Синтаксические конструкции с отглагольными существительными (девербативами)

Девербатив – это созданное на базе глагола существитель­ное со значением действия, состояния, процесса, отношения. Ина­че говоря, девербативы имеют лексическое значение, характер­ное для глаголов, а грамматическое значение, характерное для существительных. Правда, в польском языке, в отличие от рус­ского, девербативы сохраняют и некоторые глагольные грамма­тические признаки, например, возвратность, ср.: upominać się – upominanie się; zbliżać się – zbliżanie się; podrapać się – podra­panie się; zachwycać się – zachwycanie się и т.д.

Только в немногочисленных случаях польской конструк­ции с девербативом соответствует аналогичная по структуре рус­ская конструкция (хотя даже в таких случаях существительное может отличаться некоторыми грамматическими признаками), ср.: Zbliżеnie się wieczoru zaczynało ją wzruszać – ‘Наступление вечера начинало её волновать’; Lubiły... go słuchać, zwłaszcza po długim niewidzeniu (T. Breza) – ‘Они любили слушать его, особенно после долгой разлуки’; Było już po przyjęciu – ‘Прием закончился’.

Чаще русские соответствия польским девербативам отли­чаются своими грамматическими свойствами.

1) Польскому девербативу соответствует инфинитив, ко­торый обычно сопровождается значением цели, предназначения действия, например:

Zmuszono mnie do pozostania na kolacji (S. Żeromski) – Меня заставили остаться на ужине.

Ona wycofała się do siebie z zamiarem położenia się wcześ­nie spać (M. Kuncewiczowa) – Она ушла к себе, чтобы раньше лечь спать.

Wyraziła chęć potańczenia (S. Dygat) – Она сказала, что хочет танцевать /выразила желание потанцевать.

I kto, nierozumny, wydał rozkaz strzelania? (J. Krzysztoń) – И кто это, не подумав, приказал стрелять?

В таких конструкциях девербатив, как правило, зависит от главного компонента с модальным значением, например: zmus­zono do pozostania, zamiar położenia się, chęć potańczenia, roz­kaz strzelania, umożliwiono dostanie się, możliwość zobaczenia się, zwyczaj nieczytania, propozycja rozegrania, marzyć o zosta­niu, prawo do zadawania pytań, dość zajmowania się и т.д.

2) Польскому простому предложению с девербативом со­ответствует русское сложное предложение:

– придаточная часть со значением цели, например: Usiłował nakłonić ją do wstania (A. Kuśniewicz) – ‘Он пробовал угово­рить ее, чтобы она встала’; Skłoniły Teofila do zrobienia tego, co zrobił (T. Parnicki) – ‘Они уговорили Теофила, чтобы он сделал то, что он сделал’;

– придаточная часть со значением времени, например: Bie­gliśmy... aż do wyschnięcia (T. Nowak) – ‘Мы бежали, пока не высохли’; Po dwumiesięcznym niewidzeniu na nowo od­krywaliśmy siebie – ‘После двухмесячной разлуки мы заново открывали друг друга’; Przy kupnie sanek trzeba zwrócić uwagę, by były mocne i miały jednakowe wygięcie obu połoz – ‘Если вы покупаете санки, надо обратить внимание, чтобы они были крепкие и чтобы их полозья были одинаково вы­гнуты’;

– придаточная часть со значением объекта, например: Obawiają się oni nastania nowego totalitaryzmu (" Polityka ") – ‘Они бо­ятся, что настанет новый тоталитаризм’.

3) Польскому простому предложению с девербативом со­ответствует русское сложное предложение, придаточная часть которого включает инфинитив, например:

W listach nie prosił nawet o widzenie się (S. Żeromski) – В письмах он не просил даже о том, чтобы встретиться.

Przed pójściem spać Henryk jeszcze długą chwilę nie poz­walał odciągnąć się od okna (S. Dygat) – Перед тем, как пойти спать, Генрик еще долго стоял возле окна.

Na śliskiej, pochyłej powierzchni szamotanie groziło ześliz­nięciem się w wodę (K. Bunsch) – На скользкой, наклоненной по­верхности толкотня грозила тем, что они могли поскользнуться и упасть в воду.

4) Польскому девербативу в русском языке соответствует деепричастие (в отрицательных конструкциях), например: Po­wiedział bez zastanowienia – ‘Сказал не подумав’; Wszedł do pokoju bez zapytania – ‘Он вошел в комнату не спрашивая’.

Девербатив широко распространен в форме род.пад. с предлогом do. Можно выделить несколько типов синтаксических конструкций с этим членом:

– конструкции типа существительное + nie do + девербатив, например: Bonaparte uważał go za człowieka nie do zastąpie­nia (M. Brandys) – ‘Бонапарт считал его незаменимым чело­веком’; Pоstawili warunki nie do przyjęcia – ‘Они поставили условия, которые нельзя было принять’; To jest rzecz nie do pomyślenia – ‘Это невозможная вещь’;

– конструкции типа глагол ( обычно być) + nie do + деверба­тив, например: Była, niestety, nie do odczytania (A. Kuśnie­wicz) – ‘Ее, к сожалению, нельзя было прочесть’; Uczucie ciężkiego, nieruchomego wzroku stawało się nie do zniesienia (S. Lem) – ‘Ощущение тяжелого, неподвижного взгляда дела­лось невыносимым’; Upał był nie do wytrzymania (J. Andrze­jewski) – ‘Жара была невероятная’;

– конструкции типа глагол + do + девербатив со значением возможности, например: Tam jest do wzięcia tylko nafta (J. Hen) – ‘Там можно взять только нефть’.Значительную часть сочетаний этого типа составляют конструкции с глаго­лом dać, например: Wymownym ruchem dłoni dał wartowni­kowi do zrozumienia, że się bardzo spieszy (J. Andrzejewski) – ‘Выразительным жестом ладони он дал сторожу понять, что очень спешит’. Глагол dać в подобных выражениях имеет значение ‘сделать возможным’. Иногда в подобных случаях выражается значение цели, например: Dam panu do przeczy­tania (T. Hołuj) – ‘Я Вам дам, чтобы вы прочитали’; Rady nie są więc przeciwko rządowi, są do pomocy (" Polityka ") – ‘Со­веты, таким образом, направлены не против правительства, а в помощь ему’.Встречаются и подобного типа высказывания со значением намерения, например: Ma coś do zrobienia na tym świecie (R. Bratny) – ‘Он хотел бы что-нибудь сделать на этом свете’; Dziewczyna kolegi ma do sprzedania biżuterię – ‘Девушка товарища хочет продать свою бижутерию’; Z Mos­kwy nikt już do Kabulu nie podróżował. Szóstego lutego byłem jedynym pasażerem do odprawy (" Polityka ") – ‘Из Мо­сквы в Кабул уже никто не путешествовал. Шестого февраля я был единственным пассажиром, который направлялся туда’;

– конструкции типа частица nie + глагол + do + девербатив со значением возможности, например: Sytuacja taka nie jest do pomyślenia – ‘Такая ситуация невозможна’; Ta książka nie jest do przeczytania. Ta książka jest do odkrycia (E. Stachu­ra) – ‘Эту книга нельзя прочитать. Эту книгу можно лишь открыть’;

– конструкции типа существительное + do + девербатив со значением возможности или необходимости, например: Pisać nie potrafię, niewiele mam słów do zostawienia (J. Krzysztoń) – ‘Писать я не умею, мало у меня слов, которые я мог бы оста­вить другим’; Jestem w tym wieku, kiedy nie ma czasu do stracenia – ‘Я в таком возрасте, когда нет времени, которое можно было бы тратить’; Ciągle miała mnóstwo spraw do za­łatwienia (J. Andrzejewski) – ‘У нее всегда было много дел’;

– конструкции типа mieć + do + девербатив со значением воз­можности или необходимости, например: Mam z nim do po­gadania (A. Kuśniewicz) – ‘Я должен с ним поговорить’; To na razie wszystko, co mam do zakomunikowania (J. Andrzejew­ski) – ‘Это пока все, что я должен сообщить’; Oni mają najmniej do stracenia (“ Polityka ”) – ‘Они могут потерять мень­ше всех’;

– конструкции типа прилагательное + do + девербатив, на­пример: Ta kobieta jest trudna do zdobycia – ‘Эту женщину тяжело соблазнить’; Uważam te bariery za możliwe do prze­zwyciężenia – ‘Я считаю, что эти барьеры можно преодолеть’; Stokroć lżejsza do zniesienia byłaby śmierć od pioruna (T. Par­nicki) – ‘В сто раз легче была бы смерть от молнии’; Całą władzę przejęły siły niemożliwe do zaakceptowania przez ludzi wierzących – ‘Всю власть захватили те, которых верующие поддерживать не могут’;

– конструкции типа nie mieć + отрицательное местоимение + + do + девербатив, например: Ja zresztą nie mam niczego do odkrywania (A. Kuśniewicz) – ‘Мне, кстати, нечего открывать’; Nie było nic do zrobienia (S. Lem) – ‘Было нечего делать’; Na razie nie mam nic do dodania (M. Brandys) – ‘Пока мне нечего добавить’.

Некоторые сочетания, включающие девербатив с предло­гом do, имеют устойчивый характер: mieć do czynienia – ‘иметь дело с чем-л.’, być do dyspozycji – ‘быть в распоряжении кого-л.’

упражнения

1*. Поставьте вместо многоточия существительное или прилага­тельное в необходимой падежной форме.

1. Ten student będzie kiedyś... (znakomity uczony). 2. Kowalski został... (dyrektor Instytutu). 3. Kasia jest jeszcze... (mały). 4. Mało kto jest tak... (elegancki). 5. Staje się coraz... (mądrzejszy). 6. Na­dal jest... (mistrzyni świata). 7. Olga była zarazem... (zgrabna i wysportowana). 8. Nie musisz być... (niecierpliwy). 9. Anna i Jacek są... (małżeństwo). 10. Kasia i Jurek to... (rodzeństwo). 11. Ta autostrada nie będzie... (jedyny) w Polsce. 12. (Najważniejszy)... dla nas w tej chwili jest zrozumienie, że jesteśmy razem. 13. Funkcja druga nie wydaje mi się mniej... (ważny). 14. (Dziwny)... się wydaje, że nie pomyślono jednocześnie o tym. 15. Nie bądźmy... (dzieci). Bądźmy... (zdrowy).

2*. Существительные в скобках обозначают место действия. По­ставьте их в необходимой падежной форме.

1. (Bor i las) szedł cesarski żołnierz (T. Nowak). 2. Z sandałami w rękach pędziliśmy (droga) (P. Wojciechowski). 3. (Te rumowiska) będzie pani źle iść (T. Breza). 4. Po chwili (ścieżka) ruszyło w ich stronę dwóch turystów (R. Bratny). 5. Dojechaliśmy (szosa) do miejsca (R. Kapuściński). 6. Ktoś idzie (mój ślad) (T. Konwicki). 7. (Oceany) płynęły góry lodowe grożąc losom okrętów (J. Broszkie­wicz).

3. Поставьте вопросы к данным предложениям.

4*. Напишите вместе или отдельно следующие предлоги (каждый раз проверяйте себя по словарю). Составьте предложения с каж­дым словом или словосочетанием.

5. В приведенных ниже предложениях сказуемое выражено формой инфинитива. Замените ее на форму отглагольного существи­тельнго (девербатива).

1. Proszę przekazać mi tę informację. 2. Marzy przenieść się do innego miasta. 3. Znaleźć partnerów nie jest łatwo. 4. Ojciec ma zamiar przeczytać tę książkę jeszcze raz. 5. Nie mam co czytać. 6. Co masz zarzucić swojej żonie? 7. Uciekać łatwiej i bezpieczniej jest w pojedynkę. 8. Przed tym jak pójść spać, długo rozmawiał z siostrą. 9. Nie myśli pan, żeby pójść w tym kierunku?

6. Прочитайте и перевидите на русский язык отрывок из книги известного польского публициста К.Т. Тёплица «Информацион­ное затмение». Выпишите конструкции с определениями. Объ­ясните, почему определение (выраженное прилагательным, су­ществительным или местоимением) стоит перед существитель­ным или после него.

Uważa się, że współczesna kultura masowa, zwłaszcza w świecie kapitalistycznym, nastawiona jest na zaspokajanie owych “bovarystycznych” tęsknot. Kreując elity złożone z ludzi sukcesu, gwiazd filmowych, a także pozostałości dawnej arystokracji rodo­wej, przedstawia je jako wzory do naśladowania w zakresie obyczaju i mody, sposobów spędzania wolnego czasu, form życia uczucio­wego i seksualnego. Opisy współczesnych społeczeństw masowych sugerują, że wskazówki te znajdują szeroki oddźwięk społeczny, dostarczając milionom wzorców obyczajowych, których naśladowa­nie przynosi im złudzenie życia bogatszego i bardziej kolorowego, niż jest ono w istocie, ograniczoną, lecz aprobowaną wersję szczęścia.

7. Дополните предложения с глаголом mieć, выбирая одно из кон­струкций в скобках.

1. Dawno chciałem pana poznać, ale nie miałem dotąd....

2. Basia prawdopodobnie zupełnie nie ma... do matematyki.

3. Nie mam z tym nic....

4. Każdy ma... pomagać słabszym.

5. Nie zgodziłem się z propozycją, bo wiele miałem....

6. Trzeba nie mieć …, żeby tak skrzywdzić staruszkę.

7. Czemu się na mnie boczysz? O co masz do mnie …?

8. Daj mi święty spokój, nie mam … na takie drobnostki.

9. Decyduj się, masz … dwie możliwości: albo zostać tu, albo przenieść się do nas.

10. To był naprawdę drobiazg – nie masz … obrażać się na nas.

(do wyboru, przeciw temu, pretensje, zdolności, sumienia, obowią­zek, powodu, okazji, do czynienia)

8. Ниже приводятся слова и словоформы, которые употрябляются в разных значениях. Составьте предложения с ними, обратите внимание на их синтаксические функции.

– długi 1) форма им.пад. мн.ч. существительного dług – ‘долг’;2) прилагательное – ‘долгий’;

– droga 1) прилагательное ж.р. – ‘дорогая’; 2) существитель­ное – ‘дарога’;

– myśl 1) существительное – ‘мысль’; 2) форма повелительного наклонения глагола myśleć – ‘думать’;

– niczym 1) форма твор.пад. местоимения nic – ‘ничто’; 2) срав­нительный союз – ‘как’, ‘как будто’;

– nim 1) форма твор.пад. местоимений on, ono – ‘он’, ‘оно’; 2) союз со значением ‘перед тем как’;

– otwarcie 1) отглагольное существительное – ‘открытие’; 2) на­речие – ‘открыто’;

– piec 1) существительное – ‘печь’; 2) глагол – ‘печь’;

– polany 1) форма род.пад. ед.ч. или им.пад. /вин.пад. мн.ч. существительного polana – ‘поляна’; 2) причастие от глагола polać – ‘полить’;

– pośle 1) форма предл.пад. ед.ч. существительного poseł – ‘посланник’, ‘депутат’; 2) форма 3-го л. ед.ч. наст.вр. глагола posłać – ‘паслать’;

– starty 1) форма им.пад. /вин.пад. мн.ч. существительного start – ‘старт’; 2) причастие от глагола zetrzeć – ‘стереть’;

– tonę 1) вин.пад. существительного tona – ‘тонна’; 2) форма 1-го л. ед.ч. наст.вр. глагола tonąć – ‘тонуть’.

9. Ниже приводятся польские пословицы, а также их объяснения, расположенные в произвольном порядке (материал заимство­ван из словаря: A. Bogusławski, J. Wawrzyńczyk. Polszczyzna, jaką znamy. Warszawa, 1993). Найдите для каждой пословицы соот­ветствующее ее смыслу толкование.

10. Прочитайте отрывок из статьи в еженедельнике “ Polityka ” (1991, № 9). Объясните причины юмористического эффекта, который достигается с помощью выражения pasta do zębów. Какие син­таксические функции выполняет предлог do?

12 marca “Trybuna Ludu” zamieściła na pierwszej stronie informację o wiecu, jaki dzień wcześniej miał miejsce w Fabryce Samochodów Osobowych na Żeraniu. Po raz pierwszy pojawiło się tam hasło, które wkrótce miało stać się symbolem marcowej propa­gandy: “Studenci do nauki, literaci do pióra” – później studenci do­dawali żartem: “Pasta do zębów”.

11. Ниже приводятся слова одного тематического поля «Улица». Разделите его на более мелкие смысловые подмножества. Со­ставьте предложения, которые включали бы слова разных под­классов. Объедините эти предложения в связный текст.

ulica, dom, samochód, ruch, chodnik, droga, miasto, jezdnia, ludzie, lampa, spacer, wypadek, autobus, gwar, latarnia, przechodzeń, światła, adres, błoto, demoralizacja, deptak, jazda, mieszkanie, niebezpieczeń­stwo, okna, asfalt, osiedle, pasy, pochód, przejście, rzeka, sklepy, stolica, szosa, ścisk, tłum, trasa, wiadukt.

12. Прочитайте текст, выпишите конструкции с предлогами. Оп­ределите синтаксические функции этих конструкциий, найдите им соответствия в русском языке.

Jak naprawić zepsuty kompas

Zepsuty kompas należy zanurzyć w świeżym oleju, a następ­nie wytrzeć do sucha i pogrzać lekko na kuchennej płycie. Gdy os­tygnie, owinąć w watę lub czystą szmatkę i włożyć na kilka godzin do ciemnej, lecz przewiewnej szuflady.

Po wyjęciu z szuflady kompas należy znowu pogrzać, zapako­wać szczelnie w papier pergaminowy i wyrzucić do śmietnika. Uczy­niwszy to, możemy spokojnie udać się do sklepu sportowego i za­kupić nowy kompas (J. Jesionowski. Zwariowana książeczka.Kraków, 1975).

13*. Ниже приводся предложения, в которых пропущены неко­торые компоненты. Восстановите их. Объясните свой выбор. Охарактеризуйте значение и функцию восстановленных слов.

1. Projekt odrzucono.... 2. To wypracowanie jest... lepsze. 3. Po­zostaje jeszcze... jak honor. 4. Łobuzie..., zostaw ją w pokoju. 5. On... ci będzie jeść z ręki. 6.... deptać trawników Gosia to nigdy nie deptała. 7.... z kim miałem tam pójść? 8. Nudne... nudne, poczytamy. 9.... on przyjdzie. To czym go poczęstujemy? 10. Jest chory, rozbity psychicznie i.... 11.... on wie, że będą wstrzymywać te wypłaty? 12.... jak Ola go uwielbia,... Ala go lekceważy. 13. On... całe uzbrojenie miał jeden granat ręczny. 14. Uciekł,...... mógł się zorientować, co się dzieje.

niech, jeszcze, no, tak, już, w całości, za, nie, zanim, w ogóle, cokolwiek, jeden, skąd, niby, coś takiego, ktokolwiek

14. Из приведенных текстов (заимствованных из материалов польской печати) выпишите односоставные предложения. Найдите наиболее оптимальные способы их перевода на русский языка. Мотивируйте свой выбор.

1. W Końsku właściciel baru “Pod czartem” wywiesił w oknie loka­lu listę dłużników, którzy uporczywie piją na krechę. Skutek był piorunujący. W zadymionym barze, gdzie kłębił się tłum, teraz cisza i spokój, można nawet posłuchać Bacha. Właściciel już zrozumiał, że czart go chyba podpuścił?

2. To, że policja znajduje w mieszkaniach składy broni, nikogo już nie dziwi, ale szczęki opadły funkcjonariuszom w Kędzierzynie-Koźlu, gdy w jednym pokoju odkryli działko lotnicze. Jak można tam było jeszcze wcisnąć wersalkę?

3. Trudno uwierzyć, że rekordzistką szczecińskiej izby wytrzeźwień jest kobieta, która gościła tam już 235 razy. Zazwyczaj słaba płeć głowę ma mocniejszą.

4. W Kielcach młody człowiek wybił szybę w warzywnym i jedząc jabłko czekał na przybycie policji. Funkcjonariuszom oświadczyl, że pragnie iść do aresztu, gdzie mu będzie ciepło i dobrze. Za karę jego życzenie nie zostało spełnione.

5. W Szczecinie znaleźli się racjonalizatorzy: podłączali pralki do sieci centralnego ogrzewania, aby nie płacić za grzanie wody. Kiedy zjawisko stało się masowe – elektrociepłownia zabarwiła wodę na zielono. I jak tu nie powtórzyć za Tuwimem: “O zieleni można nieskończenie...”

6. Dziennikarze ze Słupska planują zorganizowanie wyborów Miss Wsi, bo takiej Miss akurat nie ma. Oprócz urody – miss musi wykazać się “znajamością realiów życia wiejskiego”.

7. W Ciechocinku z baru “Tęcza” gwizdnięto 20 krzeseł. Kiedy policja zatrzymała sprawcę – spokojnie wyjaśnił, że ukradł, bo nie miał na czym siedzieć. Teraz już ma, bo siedzi.

8. W zabytkowej fontannie w Legnicy znaleziono minę. Czekano na saperów. Długo i niecierpliwie. Nagle zjawił się mężczyzna. Wziął minę pod pachę i oddalił się w nieznanym kierunku. Gdyby napisał: “Min niet” – byłoby przynajmniej wiadomo, kto to taki.

15. Ниже приводятся высказывания, которые включают словофор­мы существительных или местоимениий в дат.пад. Переведите эти предложения на русский язык, определите синтаксические функции словоформ в дат.пад.

1. Zamknięto mu książki nie mające bezpośredniego związku z nau­ką (J. Parandowski).

2. Ręce mu drżały (S. Lem).

3. Proszę się więc nie bać, że pan mi się w tym miasteczku zgubi (T. Breza).

4. Oczy mu się śmieją i nieustannie gada (K. Makuszyński).

5. Umył sobie ręce (M. Radgowski).

6. Proszę pana, a gdzie pan tak sobie idzie? (E. Stachura).

7. Nie ruszaj mi się (W. Żukrowski).

8. Ciocia zwróciła mi uwagę na twoją nieokreśloną pozycję material­ną (J. Iwaszkiewicz).

9. Nastrój mu się poprawił (J. Putrament).

10. Twarz mu płonęła (J. Broszkiewicz).

11. Obecność atrakcyjnej kobiety zawsze rozwiązywała mi język lepiej niż alkohol (M. Choromański).

16*. Дополните предложения подходящими по смыслу конструк­циями с частицей by. Обратите внимание на порядок располо­жения частицы.

1. Na to pytanie... nie potrafił.

2.... się nie chcieli, ale mieć dobre stopnie – na pewno.

3. Tak... prawdopodobnie uniknął gniewu rodziców.

4. Z pewnością... się zastanowić nad zorganizowaniem wyjazdu.

5. Wiele rzeczy... wziąć pod uwagę.

6. Już wcześniej... przewidzieć trudności.

7. Za późno... remont szkoły, gdyby nie pomoc rodziców i uczniów.

8. Dekoracje... już wczoraj, ale zabrakło pinezek.

uczyć byście, odpowiedzieć byś, warto by, postępując byś, powinni byśmy, przypięto by, trzeba by, wykonano by

Поиск по сайту: