік, тотығу дәрежесі және химиялық байланыс ұғымдарының өзара тәуелділігін қалай түсіндіпу керек

Әдебиет:

1. Нұғыманұлы И. Химияны оқыту әдістемесі. Алматы, 1993, ХІV – тарау,182-201 беттер.

2. Нұғыманұлы И. Химияны оқыту әдістемесі. Алматы, 2005, ХІV – тарау,212-230 беттер.

№ 22 дәріс

Тақырыбы: Химиялық реакция туралы ұғымның дамуы.

Дәріс мақсаты: Химиялық реакция туралы ұғымның атом- молекулалық ілім, электрондық көзқарас, иондық теория тұрғысынан дамуын қарастыру.

Тірек сөздер: Реакция, катализатор.Химиялық тепе –теңдік, қайтымды және қайтымсыз реакция. Иондық теория, ион алмасу реакциясы.

Дәрістің мазмұны:

Зат және химиялық реакция - химия ғылымының анықтамасына кіретін іргелі ұғымдар, өзге аса маңызды ұғымдар осы екеуінен туындайды. Заттар химиялық эелементтердің қосылыстары болып табылатындықтан, бұлардың қатарына химиялық элемент ұғымын да жатқызады. Химиялық реакциядлар кезінде бастапқа заттар реакция өнімдеріне айналады. Бұл айналулар элемент атомдарының арасында жүзеге асады. Орта мектептің химия курсының алғашқы сабақтарында заттар және олардың қасиеттері жөнінде түсінік берілісімен химиялық реакция туралы ұғым қалыптастырылады. Содан соң зат және реакция туралы білім, элемент және атом ұғымдарын енгізу үшін пайдаланылады. Бұдан кейінгі оқу материалдарында осы үш ұғым жарыса қалыптасып, бірін – бірі толықтырып, кеңейтіп және өрбітіп отырады.

Химиялық реакциялар туралы күрделі ұғым жүйесіне кіретіндер: заттардың реакцияға түсу бейімділігі, реакцияның басталуы және жүру жағдайлары, реакцияның сыртқы белгілері, реакцияның жылдамдығы, реакцияның мәні және жүру механизмі, реакцияның жүру заңдылықтары, химиялық реакциялардың жіктелуі, химиялық реакциялардың сандық көрсеткіштері, химиялық реакциялардың зертханада және өндірісте пайдаланылуы, реакцияның энергетикалық эффектісі.

Бұл бейімділік заттың құрамымен құрылымына тәуелді. Заттың құрылысы арқылы реакцияның мәні мен жүру механизмі түсіндіріледі.

Химиялық реакциялардың басталуы мен жүруі реакцияласушы жүйенің күйіне, ондағы заттардың құрылысына байланысты. Кәдімгі жағдайда кесек күйіндегі заттар бір – бірімен әрекеттеспейді, реакция басталуы үшін қажетті жағдайлар тудырылуы керек, олар: заттарды майдалау немесе еріту арқылы жанасу беттерін ұлғайту, қыздыру, жарық және электр энергиясын беру, т.б.

Химиялық реакциялардың жүргені сыртқы белгілерінен білінеді, олардың ең бастысы жаңазаттардың түзілуі. Жаңа заттардың пайда болғаны агрегаттық күйінен, түсінен, иісінен және жылу мен жарық шығуынан білінеді. Бұл табиғи таңбалар жүйесіне жататын белгілердің мағынасы, реакциялық мәні мен механизмі арқылы түсіндіріледі.

Химия тарихында реакцияның мәні тәжірибе - аналитикалық химиялық атомистика, термодинимикалық көзқарастар, атом құрылысының теориясы және иондық теория, электрондық теория тұрғысына түсіндірілген болатын. Орта мектептің химия курсында реакция ұғымының дамуы қисынын айқындағанда осы теориялық кезңдер ескеріледі. Алдымен тәжірибелер жасау арқылы бастапқы заттардан жаңа заттар түзілгені немесе химиялық құбылыс туралы ұғым беріледі. Содан соң оның мәні атом – молекулалық ілім тұрғысынан түсіндіріледі. Бұдан кейін химиялық реакциялардың энергетикасы, кенетикасы және химиялық тепе – теңдік өтіледі. Ақырында химиялық реакциялардың мәні мен механизмі электрондық және иондық теориялар тұрғысынан талданады.

Химиялық реакциялардың жүру жылдамдығы заттардың табиғатына, әрекеттесушә заттардың қанықпасына, температураға тәуелділігін көрсететін заңдылықтар тұрғысынан оқылады.

Химиялық реакциялардың жіктелуі айтылып өткен ұғымдардың бәріне негізделеді.

Реакцияның әр типінің бірнеше түрлері болуы ықтимал, мысалы алмасу реакциялары бейтараптану, гидроилез, т.б. болып жіктеледі.

Химиялық реакциялардың сандық көрсеткіштері немесе масса сақталу заңына, реакцияласушы және шыққан заттардың мольдік қатынастарына, реакцияның жылу эффектісіне негізделеді.

Химиялық реакция ұғымын ойдағыдай қалыптастырудың шарттары: 1) химиялық реакциялар туралы ұғымдар жүйесін мұғалімнің жете түсінуі; 2) химиялық реакция туралы әр кезеңде берілетін білім, білік және дағдыны дидактикалық талаптар тұрғысына іріктеу; 3) химиялық экспериментті және өзге оқыту құралдарын тиімді таңдау; 4) химиялық құбылыстарды бақылай білуге оқушыларды жоспарлы түрде үйрету; 5) заттармен және құрал – жабдықтармен жұмыс істей білуге үйрету; 6) бақылауларын түсіндіре білуге үйрету; 7) бақылауды түсіндірудің теориялық деңгейін біртіндеп көтеру; 8) химиялық реакциялармен таныстырғанда мәселелік және зерттеу әдістерін жие қолдану, оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын тиімді ұйымдастыру.

«Су және ерітінділер, негіздер» тақырыбында алмасу реакцияларының аса маңызды бір түрі – бейтараптану реакциясы туралы ұғым қалыптасады. Негіздер мен қышқылдардың, сілтілер мен қышқылдық оксидтердің арасындағы алмасу реакциялардың мысалдары қарастырылады. Бір – біріне қарама – қарсы реакциялар судың анализі мен синтезі талданады. Тәжірибе жүзінде заттың құрамына кіретін элементтердің масса үлестердің есептеу арқылы химиялық формула табу әдісі көрсетіледі. Орын басу және қосылу реакциялары жөніндегі оқушылардың білімі толықтырылады. Қосылу реакциялардлың бір түрі гидроттану туралы жаңа ұғым беріледі. Бұл бейорганикалық қосылыстар арасындағы генетикалық байланысты түсінудің негізін құрайды.

Заттардың құрылысы өтілгеннен кейін химиялық реакция ұғымының мазмұны мен көлемі туралы оқушылардың білімі тереңдейді. Химиялық реакция ұғымына жаңа анықтама беріледі, атомнан төменгі деңгейде жүретін айналулар химиялық реакцияларға жатпайитыны айтылады. Оқушылардың түсінігін нақтылау үшін өтілген және жаңа білімнің арасындағы байланысын тудыратын кесте сызылады.

Электрондық теория тұрғысынан түсіндірілетін химиялық реакциялардың ең маңызды тобы – тотығу, тотықсыздану реакциялары. Тотығу тотықсыздану реакциялардың мәнін төрт тұрғыдан қарастырады: 1) электрондар алмасуы; 2) электрондар тығыздығының өзгеруі; 3) элемент атомдары тотығу дәрежелерінің өзгеруі; 4) стихиометриялық валенттіліктьің өзгеруі. Оқулықтар мен оқу методикалық құралдарында осы төртеуі де кездеседі.

Химиялық байланыстар тұрғысынан кеңірек түсіндіргенде электронсыз жүзеге асатын реакциялар болмайды. Мәселен: тотығу тотықсыздануға жатқызылмайтын электролидтік диссоциациялану кезінде бастапқы заттардағы иондық және полюсті байланыстардың электрондары босап; иондар мен су молекулалары арасындағы байланыстарды түзуге (гидроттану реакциясына) қатысады. Сондықтан тотығу тотықсыздану реакцияларын элементтердің тотығу дәрежелері өзгерте жүретін реакциялар деп анықтаған дұрыс. Бұл реакциялардың негізгі ұғымдары: элементтер атомдарының терісэлектрлігі, тотығу дәрежесі, тотығу тотықсыздану, тотықтырғыш және тотықсыздандырғыш.

Өзін- өзі тексеретін сұрақтар:

1. Химиялық реакция туралы ұғымның жеке бөліктерін көрсететін сызбанұсқа сызыңдар.

2. Атом- молекулалық ілім тұрғысынан химиялық реакция ұғымы қалай дамиды?

Поиск по сайту: